Дөңгеленген дүние-ай...

1 – Мына күннің азынауын-ай!.. – деп кірді Советхан өзімен бірге даладан ере келген бір құшақ суықты сау еткізіп босағадан өткізе беріп. Қонышы қа­йырылған, мұз қатқан сары пимасын бір-біріне қаққыштап жатып, төргі үйден бері қарай сығалаған, жүзінде: «Бұл кім?» – деген әуестік табы бар алты-жеті жасар ұлға: «Әй, балақай, халің қалай-ей? Ассалау қайда?» деді көңіл­ді үнмен. Саусағы сия-сия баланың сонда ғана есіне түссе керек, қолындағы қаламса­бын тастай салып, босағадан бері озып, сырт киімін шешіп жатқан қоңқақ мұрынды қара кісіге: «Салаумаликім!» деп қос қолын ұсынды. «Уай, маладес, міне, жігіт!» деді анау еңкейіп сүйкімді кішкентай Әсеттің бетінен сүйіп жатып. Аузынан ащы судың иісі бұрқ ете қалса керек, бала бетін тыр­житты. Оған мән берген Советхан жоқ. – Иә, ден сау, мал-жан аман ба? – деп даңғырлап ас үйдегі ертеңгі шайын ішіп отырған үй иелері Жұбандық пен Гүлсім­ге амандаса кірді. – Жақсы, кел төрге шық. Таң атпай мына қыстың көзі қырауда неғып жүрсің? – деді отағасы өзіне ілік-шатысы бар алыс аға­йын болып келетін Советханның сәлемін алған соң. – Уай, сол өкіметтің жұмысы да баяғы, – деді төрге шығып жайғас­қан ол. – Ініңнің ушетшик болға­нын білесіз. Содан бері үйде отыр­майтын болдық қой, – деді алдына келген ыстық шайды қолына алып. – Бірінші фермадан ана жолы жүз центнер шөп сұратқамыз. Бікібай қыс­­тауын­дағы малға деп. Соның жұ­мысымен кетіп бара жатқаным ғой ақ қар, көк мұзда. Сосын өздеріңнің аман­дық­­та­рың­ды білейін деп бұрылған бетім осы. Жылынып, көңілін демдеген Советхан ежелден адамның ыңғайын тапқыш, еркін мінезіне салып, Гүлсім жеңгесін мақтауға көшті дейсің. Әңгімесін айтып отырып, «жеңгей, со жолғы пісірген тоқашың-ай!», «со жолғы тұздалған қиярыңның дәмі ауыздан кетпейді-ау, кетпейді!» деп қояды жұтқыншағын бұлт-бұлт еткізіп. Жылы жерге кіргесін бе, аяз сорған жүзі қызылкүреңденіп, қоңқақ мұрнының үсті быртиып, қошқыл тарта бастаған. Жұбандықтың көп сөйлемейтін, бір­тоға мінезін білетін ол енді кеңшар ма­лы­ның ақырып тұрған биылғы мына қыстан күйлі шығу-шықпауын, қияндағы қыс­тау­лардың шаруасының жай-күйін сөз етіп біраз отырды. «Өзіңе, қораңдағы анау қол­дағы малыңа он центнер шөп түсіріп берейін», деді бір уақытта ыстық шайын ұрт­тап қойып. Жұбандық екеуінің алыс та бол­са туыс-жекжат екенін, қазір аға-бауыр­сыз күн көру қиындығын, өзі құдайға шүкір, учетчик болғалы біреуден ілгері, біреуден кейін, әйтеуір көштен қалмай тіршілік етіп жат­қанын айтып, біраз жерге барды. – Жеңгей, – деген содан соң көзі мөлтеңдеп. – А, жеңгей... Бір жүз грамың болса, сеп болатын еді мына жаман қай­ныңа... Сонау бірінші фермаға жеткенше қай заман. Өкіметтің малы деп жүріп үсіп өліп қалмайық дегенім ғой... Жұбандық үндемеді. Советханның сырын білетін Гүлсім еріксіз күліп жіберді. Оны пайдаланып анау да әр нәрсені бір айтып, бастырмалатып қояр емес. «Пай, пай, жеңгей, осы көңілің-ай, көңілің!..» Абыр-дабыр дауыс пен күлкіге елең­деді ме, бір қолында сурет салатын дәп­тері, бір қолында қаламсабы бар Әсет асүйге кіріп, үстелдің басына келіп отыр­ды. Шешесі оған шай құйып жатқанда