Қарлығашым келдің бе?

Мұқағали – 80 Мен бүгін түннің бір уағы болғанына қарамастан, Мұқағалидың «Өмірдастан» жыр жинағын алып, ой теңізіне шомып отырмын. Ғажап! «Өмірдастанды» қолыма ұстағанымда жүрегім дүрс-дүрс соғып, Мұқағали поэзиясының бақшасында гүлдеген сезімдерім қайта тіріліп, тереңде қалған ескі мұңымды оятып, жанымның алыс түкпіріндегі, тіршіліктің базарында жүріп, күйбең тірліктің қамымен ұмытыла бастаған өмірімнің музыкасы ойнап қоя берді. Заулап өткен заман-ай құр аттайын, Сырғанаған күндер-ай сынаптайын. Өксі көңіл, өткізген сәттеріңе, Өксі көңіл мен сені жұбатпайын.   Белгісіз қыр аса ма, сай бара ма, Асығады осы өмір қайда ғана?! Көшін тартып барады шіркін жастық Оянғасын қарасам айналама... Көңіл-күйімді босатып, жүрегімді елжіретіп жіберген Мұқағали поэзиясының музыкасы, құстармен бірге жылы жаққа ұшып кеткен менің бақытты өмірімнің қуанышын алып келгендей болды. Кітапты ашып қалғанымда, одан қайғысыз қамсыз күндердің қайығында жүзген дариға-дәуренімнің қарлығашы ұшып шығып, жанымның нәзік пернесіне қонып, дүние сарайымды тазартып, баяғыдай еркелеп, сайрап қоя берді. Қарлығашым келдің бе, қаршығадан саумысың? Аман-есен жеттің бе, айыр құйрық нау-құсым? Оралдың ба тағы да өзің өскен ұяға. Оралдың ба сүйіктім, екеуің де бармысың? Қарлығашым, бұ қалай, қайда кеткен серігің? Зияны жоқ зиялым, өкпелетті сені кім? ...Түсінікті, сүйіктім, түсінікті айтпа енді, Тұмар құсым кеткен-ау тырнағында перінің. Мен өзгеріп кеткеніммен, ол алыстан қол бұлғаған бала күнімдегідей жүрегін кірлетпеген, шыныдай таза қалпында қалып қойып­ты. Қайғысы сай-сүйегіңді сырқыратып, қуанышы жүре­гіңді аттай ту­лататын Мұқа­ғали ескі до­сымдай қапсыра құшақтай алып, «жүре­гінің түбіне кір жасыр­май» ақтары­лып, сырла­са жөнелді. Ең алғаш оның өлеңдерін Асқар досым­нан естіген сәттегідей жүрегім қай­тадан лүпіл­деп, ыс­тық сағыны­шы балалық шағым­ның күллі өлкесін оятты. Аспанмен таласқан Хан-Тәңірінің биігіне көтерілген Мұқағали поэзиясы дүниенің кеңдігін есіме салып, нұрлы шуа­ғымен көңіл-күйімді жадыратты. Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін, Алынбаған ақым бар сенде менің Бұйрат құмдар – бұйығып шөлдегенім, Бура бұлттар – бусанып терлегенім. Өнерлі жаратқан құдайдың шеберлігіне қалай таң қалмай­сың! Кемеңгерді туғызған ай­да­һар уақыттың таудай ақынды құлатып, мерт қылуға қауқары жеткенімен, жау­қазындай жыр­ларын жермен-жексен етуге шамасы келмепті. Кеудемізді арман кеулегенде, сезімдерімізді өрмектің құрындай шайқаған Мұқағали жырлары уақыттың шарпуына қарылған сайын одан сайын жарқылдай түсіпті. Ақынның жауқазын поэзиясы жазда құл­пырып, қыстың қара суығында жылы күндерді сағынып, біздің жүрегімізде гүлдей беріпті. Асылық айтты деп сөге көрмеңіз, адамдық сезім аман тұрғанда оны өлтіруге құдайдың да әлі жетпейді екен. Өмір дейтін тайғанақ мұз-айдында, Жырлап кетем, алдымен жылаймын да. Сөредегі кермені кесіп өтсем, Маған әлі жетпейді құдайдың да. Мұң мен зарға ондайда шаң қаптырам, Қайғы дейтін қаншықты қан жаптырам. Ұры-уайым тиер деп қай жағымнан, Секем алған киіктей аңдап тұрам. Аттай жүріп өмірдің баспалдағын, Бірі менмін қайғыдан қашқан жанның. Көзім жасын көл етсем сөнер