Әлемдік сұраныс
Қазір әлемде жылма-жыл өндірілетін 22-23 миллион тонна мыстың тең жарымын 4 ел беріп отыр. Олар – Чили, Қытай, Жапония, АҚШ елдері. Соңғы жылдары металл игеру технологияларының алға басуына және әр елдің мыс өндірісін толық циклда жүргізуге деген ұмтылысына байланысты бұл өндірістің жалпы құрамында (мыс концентраты, қара мыс, таза мыс, т.б) тазартылған мыс өнімдерінің көлемі барған сайын артып келеді. Қазіргі уақытта жалпы өндірістегі тазартылған мыстың үлесі 20 пайызды құрап отыр. Ол электролиз әдісі арқылы алынады.
Әлемдік мыс нарығында бұрыннан тұрақты басымдыққа ие болып келе жатқан АҚШ-пен қатар соңғы он жылдықтары Чили және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің үлесі қарқынды түрде артуда. Мәселен, соңғы 30 жылда Чили әлемдегі тазартылған мыс өндіретін ең ірі елдердің біріне айналып үлгерді. 1960 жылдан бері бұл елде өндірілетін тазартылған мыс көлемі 1860 пайызға өсті. Сондай-ақ, Азия елдерінде өндірілетін тазартылған мыс көлемі 2000 пайызға жуық өсті. Бұл өсім негізінен алғанда Жапония мен Қытайдағы өндірістің қарқынды дамуы есебінен алынды.
Мыс өндірісінің тұрақты өсуіне оған деген өнеркәсіптік сұраныстың артуы тікелей ықпал еткендігін айтуымыз керек. Мәселен, мысты әлемдік тұтыну көлемі 1966 жылы 5 миллион тоннаны құраса, 2015 жылдың соңында бұл көрсеткіш 23 миллион тоннаны құраған.
Қазіргі уақытта әлемдік мыс нарығының негізгі тұтынушылары батыстың өнеркәсіптік дамыған елдерімен қатар, Қытай, Үндістан, Оңтүстік Корея, Жапония, Тайвань, Тайланд және осы өнімнің дәстүрлі тұтынушысы АҚШ болып табылады. Осы топтың арасынан соңғы онжылдықтары Қытай үлесінің тұрақты түрде артып келе жатқандығын атап көрсету керек. Сондықтан, әлемдік мыс нарығы соңғы жылдары нақ осы Қытай сұранысына қарай бейімделе түсуде. Өйткені, бұл елдің мысты жылдық тұтыну көлемі жылдан-жылға артып, әлемдік тұтыну нарығының елеулі бөлігіне ие болды.
Дегенмен, соңғы жылдары әлемде экономикалық дағдарыстың жиі бой көрсетуіне байланысты мыстың әлемдік тұтыну көлемі де аздап шектеле түскендей. Мәселен, 2015 жылы мыстың әлемдік тұтыну нарығында өсім байқала қойған жоқ. Бірақ соның өзінде Қытай нарығындағы өсім көрсеткіші 5,3 пайызды құраған. Әлемдік мыс нарығындағы осындай жағдай 2016 жылы да сақталып қалды.
Кейбір сарапшылар өнеркәсіптік өндірісте өздігімен қозғалатын электрокарларға және электр қуатымен жүретін көлік түрлеріне деген сұраныстың артуы алдағы уақытта мыс өндірісіне қосымша серпін береді деп санайды. Олардың болжамынша 2010-2015 жылдар аралығында әлемде 1 миллион электрокар сатылса, 2020 жылы бұл көрсеткіш 2,2 миллион дананы құрауы тиіс. Бұл мысқа деген сұранысты арттырады. Өйткені, әрбір электрокарды жасау үшін 80 кило мыс пайдаланылады. Оның үстіне, Қытайда электр көліктеріне деген сұраныс әр жыл сайын 3,3 млн-ға ұлғаятындығы туралы ел үкіметінің есебі жарияланған.
Бағаның құбылуы
Осы уақытқа дейін мысқа деген сұраныстың тұрақты түрде артуы оның бағасының еселеп өсуіне әкелген болатын. Мәселен, Лондондағы металдар биржасының мәліметтеріне сүйенсек, 2000 жылы мыс тонасының бағасы 1,5 мың доллар шамасында болса, 2008 жылдары 7 мың долларға дейін көтерілген. 2009 жылдың соңына таман 5 мың долларға дейін төмендеп барып, қайта күрт көтеріле бастаған. 2012 жылы 9 мың долларға дейін жеткен тұсы болған. Рыноктағы осы қолайлы баға конъюнктурасы мыс өндіруші компанияларды ерекше қанаттандырды. Олар өндіріс көлемін сұранысқа сәйкес арттырып отырды. Соңғы жылдары мыстың бағасы құбылмалы сипатта болды. Мәселен, өткен 2016 жылдың маусымында оның тоннасының бағасы 4700-4800 доллар аралығында болса, 11 қарашада Лондонның металдар биржасындағы баға 5926 долларға көтерілді.
