Академик Н.И.Конрад «Қайта өрлеу (ренессанс) дегеніміз– әлемдік гуманизмнің дәуірі. Ол VIII-XII ғасырларда Қытайда басталып, IX-XV ғасырларда Орта Азия мен Иран және оған іргелес жатқан Үндістан жерінде жалғасып, XIV-XVI ғасырларда Еуропада аяқталды», деп жазады. Ал осы шығыстық ренессанста ислам дінін қабылдаған түркілердің алатын орны айтарлықтай. Мысалы, X ғасырдың соңында түркілердің Ауғанстан, Шығыс Иран және Солтүстік Үндістанда Шығыстағы ең күшті империя Ғазнауилердің мамлюктік сұлтандығын құрғанын, сол елдерде сауданы өсіріп, экономиканы дамытып және қала құрылысын өркендеткені туралы К.Э.Босворт: «XI ғасырдың басына дейін түркілер Египеттің шығысынан Үндістанға дейінгі жердегі барлық мұсылман елдерінің әскери және мемлекеттік мекемелеріне терең еніп кетті» дейді.
Көне мәдениет бесігінің бірі –Үндістан тарихында түркілер ізі тайға таңба басқандай анық көрінеді. Тіпті Үндістандағы көршілері танып, олармен дипломатиялық қатынас орнатқан алғашқы мемлекет – Дели сұлтанатын да осы Ғазнауи түркілер құрапты. Ал атағы шартарапқа тегіс тараған Ұлы Моғол империясының негізін қалаған 1483 жылы Ақсақ Темірдің баласы Омар Шайхыдан туған Бабыр болса, Бабырдың шешесі – Құтлық Нигар ханымның өзі Моғолстан ханы Жүністің қызы болатын. Бабыр және қазақ тарихының шамшырағы Мұхаммед Хайдар Дулатидың шешелері – бірге туған, апалы-сіңлілі адамдар еді. Демек, Бабыр мен Мұхаммед Хайдар бөле болып келеді.
1494 жылы Омар Шайхы қайтыс болғанда, Ферғана әмірінің баласы Бабыр небары 11 жаста болатын. Осылайша Ферғана әмірлігіне жасөспірім кезінен кіріскен Бабырға қарсылас-бақталас та, тақталас та көп болатын. Алдымен әкесінің інісі Самарқан әмірі Ахмет мырза көз алартса, бір жағынан екінші бір туысы Жиһангердің де Ферғана әмірлігіне таласқысы келетін. Осындай кезеңде қаһарымен жаһанды қаймықтырған Ақсақ Темір құрған алып империя әлсіреген тұста тарих сахнасына тағы бір тұлға келген болатын. Ол – Дешті Қыпшақ ханы Әбілхайыр тұқымы Мұхамед Шайбани еді. Міне, осы Шайбаниден жеңіліп, Ферғанадан ығысқан Бабыр алдымен Кабулды алып, Бадахшанға қоныс тебеді. 11-12 жасынан ат үстінен түспеген Бабыр Үндістанға билік жүргізуге дайындалады. 14 жыл әскерін қайта құрып, зеңбіректер жасап, соғыс тактикасын жетілдіре береді. Осылайша, 1526 жылдың қарашасында 12 мың кісілік қолымен Пенжабқа, одан Делиге аттанады. 1526 жылы сәуір айында тағдыр шешкен ұрыс болып, Дели сұлтаны Ибрагим Лодидың 40 мың әскерін жеңеді. Тарихта Ұлы Моғол империясы атанған мемлекет бастауы осы жылдардан алынады.