ме екен, Көмейімнен лапылдап, шашқан жалын?! Жоқ сөндірмен, сөндірмен, жыламан да, Қуаныштан мұң жуық тірі адамға. Дариясы өмірдің шайқалмайды, Дәрмені жоқ бір пенде жылағанға. Жүргемін жоқ қайғының жүгін артып, Ер сүрінсе еңкеймес, жығылар тік. Бөліп-жарған қайсыбір қуаныштан, Ойландырған оңаша мұңым артық. Уақыттың дүлей дауылы Мұқағали поэзиясының рухын сындырмақ түгілі, оны шыңдай түсіпті. Қайта бүгінгі күннің тірі ақындарынан гөрі Мұқағали поэзиясының өміршең рухы ұрпақтың қамын көбірек ойлап, қамығатын сияқты. Бәлкім, өңінен қайғының табы сезілетін Мұқағалидың осыдан отыз жыл бұрынғыдай кітап бетінен маған мұңайып қарайтыны да сондықтан шығар?! Кім біліпті? Мына рухсызданған әлемде, әлі де оның о дүниедегі жанын баяғы ауыр ойлар жаншып, мазалап жүргендей. Ақынның ақберген жырларын оқығанымда менің жаным онымен бірге жылап, күйзелгендей болды. О, Муза! Қайдасың сен желік берген? Жалын мен отқа ғана ерік берген Серігім, қайдасың сен сеніп келген? Дәптер жатыр парағы аударылмай, Аударылмай шынымен қалғаны ма-ей! Ойлар жатыр еңсемді бір көтертпей, Тонна-тонна қорғасын салмағындай О, Мұқағали! Сен менің арманның көбелегін қуған балалық кезімнің, махаббаттың дәмін алғаш татқызған, сосын оның күйігінен өртеніп кете жаздаған бозбала дәуренімнің және өмірдің аласапыранында да алыстағы жұлдыздарға қолымды созғызған жастық шағымның – ең сүйікті Музасы болдың. Өзімді табу үшін сенің өлеңдеріңмен  сырласқан жылдарымды көзім  жұмылғанша ұмыта алмайтын шығармын. Енді жанымды жылытып, жүрегімді әлдилеген сол жылдардың уақыт көмескілеген әйнегінің шаңын сүртіп, шамам жеткенше оны  суреттеп көрейін. Төртінші сыныпқа көшетін жылы інім Мағжан мектепке баратын болып, әке-шешем мені қалаға алғызды. Торғайда таңның атысынан, күннің батысына дейін ауланың ит-құсын шулатып жүрген ауылдың қара домалағы бір күнде қаладан бір-ақ шығып, 1978 жылдың тамылжыған тамызында Алматыға келдім. Үйіміздің дәл іргесінде орналасқан №9 қазақ мектеп-интернатында негізінен тек ауылдың балалары жатып оқитын. Едәуір қиындық туғызғанымен, амалын тауып әкем, інім екеумізді сол мектепке оқуға берді. Сөйтіп, қыркүйекте судай жаңа фор­мамды киіп, Алматыдағы жалғыз қазақ мектеп-интернатының табалдырығын аттадым. Қандай ортаға түссе де ең алдымен баланың іздейтіні – дос. Ол оңай табыла кетті. Аты – Асқар. Бойы менен ұзын, сүйегі ірі, ат жақты, қыр мұрынды, көркі келіскен бала. Беті сәл сопақтау, түрі қазақтан гөрі, сол жылдары барлық қыздардың «кумирі» болған, үндінің әртісі Дхармендраға қатты ұқсайды. Қасы-көзі көмірдей қап-қара. Әсіресе, көздері әдемі. Күлімдегенде кез келген қыз оның жанында суға салған қанттай еріп сала беретін. Сол Асқар екеуміз кейде сабақтан қашып, киноға барамыз. Есейе келе тентектігіміз үдей түсті. Ұстаздарымыздан жасырынып мектептің төбесінде немесе сабақтан соң әке-шешемізден тығылып Асқардың үйіне жақын жердегі сарқырап ағатын үлкен Алматы каналының айналасындағы жібектей майса шөпте жантайып жатып, темекі шегетін жаман әдет шығардық. Осындай «рахат» көңіл-күйдің үстінде бір күні мен досымның көңілін аулау үшін, оған орыстың ақыны Сергей Есениннің өлеңін оқып бердім. Не жалею, не зову, не плачу, Все