Қытаймен қатар көршіміз Ресейде де мыс өндірісі жақсы қарқынмен дамып келді. Бұл елде мыс өндірісінің негізгі ту ұстаушысы осы өндірістің 55 пайызына иелік етіп отырған «Норильский никель» кен-металлургия компаниясы болып табылады. Ол шамамен алғанда жылына 370-380 мың тонна таза мыс өндіреді. Осыдан он жыл бұрынғы көрсеткішпен салыстырғанда, бұл компанияда мыс өндірісінің көлемі 10-15 пайызға құлдырағандығы байқалады. «Норильский никель» әлем бойынша аса ірі көлемде никель мен палладий және платина өндіреді. Осы арқылы ол әлемдегі ірі түсті металлдар компаниясының бірі.
Отандық өндіріс
Енді осы екі алып елдің ортасында орналасқан Қазақстандағы мыс өндірісінің қазіргі жағдайына келсек, қуанарлықтай деп айтуға әбден болады. Өйткені, соңғы 3-4 жылдың бедерінде елімізде мыс өндірісінің екі ірі жобасы жүзеге асты. Олар – Павлодар облысындағы Бозшакөл, Шығыс Қазақстан облысындағы Ақтоғай кен орындарын игеру жобалары. Бұл жобаларды әуел баста еліміздің мыс алыбы «Қазақмыс» компаниясы бастаған болатын. Кейіннен оның құрамынан бөлініп шығып, жеке шаңырақ көтерген KAZ Minerals тобы осы екі кен орнына да иелік етуде.
«Ақтоғай жобаны жүзеге асырудың классикалық үлгісі болып табылады. Біз оны дер кезінде және белгіленген бюджет аясында жүзеге асыра алдық. Ақтоғай мен Бозшакөлдің кешенді түрде салынуы біздің көңілімізде мақтаныш сезімін ұялатады. Өйткені, енді Қазақстандағы мыс өндірісінде көлемі жағынан Ресей түсті металлургиясының ту ұстаушысы «Норильский никельмен» салыстыруға болатын жобалар бар. Бозшакөл мен Ақтоғай – екі «Норильский никель», деп атап көрсетті KAZ Minerals тобының басқарма төрағасы Олег Новачук осы мәселеге орай өткен жылдың соңындағы баспасөз мәслихатында.
Айтса айтқандай, бір ғана Ақтоғай кенішінің өзі жылына 37 миллион тонна кен өндіре алады. Осыншама көлемді жұмысты бар болғаны кеніштегі 1,5 мың адам атқарады. Салыстыру үшін айта кетейік, еліміздің мыс алыбы «Қазақмыс» өзінің барлық кеніштері бойынша бір жылда алынған ең жоғары көрсеткіш – 42 миллион тонна кенді 60 мың адаммен атқарған болатын. Ақтоғайдағы жұмыс өнімділігінің еселеп артуына ең алдымен онда қолданылған жаңа технологиялардың ықпалы зор болып отыр.
Өткен жылы Бозшакөлде 28,3 миллион тонна кен өндірілді. Бұл 2015 жылғы көрсеткіштен 4 есе көп. Ақтоғайда 16,1 миллион тонна кен өндірілді. Бұл 2015 жылғы көрсеткіштен 8 есе көп. Сөйтіп, жұмыстарын жаңа бастаған қос кеніш өздерінің жобалық қуаттарына таяп келеді. Нәтижесінде екеуінен 65 мың тоннаға жуық катодты (таза) мыс алынды. Биылғы жылы Бозшакөл өзінің жобалық қуатын 30 миллион тонна кен өндіруге жеткізеді деген болжам бар. Ақтоғайдың қарыштап жұмыс істейтін кезіне де көп уақыт қалған жоқ.
Оқиғалар барысы Қазақстанда «Қазақмыстан» тыс жаңа мыс алыбының пайда болғандығын көрсетіп отыр. Егер бұл жаңа кеніштердің еліміз экономикасына 50 жылға жуық уақыт қызмет ететіндігін есепке алсақ, Қазақстан мысының болашағы әлі алда деп есептеуге болады.
Сұңғат ӘЛІПБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
