«Менің ағаларым» циклынан
Ғазиз көретін, сұлу мінез, сұлу білім,
өнер иесі досым, інім Зейнолла!
Дос, аға көңілден тілейтінім – сенімен бірге жүру, өзара бірге еңбектену...
Жер бетіндегі бір жарым миллиардтан астам мұсылман қауымының қасиетті кітабы «Құранда» «Інжіл» көктен түскен төрт кітаптың бірі ретінде танылады. «Інжіл» мәсіх жолын ұстанушылардың ұстанымы бойынша төрт «Ізгі хабардан» тұрады. Жоханның жазғаны соның төртінші кітабы. «Жазғаны» деп жаңылысып тұрған жоқпын. Әрине, мұсылман қауымы төрт кітаптың төртеуі де Ұлы Жаратушының құдіретімен түскен деп санайды. Бірақ «Құрандағы» «Ғимран» сүресінің 187-аятында: «Кезінде кітап иелерінен кітап сөздерін толық жеткізуге Алла уәде алды, бірақ олар серттерінде тұрмады да кітап сөздерін болымсыз беделге сатты», – деп ашық жазылған.
Дінтанушылар «Тәурат», «Зәбүр», «Інжілдің» адамдар қолымен жазылып, сан мәрте өзгертіліп, толықтырылғанын әлдеқашан мойындаған.
Әуелгіде көктен түскен «Інжілдің» орнын сансыз көп «ізгі хабарлар» толтырған. Інжілтанушылардың зерттеуі бойынша мұндай танылмаған «ізгі хабарлардың» саны жетпістен асып жығылады екен. Ресми шіркеу «айқыштың төрт бағыты» дегенге сайып, солардың төртеуін ғана таныған. Ғайса пайғамбарды отыз күміс сөлкебайға сататын Иуданың да өз «Ізгі хабары» бар. Осыдан бірнеше жыл бұрын табылған Фоманың «ізгі хабары» да батысты дүр сілкіндірді. Христиан дінбасылары мәсіх қауымын сергелдеңге түсірген әлгі «хабарларды» сұрыптап, төртеуінен «Інжілдің» канондық нұсқасын түзіп, өзге «хабарларды» түбі шикі – апокриф деп ысырып тастайды. Біз әңгіме қылып отырған Жоханның жазған кітабы – танылған төртеудің соңғысы.
Сонда қалай болғаны? Құдіреті күшті он сегіз мың ғаламды жаратпас бұрын әуелі Сөзді түсірген бе? «Інжіл» бойынша дәл солай болып шығады.
Сену үшін сана сарсаңға, ой азапқа түседі. Ал егер басқа шапшыған ыстық қанды суық ақылға жеңдіріп, киелі сөздің түп-төркініне сабырмен үңілер болсаңыз, оның құпиясына біртіндеп көз жеткізе бастайсыз.
Шыр етіп дүниеге келген сәбиге ат қойылатыны сияқты Ұлы Жаратушы жанды, жансызды дүниеге әкелер алдында ат қойып, айдар тағуға тиіс емес пе? Ал соны сөзбен сипаттамағанда немен белгілеуі керек?! Ендеше, әуелі Сөз түспегенде, не түсуі тиіс?! Тіпті адамзат атаулыға жан берген, тіл берген Құдайдың құдай екендігін ұғындыратын құдіреттің өзі Сөз емес пе?!
Иә, дүние Сөзден тұрады, ал Сөз Ұлы Жаратушының өзімен келген құдірет. Бізді қоршаған орта, жанды, жансыз табиғат бәрі Сөзден құралады. Біз он сегіз мың ғаламды, оның барша сыры мен сипатын Сөзбен танып, Сөзбен таңбалаймыз. Тіпті адамзат әлі ашпаған құбылыстардың құпиясы да Сөзбен жасырылған. Бастағы ой, қолдағы қалам, алдыңдағы қағаз, дәл қазір сіз оқып отырған газет, кітап, тіпті ғаламтордың да сөзбен бейнеленген өз атауы бар. Олардың әр тілде түрліше таңбаланып, алуан атауды иеленгенімен түп төркіні бір.
Егер Сөз құдірет болса, ең құдіретті өнер «сөз өнері» болмағанда, не болуы мүмкін. «Шахнамедегі» қайсыбірі қиялдан, қайсыбірі өмірден алынған сансыз көп патшаларды еске түсіріңізші. Солардың атын, бүгінде өзгені қойып, өз жұртындағылардың біреуі білсе, біреуі білмейді. Ал сөз өнерінің қуатымен өлмес туындыны дүниеге әкелген Фирдоусидің даңқы әлдеқашан әлемді шарлап кеткен. Жаһандағы ең үлкен құдіреттің «байлық» та, «билік» те емес, «сөз», «сөз өнері» екендігіне бұдан артық мысал келтірудің қажеті жоқ болар.