пройдет, как с белых яблонь дым. Увяданья золотом охваченный, Я не буду больше молодым. Әдебиетке аса қызықпайтын досым оқыған өлеңімді қас-қабағы да қимылдамай, сүйсініп тыңдап отыр. Көздерін алысқа тігіп, жанарын беймәлім мұңның кірбіңі шалып, ойланып  қалыпты. Құлағының түбінен ұшып өткен араның ызыңын да елейтін емес. Өлеңді оқып болғанымда ғана назарын маған аударып: – Бұл кімнің өлеңі? – деп сұрады. – Орыстың ақыны Сергей Есениннің. – Керемет өлең екен. Енді мен де саған бір өлең оқып берейін. Сен мына – жанарымның ішіндесің, Жанардың білесің ғой кішірмесін, Ішіне жанарыңның сақта мені, Біреулер көлеңкесін түсірмесін! Асқардың соншалықты шынайы, әрі табиғи жазылған өлеңді қайдан жаттап алғанына қайран қалып, аузым ашылып, сүйсін­генімнен орнымнан қозғалмай, мелшиіп тұрып қалыппын. Және музыкасы сыңғырлаған ғажайып өлеңді өмірдегі ең аяулы досымның оқып беруі маған қатты әсер етті. Өлеңнің алғашқы жолдарының өзі-ақ жанымды баурап, тол­қынысқа салды. Тұлабойым шымырлап, таудың арғы бетінен талып естілген әдемі әнді немесе әр дыбысы сезіміңнің жібектей нәзік пернелерін басатын Бетховеннің «Айлы сонатасын» алғаш тыңдаған адамдай дүниенің бәрін ұмытып, есеңгіреп барамын. Ойым мына дүниені ұмытып, маған бейтаныс бір әдемі әлемде ләйліп жүр. Сәл тыныс алған досым өлеңді әрі қарай оқып жатыр. Сен менің – мына тылсым кеудемдесің, Білесің, кеудеме ешкім тең келмесін. Кеудеңе-зынданыңа салып сақта, Біреулер көкпар қылып өңгермесін! Асқар өлеңді қоңыр дауысымен, бір деммен, мәнерлеп оқып шықты. Мектептегі ұстаздарымның әдебиет туралы сұрақтарына мүдірмей жауап беріп жүрген мен бұл өлеңді кімнің жазғанын таба алмай, өмірімде тұңғыш рет жеңіліске ұшырадым. Басқа емес, әдебиет пәніне мүлде қызықпайтын досымнан жеңіліп, оның алдында ұятқа қалдым. Балалық жүрегімді қайта-қайта соқтыртқан сол күні тұңғыш рет Асқардан, өмірден ерте өткен қазақтың Мұқағали Мақатаев есімді ақынының болғанын естідім. Ақынның баласы бола тұрып, мұны білмеуім ұят, тіпті өлім еді. Алайда біраз уақыттан кейінгі Асқардың қалжыңы маған ұятты да, өлімді де ұмытқызып жіберді. – Не болды саған, Ардаша ғашығың есіңе түсіп кетті ме? – деді ол кенеттен, ойланып кеткен маған қылмысымның дәл үстінен түскен тергеушідей дүңк еткізіп. – Ал, сен Ботаға ғашықсың... Екеуіміз кілемдей жайылған көк шөптің үстінде алыса кеттік. Төбемізден осы тентектігіміздің бәрін көріп, балалық шағымыздың күні күліп тұрды. Екі күннен соң менің өмірімде ертегіге бергісіз оқиға болды. Жексенбіде әкем Мұқағали Мақатаевтың «Дариға-жүрек» кітабының негізінде театр институтының соңғы курсының студенттері сахналаған, Алматыдағы балалар мен жасөспірімдердің театрында болып жатқан қойылымға ертіп апарды. Театрға кіріп, орнымызға отырдық. Жарық сөніп, сахнаның шымылдығы түрілді. Бақытымызға орай, бізге сахнаға жақын жерден орын бұйырыпты. Тағатсыздана күткен қойылым да басталды-ау! Зал сілтідей тына қалды. Масаның ызыңы естілетін тыныштық орнады. Сахнаға үріп ауызға салғандай сұлу қыз бен әдемі жігіт жүгіріп шықты. Қыздың күннің сәулесіндей жібек көйлегін, төбеден түскен сахнаның жарығы онан сайын жарқыратып жіберді. Олардың арғы жағында теңіздің асау толқындары тулап