Үш ғасыр бойы үнді мәдениетінде түркілік өрнек салған Бабыр ұрпақтарының ізін Үндістан астанасы Дели шаһарынан молынан табасыз. Делиге келген адам соқпай кетпейтін қасиетті бір жер бар. Ол – Бабыр баласы Хумаюн (Ғұмайын) жерленген кесене. Хумаюн тағдыры да қайталанбас тағдыр. Бабыр өлген соң 9 жылдан кейін ауған әскери басшысы Шерхан Делиді басып алып, Хумаюн 16 жыл бойына Пәкстанды кезуге мәжбүр болады. Сол жерде 1542 жылы Үндістан тарихында ұлы Акбар атанған баласы дүниеге келеді. Араға жылдар салып Қызылбас шахының қолдауымен 1555 жылы Дели мен Кабулды қайтып алады. Ертеден жеткен әфсана бойынша, 1556 жылы қолында ұстаған кітаптары бар кітапхана баспалдағымен түсіп келе жатқан патша құлағына азан үні шалынады. Намазға асығып, баспалдақтан жедел түсемін деген Хумаюнның аяғы тайып кетеді. Сөйтіп, басы жарылған патша бірнеше күннен кейін қайтыс болады. Тағдырдың бұйрығы деген осы шығар, көзі тірісінде осы жерге кесене тұрғызамын деген ойын оның жесірі Хамида-Бегім іске асырады. Кесененің 7 метрлік биік іргетасының өзі тастан қашалған өрнек. 47 метр биіктікке құлаш ұрған қызғылт тастан тұрғызылып, мәрмәр таспен әдіптелген Хумаюн кесенесінің айналасындағы гүлзарлар, хауыздар мен саябақ ертегідегі иранбақтай елестейді. Хумаюн жесірі 8 жыл бойына тұрғызған ғимарат бұл күндері ЮНЕСКО қорғауына алынған.
Үндістан күні әуе айналғандай күйіп тұр. Біз Делиге түскен күннің ертесіне түс мезгілінде ауа температурасы 52 градусты көрсеткен-ді. Ал Хумаюн бағының іші ыстықтан қашқан адамға сая болатындай. Жалпы үнділіктер үшін көпшілік демалатын орындықтар деген өте шартты ұғым. Кез келген ағаш көлеңкесі оларға демалатын орын, тіпті жататын, өмір сүретін тұрақ бола береді. Хумаюн кесенесінің маңайы да осындай адамдарға толы, тамақтарын жеп, сусындарын ішіп, балаларын ойнатып отырған жұртшылық. Үндістанда тағы бір аңғарғаным, мұндағы кез келген тарихи, мәдени ескерткішті тамашалау құны өз азаматтарына арзан, ал шетелдіктерге одан 5 есеге дейін қымбат болады екен. Содан да болар, кедейлері қаптаған елдің өзінде осындай орындарға келушілер қарасы көп-ақ. Арнайы экскурсиялар жүйелі түрде ұйымдастырылатын болса керек, тарихи орынға топ-тобымен кіріп жатқан үнділіктер.
Енді қызыл тастан көтерілген көздің жауын алатын Хумаюн кесенесіне оралайық. Орталық залда мұсылман үлгісінде Хумаюнның мәңгілік тыныстаған зираты бар, жанында екі әйелі мен қызы ал кесене сыртында Шах Жаханның балалары жатыр. Тәж Маһалдай махаббаттың өлмейтін сәулет дастанын салған әкесі Жаханшахтың өзін дүниеден озғанша мырзақамақта ұстаған Ауренгзеб бауырлары Дара, Мурад, Шуджаны таққа таласады деп өлтіріп қана қоймай, бабаларының кесенесінің ішіне кіргізбей, жанына сыртқа жерлепті.
