Табиғат кереметі

Оңтүстік Қазақстан облысының таулы аймақтарындағы бұрынғы ор­ман шаруашылықтарының жерлері ерекше қорғалатын табиғи ау­мақ­тар санатына ауыстырылып, Сай­рам-Өгем мемлекеттік ұлттық та­биғи паркінің құрылғанына 5 жыл тол­ды. Өлкеміздің ажарына ай­нал­ған ұлттық табиғи парк Ба­тыс Тянь-Шанның Қазақстан бөлі­гіндегі 149053 гектар аумақта жа­ба­йы жемісті және арша орман­д­а­рын, ондағы кездесетін алуан түрлі өсімдіктер мен жануарлар әлемін қорғау, кү­зету, нығайту және молайту шара­ла­рын жүзеге асырып келеді. Сая­бақ аумағы Қазығұрт, Төлеби, Түл­кі­бас аудандарының таулы аймақ­та­рын қамтитын Қара­тау жота­лары­ның Боралдай тауы­нан баста­лып, Құлан, Шақпақ, Иірсу, Дәуба­ба, Өгем, Қаржантау сияқ­ты таби­ға­ты­мыз­дың әсем жерлерімен ұла­сады. Паркке бекітілген жер көле­мінің 55589,4 гектары қо­рық аймағына, 60628 гектары шектеулі шаруашы­лық аймағына, 19711 гек­тары туристік және рек­реа­­ция­лық аймаққа, 13124,6 гек­та­ры экология­лық тұрақ­тан­дыру ай­ма­ғына жат­қызылған. Ұлттық паркте табиғатымыз­дың жасыл байлығы, асыл қазы­насы тір­шілік негізі – өсімдік­тер­дің 1635 түрі өседі, оның 62 түрі Қазақстан Республикасының «Қы­зыл кітабы­на» енген. Орманмен көм­керілген жерлер 27,5 мың гек­тарды алып жатыр. 600-800 жыл жасайтын зеравшан аршасы және жабайы алма, өрік, алша, алмұрт, т.б. ағаштар – тау беткейлері мен шатқалдарының көркі. Тау өзен­дерінің бойында терек, тал, долана, шаған сияқты ағаш­тар мен жемістері дәруменге бай ит­мұрын, бөрі­қара­қат, қожақат, шыр­ға­нақ бұта­лары өседі. Ал Көкбұлақ, Машат өзен­дерінің беткейлерінде аса баға­лы жабайы таупісте мен жабайы жүзім кездеседі. Биік белдеулерде, жоталарда шипалылығы әртүрлі дәре­же­дегі 200-ге жуық дәрілік өсім­діктердің мол қоры бар. Парктің жануарлар дүниесі де бай. Сүтқоректілердің 10 түрі, құс­тар­дың 30 түрі сирек және жойы­лып бара жатқан жануарлар ретінде Республиканың «Қызыл кіта­бы­на» енген. Олардың қатарында ар­қар, тянь-шань аюы, мензбир суы­ры, түркі­стан сілеусіні, қар бары­сы, үнді жайрасы, тас сусары, ал құс­тар­дан ақ және қара ләйлек, бүркіт, сақалтай, дуадақ, көк құс, лашын, ителгі бар. Мұның ішінде терісі мен еті бағалы мензбир суы­ры тек Өгем, Қаржантау жотала­рын ғана мекендейді. Сонды­қтан ол халық­ара­лық табиғат қорғау ұйымының «Қызыл кітабына» енгізіліп, айрық­ша қорғауға алынған. Соңғы 30-40 жыл­да кездеспей жүрген қар бары­сы­ның да аталығы мен аналығы Өгем тауының Мақ­палкөл жаға­сын­да пайда болған­дығын парк ма­ман­дары анықтап, бейнетаспаға тү­сіріліп алынды. Қорғау мен күзе­туді жақсартудың нәтижесінде соң­ғы жылдары парк жерлерінде жа­байы аңдар мен құстардың саны тұрақты түрде арта түсуде. Парк аумағында орман алқап­тары мен жануарларды өрттен қор­ғау – бірінші кезектегі іс. Жыл са­йын өртке қарсы минералдық жо­лақ­­тар жасалады. Өртке жол бер­меу­­дің барлық қам-қарекеті қолда­ны­­лады. Осындай жұмыстардың нә­ти­жесінде кейінгі екі жылда парк ау­мағында өртке жол берілмей келеді. Мемлекеттік инспекторлар міндеті де оңай емес. Ерекше қорға­ла­тын табиғи аумақтардың сақталу тәртібін қадағалау және сұғанақ­тық­қа қарсы күресті күшейту мақ­сатын­да рейдтер жиі ұйым­дас­тырылады. 2006-2010 жылдары 130 заң бұзу­шы­лық анықталып, 113 адам әкім­ші­лік жазаға тартылды. 786,0 мың теңгеге айыппұл салы­нып, өндіріл­ді. 39 адамнан 2 млн. 217 мың теңге өндіру үшін сот орын­­дарына берілді. Өкінішке қа­рай, парктің мате­риал­дық-техни­ка­лық базасы қазіргі заман талабына сай емес. Өрт сөндіру автомаши­налары, жер өңдейтін ДТ-75, МТЗ-82 тракторлары, арнайы техника мен жабдықтар жетіспейді. Бюджеттен 2009-2010 жылдары бірде-бір техника бөлінбеді. Жағдайды түзету үшін демалушыларға қызмет көрсе­ту­дің көлемі мен түрлерін арттыра отырып, бір патрульдік жеңіл автомобиль, бір МТЗ-82 доңғалақты тракторын соқасымен сатып алдық. Қиындықтарға қарамастан, парк ұжымы республикадағы ұлттық парк­тер мен табиғи резерваттар ара­сында жылдық рейтингілік көрсет­кіштер бойынша 2009 және 2010 жылдарда бірінші орынға ие болды. Ұлттық табиғи парк қызметін барған сайын жетілдіріп, жақсарта түсу – басты парыз. Бірақ бүгінгі күнге дейін шешімін таппаған проб­лемалар да бар. Ең басты, үлкен проблема мынадай. Батыс Тянь-Шанның негізгі бір сілемі – Боралдайтау. Сол аса ұзын тау жотасы­ның жартысы парктің Түлкібас филиалына, ал жартысы Бәйдібек ауданына қарасты Боралдай орман мекемесіне бекітілген. Бұл бөлініс өсімдіктер мен жануарлар әлемін­дегі табиғи, экологиялық, биоло­гия­лық байланысты әкімшілік жолмен қасақана, әдейі екіге бөлгендей болып тұр. Осы орашолақтық био­логиялық алуан түрлілікті сақтауға, молайтуға көп кедергі келтіруде. Тек бір ғана мысал: «Қызыл кі­таптағы» арқарлар Боралдайтаудың оңтүстік беткейінде қыстап, көк­тем-жазда Көкбұлақ, Бозторғай жоталары арқылы Талас Алатауына қарай өрлейді. Бұл миграцияны тоқтатуға немесе бөліп тастауға болмайды және Боралдай орман мекемесі жерлерінде парктегідей ерекше қорғау статусы жоқ бол­ған­дықтан, арқарды, басқа аңдар­ды сұғанақтықпен ату жағ­дай­лары жиі орын алады. Осы өңір­дегі айрықша арқарлардың аза­йып бара жатуы – кешірілмес кемшілік. Бұл жағдай жайында «Еге­мен Қазақстан» бұ­рын да жазған еді. Ал жабайы регель алмұрты тек сол Боралдайтауда (Бәйдібек ауданы бөлігінде де, Түл­кібас ауданы бөлігінде де) ғана өседі. Оны да көздің қара­шы­ғындай қорғау керек. Сондықтан, Боралдайтаудың Бәй­ді­бек ауданы бөлігін Сайрам-Өгем ұлттық табиғи паркіне қосса, биологиялық алуан түрлі­лікті сақтауға кепіл болар еді. Батыс Тянь-Шанның бір сілемі, күллі дүниеге әйгілі қасиетті Қазы­ғұрт тауын ұлттық парк құрамына беру де – өте өзекті, ше­шілмеген мәселе күйінде қа­лып отыр. Солай етілсе, өсім­дік­терді қорғаумен бірге туризмді дамытуға да кең жол ашы­латыны түсінікті. Осы проблема­лардың оң шешілуіне тиісті құзыретті органдар, атап айтқанда, Ауыл ша­руа­шылығы министрлігі­нің Ор­ман және аңшылық шаруа­шылы­ғы комитеті мен Оңтүстік Қазақ­стан облысының әкімдігі ық­пал етер деген сенімдеміз. Жеңісбек ТҰРҒАНОВ, Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің  бас директоры, Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының депутаты.