жатыр. Дүниеге мас екі ғашық бір-біріне ынтығып, күн жауардың алдындағы теңізден бетер алабұртып, алқынып тұр. Бір мезгілде жүректің нәзік талшықтарын музыканың әдемі әуені тербеп, жігіт сол сөзді асыға күткендей болған қызға қарап, тіл қатты: Мен – Адам Ата, Ол – Хауа ана, Мен де таза, ол да таза, ауа да. Дәл осы сәтте бір алапат күш отырған орнымнан жұлып алып, сол жылдары сүйіп тыңдап жүрген композиторым Гектор Бер­лиоздың «Симфониялық фантазиясынан» төгілген музыканың құдіреті жан сарайымда ойнақшып, оның асау толқындары  мені өзімен бірге ағызып әкеткендей болды. Көзіме теңіздің жағасында бір-біріне еркелеп, арпалысып жүрген арыстандар елестеді. Біреу мені қолымнан жетектеп, Құдайдың жәннат-бағына кіргізіп жібергендей. Жылжып аққан жылғаға тас лақтырып, аяқтарын құмға бөлеген қыз бен жігіттің сыр-дастанын ұйып тыңдай бергім келеді, тыңдай бергім келеді. Дүние алғашқы жаратылған пәк қалпына қайтып оралғандай. Сыр-дастандағы суреттелетін бүгінгіден тым бөлек табиғаттың көрінісі неткен керемет еді! Төбеңде құстар ию-қию шулайды. Бұйра шашын таранған шалғында, нәр алудан тынбаған көбелектер ұшып жүр. Жан-жағыңдағы сан-алуан, қызыл-жасыл гүлдер қандай тамаша! Тау мен орман жақтан әдемі самал соғады. Көктемнің шарабына мас болған Адам Ата мен Хауа ана Жаратушының айтқанын тыңдамай алғашқы күнәларын бастағалы тұр. Құдай кешірсін, бірақ осындай сұлу табиғаттың аясында сол күнәні бастамау мүмкін бе өзі? Тіршіліктегі аң-құстардың бәрі де сенің сол күнәні жасағаныңды қалап тұрса, одан қалай бас тартуға болады? Алмадай албыраған Хауа ананың балдай тәтті ернінен өбіп, оттай ыстық құшағында балқып, Құдай тыйым салған күнәнің рахатына батқаннан артық қандай ләззат бар, мына жалғанда? Және ол ләзатты Құдайдың өзі жаратса... Алайда, бәрінен бұрын сол күнәға батпай, жанып барып тоқтаған ақын­ның сезімі қандай пәк, әрі қандай сұлу еді десеңізші! Албыраған алмадайын Хауа анам, Албырап тек отыр еді манадан, Шырт етті де, бұтағынан үзіліп, Шолп беріп, суға түсті жағадан. Сермеп қалып, аппақ сазан-білекті, Ағынменен арпалысып  бір өтті. Су сипалап, су аймалап денесін, Мен өппеген дидарынан су өпті. Студенттер сахналаған басқа көріністерде ақынның соғыстың сүреңсіз жылдарын суреттеген «Шаруа һәм жауынгер», «Менен сұра», «Аға мен тірімін» сияқты поэмалары негіз болыпты. Ал, бұл қойылымдардан алған әсерімді айтып жеткізуге тілімнің құдіреті жетпейтін шығар, сірә! Сахнаның шымылдығы қайта түріліп, екінші көрініс басталғанда «Адам Ата мен Хауа анадағы» нұрлы сәулесімен жанымды еркелеткен әуен кілт тоқтады да күтпеген жерден ойнап кеткен Вагнердің симфониясындағыдай мазасыз музыка жаным­ның тыныштығын бұзды. Жаңа ғана жүрегімді жылытқан музыканың құдіреті, енді мені суық мұздың үстіне тастай салып, тұла-бойымды түршіктірді. Өмірді жұтып қоя жаздаған аждаһа  ажалды көзіммен көргендей, көңіл-күйімде бір құйын басталды. Зұлым соғыстың ащы шындығын жырлаған бұл дастандардан, осы тақырыпқа жазылған кейбір туындылардағыдай жалған пафостың үнін естімейсің. Кейіпкерлердің іс-әрекетінің бәрінен де соғыс атаулыға қарсы шығып, гуманизмнің туын биік көтерген Мұқағалидың жан  айқайы байқалады. Осыдан бір жыл бұрын оқыған Лев Толстойдың соғыс тақырыбына  жазылған әңгімелері есіме түсті. Мұқағалидың ұлы дастандарында да соғыстың трагедиясын суреттеумен қатар, дәл Толстойдағыдай сол зұлматтың неден болатынын білгісі келетін философиялық тереңдік бар. ...