Советхан: «Е, міне, азамат бопты Әсет те. Мынауың не? Сурет пе? Кәне, әкелші, көрейін», – деп кішкентай ұлдың дәптерін алып қарай бастады. – Пәлі! Мына ұл дайын түрған художник қой, а?.. Жұбандық аға, жеңгей!.. Мынасы кәдуескі сүгірет. Иә сүгірет! – деді баланың өнеріне қайран қалып. – Е, ол сурет салғанды жақсы көреді өзі. Қолы сия-сия болып күн ұзақ тұқ­шыңдап жатқаны, – деді Гүлсім ұлының басынан сипап. – Бұнысы бер жағы. Тағы бір дәптері бар, әкеп көрсетші ағаңа, Әсетжан, – деді Жұбандық ұлына. – Көк сиямен салып жүр. Біздің дүкенде шарик қаламнан басқа түк жоқ. Қаладан бояу қарындаш алдыру керек еді. Бір ыңғайы келмей жүр, – деді ұлы құл­дыраңдап төр үйге жүгіріп кеткенде әкесі. – Ой, Жұбандық аға! Жеңгей! Мына Әсетжан болайын деп тұр екен. Таланты бар бала бір жерден жарып шығады, тек қана тіл-көзден сақтасын... Осының азамат болуы үшін, — деп «айтқаның келсін­нің» астында, Гүлсімнің әкелген, Жұбан­дықтың құйған қырлы стақандағы арағын басына көтеріп, аузына құя салды Советхан. Қонақ Әсеттің суретке толы екінші альбомын ақтарып отырып, тағы да біраз қошемет, мақтау сөз айтты. «Бояу қарын­дашт­ы қалаға барып жүрген Вася досыма тапсырып, өзім алдыртам», деді бір кезде. Сосын: «Бір тоқтыны атадым Әсетке, құдай бұйыртса, мектепке барған тойына әкелем», деді тағы да. Сүт пісірімнен кейін бірінші фермадан Бікібайдағы қыстауда жатқан малына жүз центнер шөп жаздырып алса, он центнерін осы үйге түсіріп кетпек болған Советхан: «Жол ұзақ... трәктірдің майы қа­тып қалар... Шаруа күтіп тұр», – деп кетуге жиналды. Шолақ тоны мен босағада қалқиып тұрған сары пимасын киіп жатып, есіне түсті ме, әлде Әсеттің өнері­не риза болғаны ма, жан қалтасына қол салды да әлденені суырып алды. Басы алтын түсті, әдемі, жуан қаламсап екен. – Әсет-ей! – деп әлгінде төр үйге еніп кеткен баланы шақырып алды. – Мына алтын қаламсапты саған сыйладым, үлкен художник бол. Көзі жайнап, ұмсына жеткен балаға: «Тұра тұр!» – деген сонан соң. «Қазір», – деп, автоқаламды сипады ма, үрледі ме, теріс қарап сәл түрды да, бері бұрылып: – Айтпақшы, әлгі өзіңнің қаламыңды бер ма­ған. Мен ештеңе жаза алмай қалам ғой. Ушет­шікке де руш­ке керек, айна­лайын, – деді. Әсеттің кәдімгі, қара­па­йым қала­мын алып, «ал жақ­сы» деп Советхан да жөнел­ді. Бала ағасына айырбас жасаған алтын түсті қаламмен сурет сал­маққа кірісіп кетті. Көп бөгел­ген жоқ, біраздан соң ас үйде ыдыс-аяқ жуып жатқан шешесі мен газет қарауға ыңғай­ланған әкесіне келіп: – Көке-ау, мына қалам дұрыс бұралмайды ғой, қара­шы, – деді. Жұбандық «алтын қаламды» алып ары бір, бері бір қарады да: – Өй, мынауың сынық қой. Резвісі кеткен, қалай бұрал­сын. Саудасы бітіпті ғой, – деді. Гүлсім де не болып қал­ды дегендей қаламды ұс­тап, үңіліп қарады да, үнсіз басын шайқады. – Алдап кетті ме мені Советхан аға? – деді Әсет әке-шешесіне кезек-кезек қарап, көңілі әлі сенбей. Үнсіздікті Жұбандықтың дауысы бұз­ды: – Өзің жөндеп... адам құсап, бы­лай, қарап алмайсың ба айырбас жаса­ға­сын, — деп зілсіз зекіді ұлына. Сөйтті де балаға орынсыз ұрысқанына ыңғайсыз­дан­ды ма, әлде Советханның мына қылы­ғына деген реніші енді ғана бұрқ ете қал­ды ма, бидай өңі қызарып, күпәйкесін үсті­не асығыс жамылған күйі сыртқа шығып кетті. 2 Әсеттің қара көзі жәудіреп, кішкентай аузы ашылып, не істерін білмей, аңырып қалған жаңағы тұрысы көз алдына келіп, Жұбандықтың жүрек тұсы шым ете қал­ғаны. Кеше күні бойы жапалақтап жауып, қас қарая әрең басылып, тізеден түскен қалың қарды күреп тастамақ болып қо­раға бет алғанда... Есіне түсті. Бала кезі. Сол бала кезіндегі бір оқиға. 3 Соғыстан кейінгі уақыт. Елуінші жыл­дардың басы еді. Қиын кез. Таршы­лық заман. Ел іші жүдеу. Өзі іште жатқанда кеткен әке соғыстан қайтпаған. Үміт кесілмеген сияқты: қара қағаз келмеген еді. Оның үстіне қырғынның біткеніне қанша жыл өтсе де хабар-ошарсыз кетті деген бірді-екілі азаматтың табылып, елге орал­ғаны бар. Соны медет тұтқан Жұбандық үміт үзбейтін еді. Шеше – таң бозынан қара кешке дейін ферманың сиырын сауып, шөбін шауып, бір тыным таппай­тын. Үйде аурушаң әже ғана бар. Анасы таң­ғы тәтті ұйқының құша­ғын­да жатқа­нын­да мұны бір иіскеп, іңір қараң­ғы­сын­да ауыр жұмыстан қажып келгенде, ұлы­ның күн ұзаққа ойыннан шаршап, ұй­қыға бас қойғанында бір иіскеп кетеді екен. Әрине, оны кейін білетін болады Жұбандық. Мектеп үйі көрші ауылда болып, жету қиын болған соң, ең бастысы – аяққа сұғар, үстіге киер киім табылмай, Жұбандық он жасына дейін оқуға бара алмады. Бала ғой, оған аса қайғыра қойған жоқ. Әйтсе де, бір аяқ киімнің зары жаман өтіп еді. Ойын ой­нау қайда, қыста далаға шыға алмай, қама­лып отырар еді тар үйде. Сол жылы табаны күс-күс болып, баяғыша ала жаздай ойын соңында жүре берер ме еді, қайтер еді, на­ға­шысы келмегенде. Сол кезде отау иесі азамат болған, соған орай үйдегі шиеттей іні-қарындасын жеткізу қамымен, мектепті тастап, колхоздың ауыр жұмысына жегілген он бес жасар Ал­доңғар нағашысы: «Сен, Жұ­бандық ойынды қой», – деген. «Жігіт бол­дың. Мектепке баруың керек. Құр жүр­ген­ше тышқан, күзен аула. Терісін жиып, күзде Бекендегі ләпкеге апарып айыр­бас­тап, өзіңе аяқкиім аласың», – деген. Өзі мұны ертіп, екі-үш күн жүріп, сұр тышқан мен сасық күзенге, қосаяқ пен сары­шұ­нақ­қ­а қақпан мен торды қалай құру керегін көр­сетіп берді. Жұбандыққа әсіресе, ін аузы­на шелектеп су құйып, біраздан соң құр-р еткен дыбыс шыққасын аузы ыр­сиып, үсті су болып атып шыққан сары­шұнақты қайың таяқпен бастан ұрып құлататын ойын ұнады. Жаңа ермек табылды. Сәскеде әжесі­нің қуырып берген бір уыс бидайын ыс­тық сумен соғып алған соң Жұбандық тыш­қан аулауға кетеді. Ұйыса біткен қа­лың қара­ған­ның түбін, ойпаңда сығылыса өскен, ат­ты кісінің бойындай биік шилер­дің арасын қарап, жоғалып кетуші еді. Күн бесіннен ауғанда шөлдеп, өзегі талып әрең оралады. Қызық еді тышқан аулау. Түгі тықырайған күзен терісі, жүні жетілмеген қосаяқтікі аз-аздап болса да жинала бастады. Әжесі мен шешесі әуелде таңырқаған, кейін үндемеді. Шешесі күрсінді, әжесі көзіне жас алды. Әрине, мұны кейін білетін болады Жұбандық. Бір күні түс әлетінде іргедегі өзенге бес-алты жасар жалаңбұттармен бірге суға түсіп, беті жарылып, басынан күн өтіп, шаршап келіп, үйде жатқан кезде біреу сырттан айқай салмасын ба: – Уа, қайсың