Сөздің өнер екендігін адамзат дамуының әр кезеңінде батыс пен шығыстың Аристотель мен Абайға дейінгі талай данышпандары айтқан, бірақ «сөз өнері» деген саф алтындай сом атауды қазақ топырағында тудырған Алаш ардагері Ахмет Байтұрсынов болатын. Ахаңның атын қойып, шығармасын да атауға тыйым салған кезеңде бұл терминді қазақ әдебиетінде жаңа заманға сай жаңа мазмұн беріп түрленткен шебер Зейнолла Қабдолов еді. Ендеше, бүгінгі әңгіме сөз өнерінің академигі, ардақты Зекең жайында болмақ.
Зекең туралы жазам дегелі қашан. Үйдегі, түздегі, жиындағы, тойдағы, сансыз көп кездесулердегі қойылған сауалдардан өзі туралы бірдеңе жазғым келетінін шебердің іші сезсе де ешқашан сыр білдірген емес. Мен де асыл ағаның көзі тірісінде-ақ үзік-үзік ойлар ретінде қағазға түсе бастаған жазбалардың шебердің өзі айтатын «бүтін бітімге» айналуын күтіп, оқиғаны асықтыруды жөн көрмедім.
Басқалардың қалай жазатынын қайдам, менде әуелі тақырып туады.
«Шебер» сөзінің қазақ тілінде дәл қанша мағынасы барын білмеймін, бірақ ең әуелі ойыма әр қазақтың қиналған, қысылған, тамсанған, таңырқаған кезде айтатын «о, шебер құдай» деген тіркесі оралады. Әрине, жалбарынған адамның аузына алдымен Жаратушының түсуі әбден заңды-ақ. «Құдайы» – түсінікті ғой, ал «шебер» қайдан шыққан? Алла тағаланың Қасиетті Құрандағы 99 сипатының ішінде «шебер» деген эпитет жоқ, бірақ қазақ айтқан және келістіріп айтқан.
Шындығында он сегіз мың ғаламдағы жанды мен жансыз атаулыны қиыннан қиыстырып жаратқан Құдіретті «шебер» демегенде не дерсіз. Ендеше, Жаратушымен бірге жаралған Сөз өнерін ұстанған ұстазды, өзім көрген, білген, қазақта қара сөзден алдына жан салмаған хас талантты «шебер» демегенде не дейін.
Ширек ғасыр бойы нұрлы жүзін көріп, сәулелі сөзін естіп, шуағына жылынып өскендіктен бе, білмеймін, жазуға оқталсам болды, шебердің мейірбан жүзі көз алдыма келіп, «ой, айналайын-ай» деген майдақоңыр даусы құлағыма жеткендей болады.
Біз университетке өткен ғасырдың 77-жылы түстік. Сан атаулының сансыз көп мағынасына шырмауықша шырмалатындардың қатарынан болмасам да, осы бір алшысынан түскен қос жетіде ерекше бір кие бар сияқты көрінеді де тұрады.
Бұл Өмірбек Арыстанұлы басқарған Қазақ университетінің дәуірлеп тұрған кезі еді. Қазақтың бас университетінің дәрісханалары мен дәліздерінде жиі ұшырасатын маңдайы кереқарыс небір данышпандардың арасынан шебер дараланып тұратын. Өйткені, ол Алаштың бас кітабын жазған, қазақтың кемеңгер жазушысы Мұхтар Әуезовтің өзіне «іні-дос» болған, «ғазиз көретін, сұлу мінез, сұлу білім, өнер иесі» еді, егер бұған ұлы Мұхаңның шәкіртімен «бірге жүріп, өзара бірге еңбектенуді» шынайы тілегенін қосар болсаңыз, шебердің бейнесі көз алдыңызда әп-сәтте-ақ биіктеп, Алатаудың шырқау шыңдарынан бір-ақ шығады.
Зекең қазақ жерінің небір қатпарлы, қыртысты қиыры – Ойыл-Қиыл, Жем-Сағыз, Еділ-Жайық өңірінде, кешегі Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбеттен тартып, Махамбетке дейінгі қазақ поэзиясының бар құдіретін сол күйінде сақтаған салқар өлкеде туып өсті.
Әкесі Қабдол әдемі, қоңыр даусымен әуелетіп ән салған, күмбірлете күй төккен, таңды таңға қосып, қисса-дастандарды жатқа айтқан әсем өнер иесі болыпты. Тіпті Атырау атырабына есімі белгілі атақты Науша серінің жанына еріп, тағылым-тәлімін алыпты. Осының бәрі бала Зейнолланың жүрегіне өнердің шырағын жағып, қиялына қанат бітіреді.
Орайы келгенде айта кеткен жөн, ол әкесін ерекше жақсы көрген. Университеттің соңғы курсында оқып жүріп, Қабекеңнің дүние салғанын естігенде, есінен танып қалыпты. Кейін ол әкесіне деген бар махаббатын тұңғыш романының бас кейіпкері Тайманның әкесі Дәуренге төгіп, қазақ әдебиетінде ұрпағының жолында жанын құрбан етуге әзір мейірбан, қамқор әкенің тамаша образын сомдап шығады.
Құлақта қалған ән, көкейде жатталған күй бала Зейнолланы өлең өлкесіне алып келді. Оның тырнақалды туындысы 7-сыныпта оқып жүргенде-ақ аудандық газетке шығып, шәкірт күнінен бала ақын атанады. Көпшіліктің назарына ілінген ол жергілікті ақындар айтысына да қатысып, үлкен поэтикалық жанрды игеруге де батыл қадам басады. Көкқанат талаптың алғашқы поэмаларының фрагменттері ол мектепте оқып жүргенде аудандық газетке басылады. Бір қызығы, қазақтың арқалы ақыны Хамит Ерғалиев Жамбылға бата берген Сүйінбайдай оқушы Зейноллаға бір қыс ұстаздық етіп, оның балауса талантын ұштайды. Кейін университетке түскенде, өлеңдері дауылпаз ақын Қасым Аманжоловтың өзінен мақтауға ие болып, «Пионер Мұрат» атты поэмасы арнайы жүлде алады. Көп ұзамай таңдаулы өлеңдері топтама жинаққа кіріп, тіпті Әбілахат Еспаевтың музыкасына жазған «Жайық қызы» әні республикалық радионың эфирінен түспей, бүкіл қазақ даласын шарлап, сол заман жастарының сүйікті әніне айналады. Осылайша ғалымдығымен қатар ақын ретінде республикалық дәрежеде таныла бастаған жас Зейноллаға: «Сен енді өлең жазуды қой», – деп қатал үкім айтқан да сол Хамаң болыпты. Дәл сол оқиғадан кейін ол өлең жазуды біржолата доғарса да, нәзік лиризм мен поэтикалық ағыл-тегіл талант оның прозасы мен ғылыми шығармаларының ажырамас алтын тініне айналып сала береді.
Қырқыншы, елуінші жылдардағы қазақ жастарында дала кезіп, кен қазып, халқын қисапсыз мол қазынаға кенелтсем деген романтика басым болды. Оған 1946 жылы Ұлттық Ғылым академиясының ашылуы және өз қолымен оның іргесін қалап, Одақ мойындаған әйгілі ғылым ордасына айналдырған қазақтың ұлы ғалымы Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың таңғажайып еңбегі себепкер болды десек, шындықтың ауылынан шығандай қоймаспыз. Ендігі жерде қазақ жастары бұрын өздеріне таңсықтау болып келген кенші, инженер мамандықтарын игере бастайды. Солардың алғашқы лебінде қазақ жерінің қос қиырынан келген екі дос, кейін ел таныған қос академик Евней Бөкетов пен Зейнолла Қабдоловтар болды. Зекең бірінші семестрден соң ұлттық университетке ауысып, біржолата ұлы Мұхаңның шеберханасына өтеді.
Зекеңнің университетке ауысуы «Менің Әуезовімде» өте әдемі бейнеленген. Автордың өзі өмір бойы «атамның атынан кейінгі ыстық атау» деп ерекше құрметтеп өткен университет – академиктің өзі және оның көптеген кейіпкерлерінің басынан өткен бар оқиғалар тоғысатын басты арена. Егер шебердің өмір бойы жазып өткен басты шығармасының бас кейіпкері Әуезов болса, қосалқы кейіпкері – университет.
Оның шығармаларында университет – төрт қабырғадан тұратын кәдімгі ғимарат емес, үнемі қимыл-қозғалыс, қақтығыс-серпіліс үстіндегі, тіпті адамдардың қуаныш-реніш, қайғы-мұңына ортақтасып, үнемі қолдап, қорғап отыратын, шебердің өз тілімен айтар болсақ, «жер бетіндегі ең қастерлі орын».
«Адамдар зердесінде ұшқын атып, жалын шашып, мәңгі-бақи маздап тұрған» университет Зекең үшін әуелгіде есею мектебі болса, кейін бүкіл өмірінің мән-мағынасына айналады.
Университет шеберді әдебиет әлеміне әкелді. Алғашқы өлең, поэмалары, тіпті «Серт» атты әңгімесіне дейін республикалық басылымдарда жарияланып үлгерген жас қаламгер небәрі 20 жасында Жазушылар одағына мүшелікке қабылданады. Бұл сол кезең үшін аса үлкен жетістік, ерекше мәртебе болатын. Араға сегіз жыл салып, әуелі «Өмір ұшқыны» повесі, кейін «Жалын» романы жарық көрді. Аз ғана уақыт өткенде «Біз жанбасақ» атты қос романнан тұратын дилогияға айналған осы туынды жазушы З.Қабдоловтың суреткерлік талантын әдеби ортаға сөзсіз мойындатқан кесек туынды ретінде танылды.
Ұлы Мұхаңның тәлім-тәрбиесін көріп қана қоймай, оны сұлу мінез, сұлу өнерімен тәнті етіп үлгерген жас жазушы қазақтың аса биік талғамды зиялы азаматы Ілияс Омаровтың сөзімен айтқанда, «әдебиет есігін үлкен әдеппен, ұяң мінезбен, жұмсақ лебізбен ашты».
Бұл қос роман әлденеше рет басылып, орыс, тіпті шетел тілдеріне аударылып, әдебиетсүйер қауым мен әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан өз бағасын, бағасын ғана емес, тіпті Одақтың сол кездегі мәртебелі сыйлығын да алып үлгергендіктен, оны талдау біздің мақсатымызға жатпайды. Дегенмен шебердің неге осы тақырыпты таңдағанына тоқтала кеткен жөн сияқты.
Университеттің соңғы курсында оқып жүргенде Зекеңнің әкесі дүние салады. Өзі өмір бойы мұнайшылықты кәсіп етіп қана қоймай, ұлының да осы кәсіпті таңдауына ықпал еткен аяулы әкенің бейнесі жас жазушының күндіз-түні есінен шықпайды. Әу баста өзі таңдаған кәсіпті мансұқ еткені бар, ұлының мұнайшы болғанын көрсем деп армандаған әке аманатын аттағаны тағы бар – жазушының жан дүниесі алай-түлей күйге түседі. Осы екіұдай хал нәзік жаратылысты жазушыны сырттай романтикасы басым көрінсе де илеуі де, игеруі де қиын мұнайшылар тақырыбына алып келеді.
Өзі мұнайшы отбасында туып, еңбек жолын мұнайшылықтан бастаған, тіпті осы кәсіп мамандығын дайындайтын жоғары оқу орнында бір қыс оқыған Зейнолла бұл тақырыпты аттап өте алмайды. Оның үстіне қазақ прозасында Қабдоловқа дейін мұнайшылар өміріне қалам тартқан жазушы болған емес. Содан болар, ол әуелі «Өмір ұшқыны» атты шағын повеспен тақырыпқа барлау жасап, алғашқы қадамы сәтті болған соң оны «Ұшқын» атты күрделі романға айналдырады. Жоталы романды әдеби қауым жамырай мақтап, автордан оның жалғасын күткен кезде жазушы «Жалынды» дүниеге әкеледі.
Мұның дәлелі – «Ұшқындағы» жазушының бар қаламгерлік қуатын төгіп, ерекше шабыт, шын пейіл, мол мейірмен суреттелген қамқор әке Дәуреннің прототипі – шебердің өз әкесі Қабдол екендігі. Жазушы өмірінен хабардар оқырманға бұл бірден аңғарылып тұрады.
Жілікті шығармаларын былай қойғанда, қарапайым мақаласының өзі арнасынан асып-тасып, шалқып-төгіліп жататын жазушының талантқа да, танылуға да тарлық ететін жұмысшы тақырыбына келуі кезінде өзін мұнайшы кәсібіне баулып, бастаған ісін алға апарар деп үміт еткен әкесіне сом шығармамен ескерткіш соғудан туындады деп нық сеніммен айтуымыздың сыры осында болса керек.
Қос роман әдебиетте жақсы бағаланып, зиялы қайраткер І.Омаров, талғампаз талант иесі Ғ. Мүсірепов, білімпаз сыншы М. Қаратаев бастаған уәлі ауыздар оң бағасын берді.
Зекең ұлы Мұхаң үлгісімен жұрт мақтаған романды драматургия тіліне көшіріп, алғашында «Қабеннің құбылыстары» (атының өзі Мұхаңның «Қасеннің құбылыстарын» еске түсіріп тұрған жоқ па) деген атпен кітаби нұсқасын жазып, ол сахнаға қойылар кезде артық сөз, әрекетсіз кейіпкерлерден арылтып, «Сөнбейтін от» атты тегеурінді драмалық шығармаға айналдырады.
1967 жылы М. Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының сахнасында С.Қожамқұлов, Н.Жантөрин, Ы.Ноғайбаев, М.Сүртібаев, Ш.Мусин, К.Қармысов, З.Шәріпова, Е.Жайсаңбаев сияқты қазақ театр өнері тарландарының қатысуымен зор табыспен сахналанған бұл драма Зекеңнің драматургия жанрындағы бәсі де ерекше екендігін танытты.
«Біз жанбасақ» бірнеше тілге аударылып, алды тіпті алыс шетелдерде басылып, «Сөнбейтін от» академиялық театр сахнасында маздап жанғаннан кейін Зекең өзін жылымдай тартып бара жатқан мұнайшылар тақырыбынан, тіпті көркем проза мен драматургиядан алшақтап, басы бүтін ғылымға ден қояды.
Университет бітірген соң бес жыл бойы қанатының астына алып келген ұлы Мұхаң Зейнолланы өзі дәріс беретін кафедраға оқытушылыққа алдырып, ұстаздыққа баули бастайды. Өзі қолтығынан демеп, шәкіртіне «әдебиет теориясы», «әдебиеттану» пәндеріне түрен түсіртеді.
Ұстазбен бірге еңбектену бақыты тым ұзаққа бармады. 1953 жылдың сәуір айында Әуезовтің басына екінші мәрте қамауға алыну қаупі төніп, ол жасырын түрде Мәскеуге аттануға мәжбүр болады. Әуезовті әке тұтып, өзі айтқандай, «өлердей» жақсы көрген Зейноллаға университет қаңырап қалғандай әсер етеді. Осы кезде талантты жасты қазақ зиялылары комсомолдық қызметке, қызмет болғанда республикалық дәрежедегі жауапты қызметке тартады.
Ары қарай адам айтса нанғысыз бұл оқиға былайша өрбиді.
Республика жастарының сол кездегі басшысы Сағындық Кенжебаев Зейнолланың кандидатурасын алдын ала Қазақстан компартиясы орталық комитетімен келісіп, оны жауапты қызметке ұсынған кепілдеме-ұсынысты Зекеңнің өз қолына ұстатып, Мәскеуге аттандырады. Көтеріңкі көңілмен вокзалға келген ашық ауыз жас әлдебір «ардагердің»: «Мына бір хатты Одақтық комсомол хатшысы Степановқа тапсыра салшы» деген ұсынысын жерге тастамай, оны өзі әңгімелесуге келген адамның қолына ұстатады. Конвертте кезінде М.Әуезовтің соңына шам алып түскен Нұршин деген сұмырайдың Зейнолланы «Кеңестердің қашанғы қас дұшпаны, ұлтшыл, алашордашыл М.Әуезовтің құйыршығы. Мұндайды комсомолдағы жауапты қызметке қою большевизмнің болашағына балта шабумен бірдей» деген сыңайдағы сандырағы жазылған болып шығады. Қашанда көңілі қағаздай аппақ Зекең өзін осылай «жерден алып, жерге салған» қаралау хатты Одақтық комсомол хатшысының қолына осылайша тапсырған екен.
Комсомолға ұсынған кандидатурасы оңбай сүрінген аңғал жасқа елдегі ағалары тағы да қамқор көңілмен қол созып, оған «Әдебиет және искусство» журналының бас редакторлығын ұсынады.
Зекең келе сала шалажансар журналдың тамырына қан жүгіртіп, жан бітіреді. Ақынжанды бас редактор журналдың атын «Жұлдыз» деп жайнатып қана қоймай, мазмұнын да жарқырата өзгертіп, оны жылымық кезеңнің шуағына сенген жас таланттардың батыл ойлы әдеби трибунасына айналдырады.
Көп ұзамай басына төнген пәле-жаланың бәрінен арылып, ұлы Мұхаң да бүкіл атақ-даңқымен елге оралады. Ұстаз үшін ең бір жемісті де жеңісті күндер басталады.
Мұхаң жас буынның талантты, талапты өкілі ретінде Зекеңді ерекше жақсы көрді. Өмірінің әр кезеңінде бауырына басып, қанатының астына алып, ағалық, ұстаздық қамқорлығын аямады. Аса зор даңқпен елге оралған ұлы Мұхаңның демеуімен 30-ға толар-толмас жастағы Зейнолла Орталық партия комитетінің сектор меңгерушісі қызметіне жоғарылатылады. Билік атаулы партияның қолында болған сол заман үшін бұл аса үлкен лауазым еді.
Қатаң қағидаға негізделген қасаң ортада екі жылға жетер-жетпес қызмет атқарған Зекең бұдан кейін тағы бір жарым жылдай «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы болып қызмет атқарған соң біржолата туған университетіне қайтып оралады. Оның бұдан кейінгі бүкіл өмірі осы бір киелі шаңырақта өтті және бұл шебер үшін өмірінің ең бір бақытты жылдары болды. Ендігі жерде университет тақырыбы оның мәңгілік мақтан-жырына айналды және ол кезеңдегі ғажап өмірі жайлы Зекең «Менің Әуезовімде» мөлдірете жазды.
Егер мұнайшылар тақырыбы қаламгер Қабдоловтың алуан жанрда жеріне жеткізе жазып, кейін мүлде қайтып оралмаған тақырыбы болса, «Әуезовті» ол өмір бойы жазып өтті.
Зекеңнің бұл тақырыпқа келуінің өз қызық.
Мұхаңның дүние салғанына екі жыл өткенде Зекең Шыңғыс Айтматовпен Алматының іргесіндегі шипажайлардың бірінде демалады. Бір-бірін бұрыннан білетін екі дос үнемі әңгіме-дүкен, сыр-сұхбат құрып, өзара пікірлесіп жүреді. Осындай кештердің бірінде Шыңғыс оған институтта оқыған досының басынан өткен әсерлі әңгімені айтып береді. Жақсылық жасауға келгенде жанып түсетін Зекең оған: «Сен мұны жазуың керек», деп соңынан қалмайды. Тіпті дастарқанға отырған сайын: «Қызыл алма қайда?» деп мазасын ала бастайды. Ақыры Шықаң сол демалыс үйінде «Қызыл алманы» жарқырата жазып және оны досы Зейнолла Қабдоловқа арнайды. Орысша жазылған бал шырынды әңгімені Зекең табан астында келістіре қазақшаға аударып, «Жұлдызда» жариялайды.
Дәл осы жолы Зекеңнің ұлы ұстазы туралы қанша айтса да сүйіспеншілікке, інілік ізетке, шәкірттік адал пейілге толы үлбіреген әңгімелеріне тәнті болған қырғыз классигі оған Әуезов туралы міндетті түрде жазу керектігін қиыла өтінеді.
Шықаңмен болған осы бір шын көңілді сырласудан кейін Әуезов әлемі Қабдолов шығармашылығының өзегіне айналып шыға келеді.
Әрине, Шебер өзіне өмір бойы азық болар тақырыпқа Мұхаңның көзі тірісінде-ақ келген. Әуелі ұлы жазушы қаламынан орыс тілінде туған үлкенді-кішілі мақала, баяндамаларды тігісін жатқыза қазақшалаған және оның бұл еңбегіне Мұхаң өте жоғары баға берген. Мұхаңның жетекшілігімен Абайдың лирикасын зерттеу объектісі етіп алған. Тіпті ұстазының көз алдында 1957 жылы «Абай» эпопеясы туралы терең мазмұнды баяндама да жасаған (оның кітаби нұсқасы «Менің Әуезовімнің» соңында «Тасқа тіл бітірген» деген шағын мақала күйінде берілген). Сондықтан Зекеңді Мұхтар Әуезов тақырыбына жетектеп әкелген Шыңғыс Айтматов еді деген ұшқары ұйғарым жасаудан аулақпыз. Дегенмен, Әуезов тақырыбын ғылыми жағынан зерделеп қоймай, әдеби-көркем әдіспен зерлеуді ұсынған Айтматов екені анық. Соның алғашқы қарлығашы ретінде Зекеңнің «Ғұлама» атты естелік тұрпатты алғашқы эссесі 1967 жылы жарық көрді. Кейін «Менің Әуезовімнің» өзегіне өрілген өзге туындылары дәл осындай тілдік, стильдік сипатта әр жылдары жарық көре бастады.
Сонымен, «Менің Әуезовім» қандай кітап? өзі әдебиет теориясының академигі саналатын автор кітап жанрын роман-эссе деп айқындаған. Болашақта жанрға байланысты пікірталас туындайтынын алдын ала бажайлаған автор оған эпиграф ретінде Бальзак, Байрон, Гюго, Жорж Санд, Тургенев және әкелі-балалы Дюмалар туралы тамаша өмірбаяндар, тұтас романдар сериясын туғызған әйгілі француз жазушысы Андре Моруаның «Этот жанр – гибрид. В этом романе нет ни строгости, ни… Впрочем он и не претендует на это, его характерная черта – интеллектуальная игра ума», – деген сөздерін алған. Осы эпиграфтың өзінде көп ишара бар.
«Менің Әуезовім» – көркем ойдың жемісінен туған көп романдардың бірі емес, өмірдің өзінен, тіпті өзегінен алынған келісті туынды.
«Менің Әуезовім» – романға қойылатын қатаң талаппен шектеуге болмайтын шығарма. Мұнда Моруа айтқандай естелік, эссе, әңгіме, очерк, рецензия, мақалаға дейін мидай араласып кеткен. Дәл осындай жанрлық жігін анықтау қиынға соғатын «Стамбул: естеліктер мен шаһар» атты шығармасы үшін түрік жазушысы Орхан Памук Нобель сыйлығын алды.
Кітаптың жанры туралы ой жүгірткенде оның авторы маған боз далада жер танабын қуыра шапқан теңбілкөктің үстіндегі кәнігі көкпаршыны елестетеді. Оған оңы мен солы бірдей. Оңайлықпен ешкімге жеткізбейді, ал жете қалған жан болса көк серкені бұлт еткізіп, біресе оң жағына, біресе сол жағына ойнатып, ойына келгенін істейді. Анталаған әлеуметтің дегбірін алып, қуып жеткеннің дедігін басу үшін шыққан құдды бір құйын дерсіз. «Маған қылар қандай дәрменің бар» дегендей ойға түссең ойран салып, қырға салсаң қырқаға шығып, төмендегі тобырға тәкаппарлана қарайды да тұрады. Бар жанрды теориялық тұрғыдан да, творчестволық жағынан да терең меңгерген Қабдоловтай кемел талант иесі роман-эсседе ғылыми ой-санамен ұштасатын көркем прозаның үлкенді-кішілі бар жанрының мүмкіндігін шебер пайдаланып, қиыннан қиыстырып жол тапқан.
Сан жүлгеден басталып, алуан жылғадан жиналған «Менің Әуезовім» шебердің өзі ғана тапқан, қай оқырманға болмасын ерекше шуақ сыйлайтын жылы ағыста тоғысып, ортақ тақырыпта табысады. Ол қандай тақырып? Енді осыған келейік.
Ол – махаббат тақырыбы. Иә, еш таңданбай-ақ қойыңыз. «Менің Әуезовімнің» басты тақырыбы – махаббат. Махаббат болғанда, әдебиеттегі екі шығарманың бірі арналған әшейін «күйдім-жандымға» құрылған махаббат емес, шәкірттің ұстазға деген ең ізгі, ең іңкәр көңілден туған тұмадай тұнық махаббаты.
Ашылып, сырласқан күндердің бірінде: «Мұхаңды ерекше жақсы көресің-ау, сен», – дейді Шыңғыс. «Өлердей», – деп жауап қатады шебер. Осы бір жалғыз ауыз сөзде қаншама терең, таза махаббат жатыр. Бұл ұстазын бүкіл жан-дүниесімен шын беріле, үздіге жақсы көрген шәкірттің шынайы махаббаты.
Иә, ұстаз туралы шығарма да қазақ әдебиетінде аз емес. Бірақ соның қай-қайсысында болмасын, ұстаз бен шәкірттің, автор мен кейіпкердің арасында көзге де, көңілге де бірден түсетін арақашықтық бар. Шебердің қолынан шыққан туындыда осы екеуі бірігіп, тұтастанып кеткен. Тіпті ара жігі де білінбейді. Оны «Менің Әуезовім» деген кітаптың аты ұстап тұр. «Құлыным менің» деп бөбегін бауырына басқан ананың құшағынан нәрестесін ала алмайтының сияқты, «менің» деп үздіккен шәкіртті кемеңгердің кең құшағынан алу да мүмкін емес. Демек, «Менің Әуезовім» – махаббатқа тұндырылған туынды.
Байқайсыз ба, кітапта ұштасқан үш ұғым: ұстаз, университет, шәкірт шебердің өзі тудырған «бүтін бітімге» айналып кеткен.
Әрине, романдағы басты кейіпкер – Әуезов. Шебердің қолынан шыққан кемеңгер образының монументальдығы соншалық, оның бейнесі құдды бір тау тасынан қашалған алып ескерткіш сияқты болып шыққан. Өмірінің әр кезеңінде балағынан алған, етектен тартқан, балтырын қапқан, шаужайына жармасқан, тіпті жағасынан алған сәмсүгір, қарабұжыр, шикілсарылардың тышқан-тірліктеріне данышпанның аспанмен таласқан алып бейнесі кешіріммен қарайтын сияқты.
«Менің Әуезовім» – алуан түрлі адамдардың ғажайып портреттер галереясы. Ойдан шығарылған біреуі жоқ. Өмірде болған, кейбірі әлі күнге дейін ортамызда жүрген кейіпкерлер.
Мен Зекеңмен талай мәрте ұстаз бен шәкірт, аға мен інідей ақтарыла әңгімелесу бақытына ие болған жанмын. «Менің Әуезовімді» де қолжазбасынан оқыдым. Шеберден суыртпақтап сыр тартқан көп сұхбаттардан ұққаным: автор солардың бірсыпырасының аты-жөнін әдейі өзгерткен. Қашанда сыпайы Зекең кейбірін әдеп сақтау үшін, енді бірін даралау, мінездеу, мүсіндеу, жинақтау, типтеу үшін, бір сөзбен айтқанда көркем проза критерийіне жақындату үшін жасаған. Көзі тірісінде талай басылымдарға сан сұхбат берген шебер солардың бірде-бірінің нақты түрде атын атап, түсін түстеген емес. «Айтпаса сөздің де атасы өлетіндіктен», сол шындықтың бетін ашуға талпыныс жасап көрейік: Бекет Бекетов – Евней Бөкетов, Мерген – Сафуан Шаймерденов, Есенбек – Тұрсынбек Кәкішев, Белгілі Бекей – Белгібай Шалабаев, Дүйсен Байкенжин – Бейсенбай Кенжебаев, Шой Ғалиев – Ханғали Сүйінішәлиев, Дос Тәкімов – Ысқақ Дүйсенбаев, Мәкен Айсина – Мәскен Сармурзина, Қарабұжыр – Нұрымбек Жанділдин, Сәмсүгір Сұршин – Нұршин.
Бұған қарап романда Әуезов замандастарының бәрінің аты-жөні өзгеріп түскен екен деген ұғым қалыптаспауы керек. Ұлы жазушының өскен, өнген ортасы, жақын-жуығы түгелдей өз жөнімен, өз атымен шығарма төрінен орын алған. Даралауды да, қаралауды қажет етпейтін С.Мұқанов, М.Ғабдуллин сияқты кейіпкерлер де өз атымен аталады.
Шебер салған портреттер қандай десеңші.
Көрейік. Сіз де назар салыңыз.
«Маған бұрылған сәтте байқап қалам, ат жақты, ашаң бетінің бар көзге түсер жерін мұрын басып қалған шоқыбел ұзын мұрын қабақтан төмен оқтаудай салбырай бере қақ ортасынан күрт сынған да жебедей сүйір ұшымен үстіңгі ерінді үстінен орап барып ауызға шөккен. Сонда шынында да бетінің бәрі мұрын секілденіп кетеді. Мұның есесіне беттен көзге тиген орын тым тапшы: пышақ сыртындай ғана жыртықтан сығырая жылтыраған кішкене көз ісінген үлкен мұрынға жараспайды, беттің шырқын быт-шыт бұзып тұр. Бірақ осы көздің «сұлуынан жылуы» көп, ұяң, бұйығы, момын; жанарынан нұры да жұмсақ, жұбау, кірпігін жабырқау мұңмен кіреукелеп, кісіге біртүрлі елбіреп, есіркей қарайды».
Бұл – қазақтың ардақты жазушысы Сафуан Шаймерденовтің студент күнгі суреті.