Соғыс деген қайдан шықты?! Авторы кім алғашқы? Есіл Адам, есі кетіп, оған несін жармасты?! Бір дәуірден бір дәуірге неге үзілмей жалғасты, Бүкіл адам тарихының бетін неге қан басты? Есіңізге түсіріңізші, орыстың ұлы жазушысының «Жортуыл» әңгімесінде де картинаның қақ ортасынан, отандастарының пікіріне қосылмаған «Шынымен де адамдарға осы ғажап дүниенің, мынау шексіз жұлдызды аспанның астында өмір сүру тарлық ете ме? Қалайша мынау сүйкімді табиғаттың аясында адамның жанында өшпенділік сезімі, кекшілдік, өзі сияқ­тылардың көзін құрту құмарлығы өмір сүре алады. Адамның жүрегіндегі жаман­шылықтардың бәрі де сұлулық пен мейірімділіктің көрінісі болып табылатын – табиғатпен жа­қындасқанда жойылып кетуге тиіс емес пе» деген Толстойдың соғысқа қарсы дауысы естілмейтін бе еді. Үйге келе салысымен әкемнің бөлмесіндегі кітаптарды ақтарып, Мұқағалидың жинағын іздедім. Жазу үстелінің тарт­пасынан ұлы ақынның «Өмірдастан» деген таңдамалысын тауып алғанымда қуанышым қойныма сыймады. Үміт пен күдік бір мезгілде көңілімде оянып, жүрегім лүпілдеп ақын жырларына үңілдім. «Өмірдастанды» оқи бастағанымда, аспаннан тырналардың тізбегі ұшып өтіп, ауламыздағы үйлердің төбесіне қонғандай болған ғажайып бір көңіл-күйдің бесігіне бөленгенімді білемін. Ақынның көктемгі табиғаттың көркіндей сұлу поэзиясы бозбала дәуреннің желігімен қатқылдана бастаған жүрегімдегі мұздарды ерітіп, ізгілікті сезімдерімді оятқандай ма, қалай?! Ал, кітапты соңына дейін оқып шыққанымда тас-талқаным шығып Мұқа­ғали­дан жеңілдім. Ол менің еркімді билеп, ой-санамды жаулап алды. Бір күндік сәуле. Бір күндік жарық мекенім! Мәңгілік түнек – қапасқа қалай кетемін. Келмейді-ау тілім... Өлгеннен сұра дер едім, Тірі жандарға, Өмір дегеннің не екенін. Өмір дегенге, Тірлікте, сірә, жетер ме ой, Жарық сәуледен басқаның бәрі бекер ғой. Бекер ғой бәрі, Бекер ғой бәрі – бөтен ғой Өмір дегенің – бір күндік Сәуле екен ғой! Ғарыштан құйылған ғаламның мұндай көркем шуағын өмірге шашу үшін сезімнің жылуы жеткіліксіз – жүректің қайнаған ыстығы керек. Өмірде көрген қызығыңның бәрі жалған! Адамның әппақ арманынан жаратылған сәуленің бар екені ғана рас. Қиял-ғажайып ертегідей болған күздің осы түнінде, кеудемде дүниеге жарығын шаша алатын бір жарық сәуленің болғанын жан-тәніммен аңсадым. Бірақ мен оның бір күндік емес, сәулесі мәңгі сөнбейтін жұлдызға айналғанын қаладым. Балалық жүрегім сол мәңгілік сәу­ле үшін ғана өмір сүруге болатынын түсінгенде ауға түскен балық­тай тыпыршып, балғын жұдырығымен кеудемді қайта-қайта ұрды. Түн ортасы. Үйдегілердің бәрі ұйықтап қалған. Мұқағалидың жырлары қиялымды тербеп, делебемді қоздырып, қанша тырыссам да көзім ілінбей қойды. Ешкімге білдірмей далаға шығып, шылым шектім. Сынған семсердің шетіндей болып ай туыпты. Қараңғы түнде өмірдің биік аспанында жымыңдаған жұлдыздардың бәрі де жерге Мұқағали поэзиясының сәулесін шашып тұрғандай. Амангелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ.