Бұрын қазақ кім еді? «Саптаяққа ас құйып, сабынан қарауыл қарайтын» заманды бастан кешіп, алдына құйылған асты алаңдамай іше алмайтын. Кейбір ішкенге мәз, жегенге тоқ болып жүретін жандайшаптар болмаса, бар қазақтың арқасына өкіметтің де, оны алқалайтындардың да тізесі батудай-ақ батты. Қазақтың өнері, өлеңі, домбырасы, тарихы мен әдебиеті – бәр-бәрі түкке тұрғысыз дүние саналып, орысшаға аударылып, басқаларды мойындатқандары ғана амалсыз ауызға алынатын.
Бір мысал, Қажымұқанды қоса алғанда, бүкіл қазақтың игі-жақсылары жиналған Жидебайдағы Абайдың 100 жылдық тойына, о, тоба, республика, облыс түгіл, сол ауданның бірінші хатшысы да қатыспаған ғой... Бұл ерте уақыт десек те, сол жағдай Кеңес Одағы тарағанша өзгерген жоқ. Әсіресе, орталық пен солтүстік облыстарда сый-құрметтің бәрі қазаққа «қалдық қағидатымен» ғана көрсетілетін. Талай жыл театрлар мен филармонияда шырқаған әншілеріміз, рөлдерді келістіріп ойнаған өнерпаздарымыз, айтарын дөп айтып, жазарын жарып жазған ақын-жазушыларымыз пропорцияны сақтау үшін ғана қалдық атақтарға ие болып жататын. Әйтпесе ол да жоқ, өйткені, «қазақтыкі бос айғай», іліп алары жоқ нәрсе деп есептелетін. Саясат үшін болмаса, өнер түгілі өндірісте де озып шыққандарға аса оң қабақ танытыла қоймайтын.
Бір мысал айтайын. Петропавлда «Союзцелинвод» атты ауыз суды құбырлармен алысқа тартатын одақтық алып трест болды. Соны құрылған күнінен бастап 25 жыл бойы Қаттай Кеншінбаев деген бір қазақ басқарды. Кәсіпорынның 16 мың шақырым су құбырын тартып, Гиннестің рекордтар кітабына кіргені де бар. Сол қазаққа бұйырғаны үш Еңбек Қызыл Ту және бір Құрмет Белгісі ордендері. Ал басқа бір ұлттың өкілі дәл осылай еңбек еткенде Еңбек Ерін де, Мемлекеттік сыйлықты да алатыны ақиқат еді...
Ал қазір... Әрине, бәрі жарылқанып қалды демейміз, бірақ қазақ басқалармен шын теңелді, тіпті кейбіреулерден, құдайға шүкір, озып барады. «Ел кенелді, төл теңелді» деген осы. Жастарымыз бокс, күрес қана емес, ақыл-ойдың спорты дейтін шахматтан да ортаны жарып, әлемдік алдыңғы қатарға шығып жатыр... Алдымен соған қуануымыз керек. Ал бірақ осындайға қарамай кейбіреулердің ойпырмайлап, баяғы «жиделібайсын» заманды аңсай беретініне таң қаласың. 25 жыл өтсе де баяғы дүрілдеп жататын зауыттар қайда, жеңіл өнеркәсіптің фабрикалары қайда, 36 миллион қой қайда дейтіндер көп. Ондайлар қоғамның озық ойлылары дейтін ақын-жазушыларымыздың арасынан да көптеп шығатынына екі есе таңырқайсың... Өнімін ешкім алмаса, сапасы мен бағасынан ешқайда өтпесе, ондай зауыттар мен фабрикалар банкрот болмай не етуші осы заманда?
Кейбіреулер кітаптарының шықпайтынына, кітабы шықса, қаламақының дұрыс төленбейтініне налиды. Қазір не шықса да, не өндірілсе де осыны алушы болар ма екен деген сұрақты алдымен қою керек қой. Кітаптарын өткізу үшін осы заманда нағыз мықты жазушылар бір-бірінің жазғанын талдап, сынап, қысқасы, сол шығармаға, авторға деген қызығушылықты тудыру керек еді ғой. Сонда ондай кітапты оқырман күтіп жүреді, шыққанын естісе, іздеп жүріп сатып алады. Қазір әлемдегі жазушылар сондай амал-айлаға көшкен. Кітабы шықпай жатып, атағын жеткізеді. Ал біздікілер тек өкіметтен дәметіп, қол жая беруді біледі.
Баяғыда жетіммін деп жылай беретін бір ақын ағамызға құрдастары қалжыңдап: «Жиырмада да жетіммін деп жылаған, Отызда да жетіммін деп жылаған, Қырықта да жетіммін деп жылаған, Сонда барлық ақын жиналып: оу, қойсаңшы енді деп сұраған» демекші, қаламақының жырын басқа қырынан шешетін кез келді емес пе?! Оның үстіне, кім көрінген кітап шығарып, сөздің құнын түсіріп жіберді. Оқырман қазір кітап жоқ демейді, оқылатын кітап жоқ дейді. Сондықтан ой-өрісі озық ақын-жазушылар кітап өткізудің қисынды жолдарын өздері тауып, «заманы түлкі болса, тазы болып шалуы» керек секілді.