Хумаюн соңына кесенесімен қатар Үндістан тарихында Ұлы Акбар атанған 13 жасар ұлын қалдырды. Балалық шағы әкесінің тақтан тайған тұсына, мехнат шегіп, кезіп жүрген кезіне сәйкес келген Әкбар не оқи, не жаза білмейтін. Бірақ табиғатында, тегінде бар тектілік оны көрсоқыр етпейді. Әдебиетті талғай білетін, сәулет өнерін кеудесіне ұялатқан, меценат Әкбар ешбір дінді кеудесінен итермейтін. Ол өзінің бай кітапханасындағы 24 мыңнан астам манускриптерді дауыстап оқытатын болған. Рухани әлемі кең ұлы патша қарамағындағыларды мұсылман, индус деп бөлмей, тұңғыш рет мұсылман еместерден басқа дін өкілі болғандықтан төлейтін қосымша алым– джизді алдырып тастайды және әскерде қызмет ету мен мемлекеттік билікке мұсылман еместерді тартуға болмайды деген талапты да жояды. Оның даңқты қолбасшыларының бірі – Раджа Синх индус болатын.
Осындай көптеген игі істерімен халық жадында қалған Акбар есіміне ұлы деген атау тіркеліп айтылады. Сонау ықылымнан келе жатқан Үндістан тарихында екі падишаға ғана ұлы есімі берілген. Бірі – ұлы Акбар және ұлы Ашок.
Ал Акбарға қарама-қарсы тұлға, ол 50 жылдай елді дара билеген Аурангзеб еді. Акбар немересі, Шах Жахан баласы Аурангзеб Үндістанды мықты билегенімен өте қатал болады. Мұсылман еместерге салық төлеткен ол салықтан қашқан индустар ислам дінін қабылдайды деп ойласа керек. Аурангзеб өте қарапайым өмір кешеді. Шарап ішпей, сиыр етін жемей, оразасын қалт жібермей, кедейлер сынды қара су мен нанды қанағат тұтқан патша қайыр-садақаны молынан үлестіретін болған. Ауренгзеб өлгеннен кейін Ұлы Моғол империясының басынан бағы тая бастайды. Ана жерден, мына жерден бас көтерген индустар империядан бөлініп, ұсақ-ұсақ кінәздіктер пайда болады.
Делиге келген адам міндетті түрде қызықтайтын тағы бір сәулет ескерткіші, әрі тарихи орын – «Лал–Кила» немесе Қызыл қамал. Іргетасы 1639 жылдың 16 сәуірінде қаланған Қызыл қамал құрылысы 1648 жылдың дәл 16 сәуірінде аяқталыпты. Тәж Махалды салдырған Шах Жахан бұйрығымен қолға алынған қамалдың ұзындығы 2,5 шақырым болса, биіктігі Джамна өзені беткейінде 16 метр, ал қала жағында 33 метрге жетеді екен. Қамал ішіндегі сәулет ескерткіштері әсемдігімен, өрнектелген тас кестесімен көз тартады. Ақ түсті, қызыл түсті мәрмәр тастардан қаланған ғимараттың бірнеше залы бар. Бірі – шахтың жеке адамдарды қабылдайтын орны болса, енді бірі – елшілермен, уәзірлерімен кеңесетін залы. Бұл залдың едені мәрмәр, ал төбесі күміспен көмкерілген. Шах Жахан бұйрығымен дәл осы зал үшін «Тауыс тағын» жасатады, асыл тастармен безендірілген бұл таққа шеберлер 7 жыл еңбектенеді. Әрқайсысы жүзден асатын лағыл, зүмірет, көк лағыл, маржан сынды асыл тастар жарқ-жұрқ етіп көрік берген бұл тақ кезінде тағы бір қорасандық түркі Нәдірқұл шаңырағында туып, Иранды билеген Нәдір шахтың олжасы болады.
«Егер жер бетінде жұмақ болса, онда ол дәл осы жер» деп жазылыпты осы залға өтетін Кал-а Мүбарәк иін қақпасында. Қамал ішіндегі саябақтар мен гүлзарлар Хумаюн кесенесін көзіңіздің алдына келтіреді. Айырмасы мұнда падиша отбасына арналған хамам моншасы мен ақ мәрмәрдан өрілген, күмбездері қара мәрмәрдан жасалған «Маржан мешіті» сынды өзге де сәулет ескерткіштері бар. Мешіт падишаның өз отбасына, сарайдың жоғары дәрежедегі лауазым иелеріне арналып салыныпты. Ал қамал сыртында «Джамма мешіті» тұр. Ол үнділіктерді ислам дініне көптеп тартуды көздегендіктен, қала тұрғындарына арнап салыныпты. Кызыл қамалдан шыққан туристер бір мезгілде 2500 адам намазға тұратын осы мешітті бетке алады екен.
Үндістанды ауызға алғанда исі қазақтың есіне түсер бір ерекше есім бар. Ол – Мұхамед Хайдар Дулати. Жетісудағы Дулат әмірлерінің ұрпағы, Моғолстан билеушісі Жүніс ханның жиені, Бабырдың бөлесі, «Тарихи Рашиди», «Жаханнаме» дастанының авторы. Ғұлама ғалым әкесі Мұхамед Құсайын Шайбани ханның қолынан қаза болған соң нағашысы Қашқар ханы Сұлтан Саид ханның, одан кейін бөлесі Бабырдың қасына келеді. Ал Бабыр өзінің атақты «Бабырнаме» атты мемуарлық кітабында Дулатидың ақындық талантына, білімділігіне, садақ жебесін жасаудағы шеберлігіне аса жоғары баға береді. 1541 жылы Бабыр ұрпақтарының көмегімен Кашмир елін жаулап алып, сонда дербес мемлекетке өзі жеке- дара билік жүргізген халқымыздың даңқты перзенті 1551 жылы сондағы тайпалардың бірімен шайқас кезінде мерт болады. Бірақ оның артында мәңгілік өлмейтін мұра қалды. Оның еңбегі талай тарихи зерттеулердің тұнық та мөлдір бастауы болып келеді десек, үш ғасыр бойына Үндістанға билігін жүргізген түркі әулетінің билік құру мезгілі Баһадүр шахпен тәмамдалады.
Өкінішке орай, Әмір Темірді де, Бабырды да қазір өзбектер дара иеленіп жүр. Ал негізінен алғанда барлас деген рудың өзі түркіленген моңғолдықтар еді. Өзбектерде барлас деген ру болмаған. Бабыр барлық түркілерге ортақ тұлға. Деректерге зер салсақ, оның әскерінің құрамында болған тайпалар қазіргі қазақ рулары екендігі айқын.
Біздің қасымызда тәржімашы боп жүрген гидымыздан моғолдардан қалғандар бар ма деп сұрағанбыз. Сонда ол өздерін наймандармыз дейтіндер бар, бірақ олар қу тақыр кедейлер деп жауап берді. Ал Үндістандағы қу тақыр кедейдің өмірі адам айтса нанғысыз, мүлде бөлек әлем. Олар көшеде жатып, көшеде туады, сонда өседі. Бірде көлік ішінде отырып, сондай отбасының тірлігін бақылағаным бар. Сыртта 45 градус ыстық. Міне, ағаш көлеңкесінде бір ер адам ұйықтап жатыр. Қасында 3-4 ай шамасындағы баласын ұстаған әйел нәресте денесіне әлдеқандай сұйықтық жағып отыр. Олар отырған маңайда жасы 4-5 және 2 жас шамасындағы жалаңбұт ұл мен қыз жүр. Бір кезде орнынан тұрған әйел күннің көзінде тұрған легенді қасына алып келді де сәбиін жуындыра бастады.
Осылайша шаруасын ыңғайлап алған соң ол енді қайыр сұрауға кірісті. Негізі үндістандықтар үшін сыртқы бейнедегі тазалықтың пәлендей рөлі жоқ, бастысы – адамның ішкі әлемінің тазалығы көрінеді.
Үнділіктердің ішкі жан сарайының тазалығына мән беруінің сыры олардың діни ұғымдарында жатыр. Мәселен, Үндістандағы джайнистердің «ахимса» ұстанымы бойынша тірі жәндікке залал келтіруге болмайды. Джайнистер «шветамбар» және «диагамбар» деп бөлінсе, осының диагамбар тармағындағылар ауыздарына дәке байлап жүреді. Себебі, ауызға көзге ілінбейтін кішкентай да шіркей кірмесін дейді. Тіпті осы диагамбарлар табан жолдарын сыпырғышпен сыпырып, ауыздарын байлағанымен қоймай, үстеріне лыпа кимейді екен. Жалпы үнділіктер үшін ажал еш қорқынышты емес. Өлген соң қайтып өмірге келетіндеріне олар кәміл сенеді. Сондықтан да болар, жол қозғалыстарында әлдебір апатқа ұшырап қаламын деп те қорықпайтын сыңайлы. Олай дейтініміз, екі аяқты шағын мопедке әйелі мен екі баласын отырғызып, біресе олай, біресе былай зулап бара жатқан үнділіктерде есеп жоқ. Күйеуінің артында еуропалық әйелдердің атқа отырған тәрізді бір қырын отырып-ақ екі баласын құшақтап, зулаған көлікте ұшып бара жатқан әйел де еш қаперсіз. Оқта-текте көзіңіз түсіп кетсе, сізге қолын бұлғап, күліп те қояды.
Әлемде халқының саны жағынан Қытайдан кейінгі екінші орындағы Үндістан халқының басым бөлігі, яғни 83 пайыздайы индуизмді ұстанады. Жалпы индуизм терминінің өзі Синдху өзенінің парсы тіліндегі атауы «Хинду» деген сөзден негіз алып, кейін ол сол елдегі халықтың да атауына айналып кеткен деген пікір бар. Индуизмнің ерекшелігі сол, онда ортақ құдай жоқ, тіптен сыйынатын құдайларының саны да жеткілікті, санай берсең 30-дың үстіне шығып кетеді екен. Брахман – әлемді жаратушы, ал Вишну жаралған дүниені қорғаушы, әлемдегі еркектік бастаушы болса, оның әйелі Лакшми құдай– нәзік әйел махаббатының бейнесін символдайды. Шива болса жоюшы. Дүнедегі бір заттың жойылып, өзге түрге айналуы, мысалы жапырақтың сарғайып түсіп, топыраққа айналуы осы Шива құдайдың пәрменімен болады дейтін үнділіктер Делидің ортасында Шива құдайға арнап, алып ескеркіш орнатыпты. Индуистер, әсіресе шиваиттер Шиваны тек жоюшылықтан басқа да өте көп құдіретті таңады. Соның бірі Шакти – Шиваның өзінің бөлек рухани энергиясы. Шакти тек қажетті жағдайларда ғана көрінеді. Индуистердің түсінігі бойынша, шактидің көмегімен адам өзінің негізгі мақсатына, мокшаға – жанның туу мен өлім тізбегінен босатылуына қол жеткізеді. Шактиді киелі әйелдік бастама Шиваның зайыбы Шакти құдай деп қабылдайды. Міне, сондықтан құдіретті Шиваның орталықтағы алып ескерткішінің екі жағында Шиваның Шактимен тұрған қос ескерткіші де салтанатты көрінеді. Бұлардың қай-қайсының да бойлары 15 метрден асады.