бар үйде?! – деп. Жұбандық асыға-үсіге атып шықты далаға. Бауыры терлеген, есік пен төрдей торы аттың үстінде сорайған жағын түк басқан, суық өңді бір кісі отыр. Не дерін білмей аңырып қалған Жұбандыққа: – Әй, бала, кім бар үйде? – деді. – Әжем бар. Аттан ырғатыла, асықпай түскен жаңағы кісі шылбырды белдеуге байлап, қақыры­нып-түкірініп, жапырайған құба­тө­бел үйдің биік табалдырығынан аттап, ауызғы бөл­ме­ге кірді. Сығырайған кішкене жаман терезеден себезгілеген жарығы бар, алакөлеңке үйге көзі үйренбей біраз тұрды. Бұл кезде бір бұрышта бүк түсіп жатқан аурушаң, кәрі әже де басын көтеріп, үрпие қарап: – Қай баласың, шырағым? – деді кимешегін түзеп жатып. – Мен уәкілмін ауданнан келген. Орталыққа қайта жол жүріп бара жатыр­мын аса маңызды жұмыспен. Сусын бар ма үйде, апа? Шөлдеп келемін. Сұсты кісі отырған жоқ. Тер сіңген, қызыл жағалы киімінен танауды жарған әлденендей бір өткір иіс шығады. – Е, сусын табылады ғой, өзің тізе бүксеңші, қарағым. Әжесі қиралаңдай тұрып, дастарқан жая бастады. – Оған әуре болмай-ақ қойыңыз. Маған сусын болса, болды. – Е, неге, айналайын, қазір-ақ, міне... Тек, бидай көже ғана қалып еді үйде... – Пөйдет. Келесі ауылға – «Ленин жолына» дейін жетсем болды. Онда бәрін дайындайды ғой. Барымен базар... Суыт жүріп бара жатқан уәкіл төрге тақау жайғасып, бидай көжеге бас қойды. Жұбандық қонақтың жоғары-төмен жү­гір­ген жұтқыншағына қарап қалыпты. Екі-үш тостақты төңкергесін, маңдай терін сүртіп, қайыс белбеуін бір ырғап қойып: – Бұл ауылдағының бәрі жұмыста-ау деймін, – деді әжесіне қарап. – Шөп басында ғой бәрі. Осы он бес үйлі ауылдың бала-шағасы мен кәрілері ғана қалады мұнда шырағым. – Дұр-рес. Бұл кімнің үйі болады сонымен? – деді біраз үнсіздіктен соң. – Жәнібектің шаңырағы. – Қай Жәнібек? Мәметектің Жәнібегі ме? – Ие, ие. Көзімнің қарашығы – жал­ғы­зым, Жәнібегім, кешегі зұлматта хабарсыз кетті. Келіп қалар деп алаңдап отырамын. Уәкілдің жүзі құбылып сәл отырды да: – Нишауа, – деді. – Нишауа! Айдаудан аман қайтқан, жаны сірі Мәметек би кәрі сүйегін саудыратып, өз қыстауына жетіп өлгенде, Жәнібек те жер астынан шыға келер бір күні... Содан кейін үнсіз күлген. Әжесі уәкілге буалдыр көзін сығырайта қарап, ауыр күрсіңді де қойды. – «Үмітсіз шайтан», – деген. Аман-сау оралады әлі, – деді біраздан соң аса ма­ңыз­ды уәкіл беторамалымен желпініп отырып. Әжесі «у-уһ!» деп күрсіне, аяғын сүйрете басып, сыртқа шығып кеткенде, шөлі қанып, бойы сергиін десе керек, аса маңызды уәкіл де қайту­ға ыңғайланып, орнынан түрегелді. Түрегелгенде көзі түсті. Жұбандықтың ала жаздай жүріп түсір­ген олжасына. Сарышұнақ пен қосаяқтың, күзеннің терісіне. – Балақан, мынау өзің­нің терілерің бе? – деді содан соң. – Өзімдікі, өзім аула­ғам, – деді Жұ­бандық. – Ой, азамат! Мұны қайтпексің? – Бәтіңкеге айырбас қылам. Аса маңызды уәкіл Жұбандықтың сирағы жарыл­ған, табаны күс-күс аяғын енді көргендей қарап қалыпты. – Дұр-рес, – деді сонан соң. – Жөн, жөн. – Мен саған көмек жасайын, балақан, – деді сәлден кейін аса маңызды уәкіл тықыр теріні сипалап тұрып. – Не көмек, аға? – Өзің жете алмайсың. Мен мына теріңді алып, Бекеннің, әйтпесе ары асып, Көктеректің өзіне барып, саған аяқ киім әкеп берейін. Табаны бұжыр-бұжыр, қа­лың, қонышы биік, ұлтарағы жұмсақ, аяқ­қа жайлы, мынауский деген бәтіңке! Көк­теректе піркоролдың баласы ғана киеді ондай бәтіңкені. Жарай ма? Жұбандық алғашында түсінбей қал­ған. Күндіз-түні зар илеп, бір құдайдан сұраған жалғыз ғана тілеуі – табаны бұ­жыр-бұжыр, қонышы жұмсақ, пірко­рол­дың баласы ғана киетін, бірақ өзі көр­ме­ген бәтіңкені көз алдына келтіре алмаған. Теріге бір қарап, аса маңызды уәкілге бір қарап, үндемеді. – Е-һе-һе, балақан! Сен сенбей тұр­сың-ау деймін, – деді аса маңызды уәкіл жүзі жадырап. – Әрбір совет баласын киіндіріп, тойындырып, оқыту – біздің міндетіміз. Партия солай дейді. Өкімет алдында біз жауап береміз. Бала айтқан сөзді ұқпай түр деп ойласа керек, уәкіл Жұбандықтың алдына келіп, жүрелей отырды. «Былай. Он күннен кейін мен тағы бір срошный жұмыспен қай­тып оралам. Осындағы колхоздарды та­ғы бір аралаймын. Сол кезде саған Көк­т­е­рек­тен жылы бәтіңке ала келем. Жарай ма?» Талайдан бері көкейде бұлықсып жат­қан арманын жаратқанның өзі бере сал­ғандай кеудесін қуаныш кернеп, көңілі алабұртқан бала жүргіншіге күлімдеп басын изеген. – Қарағым-ау, бұнысын не ғылайын демекшісің? – деген аяғын сүйретіп жеткен әжесі бір қап теріні атының қан­жы­ға­сына байлап жатқан уәкілге. – Мына немереңе, апа, бір аяқ киім әкеп берейін деп отырмын. Он күннен кейін оралам, сол кезде ала келем! – Қой, шырағым, бала шіркін не білсін. Ол тері өзімізге керек. Нетіп... Тастап кете қой, жарығым. Сөйт, жарығым!.. – деді әжесі абдырап. – Совет баласын киіндіру — біздің борыш, апа... Так што мазасызданбаңыз. Аса маңызды уәкіл атына мініп, тебініп қалды. – Бұйыртса, он күннен соң оралам дедім ғой!.. – Қой, айналайын, керегі жоқ... Аяқ киімі құрысын. Тастап кет! Аса маңызды уәкіл желе жортып әудем жерге ұзай берген. – Әй, Жүко, тастап кет де ана кісіге! Естімей бара ма, немене?! Әжесі айғай салған. Жұбандық сол кезде ғана бірдеңе сезсе керек, салт аттыны қуа жөнелген. – Аға, бәтіңкенің керегі жоқ. Терімді тастап кет! Аға, ағатай!.. Сорайған жағын түк басқан, адырақ көз, аса маңызды уәкіл оқшырая бір қа­рап, атын қамшылап жіберіп, шоқыта жөнел­ген. – Тастап кет терімді! Ағатай!.. 4 Одан бері не заман өтті. Әке соғыста өлген. «Құлыным, жалғызым», деп ұлы­ның қазасына көңілі сенбей өткен әже де бақилыққа аттанған. Шешесі ұлын жеткізіп, келінін түсіріп, енді немере қызығын көрем бе дегенде, оқыстан жазылмас дертке ұшы­рап, ана бір жылы көз жұмды. Ерте кетті. Енді, міне, өзі де елуден асқан. Үйлі-баран­ды, балалы-ша­ға­лы. Ел аман, заман тыныш. Иә... Десе де, сол салт атты үлбіреген бала көңіліне жара салып кетіпті. Ал... Советханның бүгінгі қылығы мынау. Жұбандық жерге шырт түкірді. Сонан соң ен далаға көз тастаған. Қырдың бұл­дыр көкжиекпен астасып, сіресіп жат­қан күміс қары күн сәулесімен шағылысып, көздің жауын алып жарқ-жүрқ етеді. «Өмір деген осы да», – деді іштей күбір­леген Жұбандық. Көз алдында өзі көрген екі көрініс. Өмірдегі куәгер болған екі сурет... Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ. Өскемен.