Деректі фильмге дүр сілкінер кез келді

Жыл сайын 7-8 туынды шығаруға ш­амасы келуімен, өзінің бар екенін білдіргені үшін ғана рахмет айтқызатын халге келгені ойландырмай қоймайды. 2006-2016 жылдар аралығында, яғни соң­ғы он жылда «Қазақфильм» АҚ 162 де­рек­ті фильм түсірген. Ал өткен жылы көп­ші­лік­ке 8 деректі фильм ұсынған. Он жыл үшін, тиісінше, бір жыл үшін бұл сан аз ба, көп пе, қоғамдық маңызды идея қам­тыл­ды ма, туынды тақырыптары сәтті ұй­­ым­дастырылған ба, кімдер түсірді, ең бастысы, көрерменін қызықтыра ал­ды ма, деген шолақ-шолақ сауалдарды шұ­быртып қоя беруге болады. Бірақ бұ­лардың бәрінің басында «Қазақстан Рес­публикасы Мәдениет және спорт ми­нистрлігінің тапсырысы бойынша түсірілген» жазу тұр­ған­нан кейін деректі фильм ре­жи­ссер­ле­рінің шығармашылық еркін­дігі ту­ралы ойыңнан шапшаң қайтуға мәжбүр боласың. Егер режиссер аса талантты болмаса, дайын идея-
мен түсірілген деректі фильмнің бас-аяғы әрқашан жұп-жұмыр бола бермейтінін түсіну үшін көп ақылдың керегі жоқ. Әрине, деректі фильмнің мемлекет идеологиясымен, саясатымен тығыз байланыс-
ты мәдени шығармашылық құрал екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Бі­рақ жоспарлы дүниені жүзеге асы­ру­да шабытты режиссердің шы­­ғар­ма­шылық еркіндігі маңызды 
ша­рт болуы қажет шығар. 
Былтыр түсірілген фильмдердің та­қы­рыптарына назар аударып, идеясына барлау жасап көрейік: «Бейсетай Дәу­ренбеков және 12 тағдыр» (реж. Қ.Қуа­нышбаев), «Кәукен жұлдызы» (реж. Ғ.На­сыров),  «Нұртас Оңдасынов» (реж. О. Тастанов), «Қасиетті күмбез» (реж. О. Тастанов), «Үмітсіз күн келмейді» (реж.М.Есіркепов, М.Есеналиева), «Біздің мақсат – халыққа қыз­мет» (реж. В. Тюлькин, С. Бейсенбин), «Се­нім жолында» (реж. Ә. Байғожина).
Сөз жоқ, режиссерді идеясы асырай­ды. Режиссер кәсібінің өзі идеядан тұ­ра­ды. Деректі фильм түсірумен айна­лы­сатындар туындылары арқылы көп жайт­ты алдын ала айтуға, өмірдің ағымын, беталыс-бағытын жұрттан бұ­рын байқауға тиіс. «Қане, қандай де­рек­­ті фильмді білесің? Ол сені не­сімен қы­зықтырды?» деген сауал қойылса, екі­нің бірі жауап бере алмай тосылып қа­ла­тыны анық. Өйткені, деректі фильмге мағынасын жоғалтқан, қажетсіз өнер ре­тінде қарайтындардың кесірінен осындай тұтас түсінік қа­лыптасып үлгерген. Осы­ған сәй­кес көрерменнің деректі фильм­ге ықы­ласы қалай жоғалса, оның бой­ындағы осы немкеттілікті бай­қа­ған деректі фильм тү­сі­рушілері де кәсібіне атүсті қарау­ға көш­кен сияқ­ты. 
Мысалы, ең соңғы түсірілген «Бей­се­тай Дәуренбеков және 12 тағ­дыр» атты Қайрат Қуаныш­бае­в­-
­тың деректі филь­мін кө­ріп отырып, сағыздай созылған оқи­­­ғ­а­­ның ұзақ­тығынан іш пысып, жарылып ке­те жаздауға болады. Басқа кемшілігін бы­лай қойып, ең алдымен, бір адамның өмірі туралы екі сағат бойы есі кеткенше «езу» кө­рерменге жасалған зорлық-қия­нат. Министрліктен тапсырыс а­л­ған «Қазақфильм» режиссерінің қо­лына камера ұстатып, «Бар, Дәу­рен­бековті тау­­ып ал да, деректі фи­льм түсіріп кел» деп көшеге қоя берген сияқты әсер қал­д­ырады. Кадр сыртында мә­тіні жоқ, мұ­­рағат материалдары аз, тек сол оқи­ға­ға куә болған көзі ті­рі адамдардың ес­телік-сұхбаты тү­­рінде өрбитін фильм­де бір ізді ши­ырлап, қайталау басым. Ал ота­ғасының жарының аузынан «12 адам­ның өмірін ажалдан араша­лап қал­ған Бейсетайға «Халық қаһарманы» атағы берілсе, жақсы болар еді, бермесе, бермеді деп тағы ренжімейміз» деген сөз­ді естігенде, батырлық, азаматтық ту­­ралы асқақ ұғымдар аяқасты тас-тал­қан болғаны үшін, бейбіт өмір ба­ты­ры­ның құнын көз алдымызда сонша тө­мендеткені үшін режиссерге амалсыз ренжідік. Жоқ, фильмнің тоқетер түй­іні осы ек­енін түсінеміз. Бірақ оны қа­ра­дүр­сін жеткізудің қажеті қанша еді? Ре­жиссер таудай етіп әспеттеп отырған тұл­ғасын биіктетіп әкелді де, жаны ашымас­тан төбеден төмен қарай тастай салды. Қалай басталып, немен аяқталуы ти­іс екенін жүйе­леген драматургиясы, сау­атты сценарийі болмағандықтан Бей­­сетай ақсақал туралы бітпейтін әңгіме бо­лып шыққаны басқа кім­нің кінәсі? Бір фильм үшін сапа­лы сценарий жазатын адамның табылмағаны ешнәрсемен ақтауға келмейді.
«Қазақфильм» қоржынынан шыққан фильмдердің бәрі нашар дегеннен ау­лақ­пыз, олардың әр­қай­сысы үлкен ең­бе­к­пен, із­де­ніс­пен келген авторлық туын­ды. Ту­ын­д­ылар түрлі фестивальдерге қа­ты­сып жатады, топ жарып, жүлде ала­ды. Бірақ отандық телеарналар «кө­­рер­мен­ді қызықтырмайды» де­­ген желеумен бұл фильмдерді көр­­сетпейді де, сатып алмай­ды. Біз осы уақытқа дейін Қазақстанда тү­­­сірілген деректі фильмдердің іші­н­ен мың­даған долларға сатылып, мыңдаған қа­ражат тапқан ту­ын­дылар туралы естіген жоқ­пыз. 
Деректі фильмнің көркемдік дең­гей­і­нің төмендеп бара жат­қа­нын байқау қиын емес. Деректі филь­м­д­ердің орны бос тұр­ған­дық­­тан те­ле­визиядағы әр арна­ның цикл­ды телехабарларын кө­рер­мен­ге де­­ректі фильм деп қа­был­дау­ға тура ке­л­еді. Ал әрбір телеарна өз таңдаған та­қырыбы бойынша шығармашылық бір­лес­тіктер арқылы тапсырыссыз түсіріп не­месе тәуелсіз студияларға өз идея-
сымен дайындатқызып, халыққа ұсы­нып отыр­ған фильмдерінің ағар­тушылық, та­нымдық сипаты тө­мен, сараптамалық си­паты ту­ра­лы сөз қозғаудың өзі артық, есе­­сіне, ақпараттық жағы басым. 
Бүгінгі деректі фильм мен кө­рермен арасындағы мәселенің түй­іні, адам экраннан өзін, өзі өмір сү­ріп отырған қоғамның шынайы бол­мысын көре алмағандықтан, бі­рін-бірі жатырқайтын болған. Осы­дан ке­ліп қоғам деректі фи­льм­ді қажет қыл­май­ды деген пікір қа­лыптасқан. Ал бұл теледокумента­лис­тика туындылары, не­гі­з­інен, портреттік жанрда жа­салады, бас­ты қаһармандары мем­лекет және қоғам қай­рат­кер­лері, өнер адамдары, саясаткерле­р, спор­т­шылар болып келеді. Мұ­ның бә­рі сыпыра мақтау мен ғұмыр­ба­ян­дық ғақлиядан тұрады. Бірақ бос қалған кинодокументалистика ке­ңіс­тігінің орнын тап осы те­ле­доку­менталистика толтырып, бас­қа баламасы болмағаннан кейін, амал жоқ, қабылдауға тура келеді. 
Сонымен, «Қазақфильм» дай­ын­­дап бер­ген фильмдерді қай­дан көреміз?» деген сұрақ туады. Өй­т-
кені, өз телеөнімін тық­палағаны бол­маса, деректі фильмдерді да­мы­л-
­сыз көрсетіп жатқан арна атауымен жоқ. Алайда, эфир жиілігінде «Қазақ­фильмнің» туындыларына орын қа­ра­стырылмағанымен, қазақстандық теле­арналар мен көрермен үшін «Россия», «НТВ», «Discovery», «National Geographic» жә­не басқа да батыстық теле­арна­лар­дың фильмдері кең сұранысқа ие. Демек, бұл деректі фильм – қызық­ты сала, тек шетелдік ре­жи­с-
­серлер секілді қы­зықтырып тү­сі­ре білсе, ол қалай да өз аудито­рия­сын қалыптастырады дегенді мең­зей­­ді. Бұлар бүгінгі мен кешегі та­­­рихтың беймәлім сырларын ка­­мера мен көк сандық арқылы ж­ай­­ып салуға әбден кәнігі болып ал­­ған. Мақтамайды. Адам болса, кісілігі мен пенделігін, оқиға бол­са, дұрысы мен бұрысын, ақ пен қа­ра­сын түр­лі дереккөзден алын­ған мәлімет ар­қылы қатар алып отырып өреді. 
Көркем фильмнің көлеңкесінде екін­­ші қатарға ысырылып, ескер­у-
­сіз келе жатқанымен, талантты режиссердің жұмысы бәрібір елең еткізбей қоймайды. Әйт­песе, осыдан жиырма жыл бұрын түсі­ріл­ген, деректі фильмнің барлық талабына жауап беретін белгілі режиссер Сергей Әзі­мовтің «Жоқтауын», Әсия Сүлееваның «Кә­мшатын», Бақыт Қайырбековтің «Мұ­сыл­­мандыққа дейінгі сенім мен қа­зақ дәстүрлерін», Е.Әбді­­рах­ма­новтың «Не­вада-Қазақ­стан­ын», Ғ.Мүсірепов пен Р.Мұхаме­ди­я­ро­ва­ның арасындағы се­зім сырла­рына құрылған «Классиктің ке­шік­­­кен махаббатын» телеарна­дан бір мәрте болса да көріп қал­ған кө­рермен әлі де ұмыта қой­ма­ға­ны­на сенер едік. 
Дәл бүгін деректі фильмге ар­қау болатын тың идеяның тап­шы­лығы өткір се­зіледі. Бұл сала шы­ғ­ар­машылық тал­ғаммен өрілген мық­ты тақырып пен мәнді сце­на­рийге сусап отыр. Бұл екеуі бол­маса, қан­ша жерден қаражат құй­ы-
лып, қолдау-қол­паштау бол­ға­ны­мен, фильм көрермен та­ра­пы­нан қабылданбайды. 
«Қазақстандағы 100 жаңа есім» жо­ба­сы бағытындағы міндеттің қо­мақты да, сү­белі бөлімін жүзеге асы­ру ісі «Қазақ­фи­льм­ге» тиесілі бо­латыны сөз­сіз. Бүгінгі за­ман­дас­тарымыздың жетістіктеріне на­зар аудартатын жобаға кімдер кейіпкер болады, ең бастысы, оларды кімдер тү­сіреді және қалай түсіреді? Үкі­меттен бөлінетін қаржыны дұ­рыс пайдаланып, тұл­ғаларды сәт­ті таңдай ала ма? Қолынан түк ке­л­мейтін кездейсоқ адамдарға тап­сы­рылып, қазынаның ақшасы жел­ге ұшып кетпей ме? Есеп үшін ғана түсіріліп, ел руханиятына қосар тамшыдай үлесі болмаса, қайтпек керек? Деректі фильмнің дүр сілкініп, керек дүние екенін көрсететін жері – осы. Шығармашылық туынды жеке суреткердің шабытының нәтижесі ғана емес, тарихқа айналған кеше­гі күндерді бұр­маламай, тың тақы­рып­қа айналдыра оты­р­ып, бүгінгі за­мандаспен сырлас­тыр­са,  адамды, ізгілікті сүюг­е үндесе, қоғам үшін қа­жет мін­­дет арқаласа, идеялық салмақты лай­ық­ты көтере алатын режиссері дәл та­­был­са, де­ректі фильм туралы біржақты па­й­ым­ның белең алуына тыйым болар ма еді. 

Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»

АЛМАТЫ