Дели орталығынан орын тепкен Сикх храмына да әдейі ат басын бұрдық. Сикхтар Үндістанның тәуелсіздігі үшін күрескен жауынгерлер, олар осы жолда Ұлы моғолдармен де күреске түскен. Сихкизмнің негізі Пенжабта қаланғандықтан, көпшілігінде пенжабтықтар болып келетін бұл дінді ұстанушыларды да киім киістерінен аңғаруға болады. Нағыз сикхта бес нәрсе болуы міндетті. Олар – ешқандай ұстара тимеген шаш, шашты ұстап тұратын тарақ, сәлде, болат білезік, киім ішіндегі кездік, пышақ тәріздес қару. Бірақ бұл қару біреуге күш көрсетіп, басымдық танытуға қолданылмауы тиіс. Храмға кірерде аяқ-қол жуылып, баста жамылғы болуы тиіс. Сикх храмына жалаңбас кіруге тыйым салынған. Бір ғажабы, оның ішіне кірген адамдарға тамақ беріледі. Сондықтан храм ішінде тамақ пісіру толастамайды екен. Бір ғажабы, саусақтарына дамыл бермей қимылдатып, бастарын қозғап, қатты дауыспен сөйлейтін үнділіктер өте самарқау қимылдайды екен. Ол күннің ыстықтығынан болса керек. Көлеңкесінің өзінде күн 46-47 градус жерде асыға бассаң нең қалады.
Бірақ, асықпаған үнділіктер көштен қалып жатқан жоқ. Халқының барлығы дерлік ең болмағанда тұрмыстық деңгейде ағылшын тілінде сөйлейді. Содан да болар, IT технологиялар жөнінде Үндістан қазір әлемдегі көшбастаушының біріне айналды. ІЖӨ-нің өсімі бойынша дүниежүзінде бесінші орынға шыққан Үндістан экономикасының даму қарқынына терең үңілетін, тағылымына мән бере, тани түсетін ел. Графикалық суреттер сериясын сапалы үнді қағазына салып, қазақ көркемсурет мәдениетін танытқан Ләйла Махат: «Осы күндері үнділіктердің музейіне барып көрдім. Мәселен, үнділіктердің 40-50 жылдардағы сурет өнеріндегі жаңашылдықтары Еуропада тек 60-70 жылдарда ғана пайда болған. Біздің мәдениеттеріміздегі ұқсастықтарды да көріп таңғалдым», десе өмірінің мәнін үнді дәстүрлі биімен байланыстырған Ақмарал Қайназарова: «Мен қазіргі күні Үндістанның оңтүстігіндегі Ченнай қаласындағы Мадрас университетінде үнді классикалық биінен магистратурада оқып жүрмін. Алла жазса, биыл бітіремін. Айтайын дегенім, бұлардағы отбасылық мәдениетте, рухани ұстанымдар тұсында біздің ділімізбен ұқсастық өте көп», дейді.
Қазақстанның мәдениет күндері өткен бір апта ішінде аңғарғанымыз, үнділіктердің де Қазақстанға деген ықыластарының ерекше екендігі болды. Мәдениет күндері аясында Дели орталығындағы Абай көшесімен Алматыдағы Махатма Ганди атындағы көшелер арасында тартылған достық көпіріндегі қозғалыс жандана түскендей.
Жалпы қазіргі Үндістан тарихында ел тәуелсіздігі мерекеленетін тұста әлемдегі өздері қадірлейтін, әріптес тұтатын беделді деген бір елдің басшысын құрметтеп, осы шараның құрметті қонағы етіп шақыру дәстүрі бар екен. Ал осы мерекеге Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың шақырылғаны, құрметті мейман ретінде Қызыл қамал үстінде тұрғаны біздің елге деген ерекше құрмет деп білеміз. Біздің еліміздің де Үндістанға деген ықыласы өзгеше. Өткендегі кезектен тыс президенттік сайлауда Елбасы жеңісінен соң, ұлықтау рәсімінен кейін іле-шала Үндістан премьер-министрінің елімізге келіп қайтқаны өзімізге белгілі десек, күннен-күнге дамып, озық технологиялардың отанына айналған, халқы қарақұрым елдің үкімет басшысының Қазақстанға дәл осы кезеңде келуін сонда жақсы ырымға балағанбыз. Біз де үнділіктер тәрізді көп болайық, көл болайық, санымыз өсіп, одан сапаға өтейік деп армандаған едік.
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ, Астана – Алматы – Дели – Алматы – Астана.