«Қарасұр жігіт бір көрмеге әп-әдемі, қыр мұрын, атжақты, ашаң. Көзінің шарасында ақыл мен ашу оты аралас жанады. «Ашусыз – ақыл тұл» деген бар, асылы, ақыл оты маздаған жерде ашу шоғы қосыла қоздаса, сол – абзал! Жалғыз-ақ, осы жігіттің осынау әп-әсем кескін-кейпінде «осы қалай» бір жер бар: неге екенін, неден екенін кім білген, көзінің асты көне сырнайдай жиырылып жатқан қыртыс-қыртыс әжім. Әжімнің қалыңдығы сондай, күзгі таң атып, күн шыққанда шөп басын шиырлай шырмай жүзіп жүретін шұбалаң мизам секілді көз маңын түгел айғыздағанмен тұрмай үстіне шығып, кірпікке ілініп, көздің қарашығын шырасымен қоса жасырып, жым-жылас қымтап тастайды екен».
Бұл – бүгінгі академик Тұрсынбек Кәкішевтің жігіт күнгі келбеті.
«Шатын айыра төмен салбыраған бір құшақ қанар-қарнын айтпағанда, тіпті бүйір-бүйірдің өзі піл сауырланып беларқаға қарай аунай айналып кеткен. «Бетте де кем дегенде бір-бір килодан ет бар-ау», деп ойладым. Шықшытты, салпы ерін; иек дегеніңіз жақпен жіксіз жалғасқан бұғаққа кіріп жоқ болған; ал мұрын қос жұдырықтай түйілген екі беттің ортасына қыстырылып қалған да, семіздіктен жұмылып кеткен көз орнында көзілдіріктің қос шынысы ғана жылтырап тұр. Көзілдіріктің сабы самайды жүлгелей жаншып барып сол арада қылтиған бір шеміршекке әрең ілінген. Сол шеміршек, сірә, құлақтың шеті болуға тиіс».
Бұл – белгілі фольклор зерттеушісі, академик Ысқақ Дүйсенбаевтың шын шебердің қолынан шыққан қайталанбас келбеті.
Егер сіз осының бәріне бас кейіпкердің көкала бұлт секілді көк мамық шашы, сызатсыз, қылаусыз, шылаусыз даңғайыр маңдайы, қарасынан гөрі ағы басым көзі, жылт-жылт ұшқын шашқан қиығы, кермиық, кербез пішіні, кең иық, көтеріңкі кеудесі, толық денесін ауыр қозғаған, ырғала басқан жүрісі, тіпті орындыққа отырып, тізе бүгісіне дейін бар болмысымен өзінше айтқанда «кеудесіндегі күллі дірілінің түйсінісімен» жазылған Қабдолов қаламынан ұлы Ұстаздың ешкімге ұқсамайтын ғажайып портретін қосар болсаңыз, «Менің Әуезовім» романы сөзбен сомдалған «қайталанбас портреттер галереясы» болып шығады.
«Менің Әуезовім», әрине, заман туралы роман. Қиялдан туған қайдағы бір коммунистік мұрат үшін әке балаға жауығып, бала бабасынан безінген, ақиқатты айтуды былай қойып, іздеуге тиым салынған, бірінің бірі аяғынан шалып, жағасынан алған сұр заманның сұрғылт бейнесі де асқан суреткерлікпен бейнеленген роман.
Зекең «Менің Әуезовімді» ұзақ жазды. Өзіне тән ұқыптылықпен сан рет түзеп, күзеп, әрлеп, әдемілеп жазды. Арагідік республикалық баспасөзде үзінділері жарияланып, оны шығарманың жазылып жатқанынан хабардар қауым іздеп жүріп оқыды. Әдеби, ғылыми жұртшылық өте жоғары бағалап, роман-эссе Қазақ елінің ең мәртебелі марапаты – Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Мұның бәрі шебердің мерейін өсіріп, Зекең романның екінші кітабын жазуға отырды. Тағдыр оған бұл кітапты аяқтауды бұйырмапты. Соның өзінде «Менің Әуезовім» Мұхтар Әуезов туралы терең тебіреніспен жазылған үздік туынды ретінде ұлт әдебиетінің төрінен ойып тұрып орын алды.
Шебер өмірінің басым бөлігін, өзінің екінші үйі болған ұлттық университетте өткізді. Ұстаздық атты ұлы кәсіпті ұстана жүріп, «Сөз өнері» атты өлең тілімен жазылған өміршең оқулықты дүниеге әкелді.
Егер «Менің Әуезовім» шебердің қаламгерлік қарымын танытқан кітап болса, «Сөз өнері» Қабдоловтың ұстыны мықты ұстаздығын айқындаған туынды болды.
Жас ұстаз Зейнолла Қабдолов 1961 жылы алғаш рет студенттер мен аспиранттарға арналған «Әдебиеттану» бағдарламасын жасайды. Арада тоғыз жыл өткенде осы бағдарлама бойынша оқылған дәрістері негізінде «Әдебиет теориясының негіздері» деген атпен жаңа оқулық шығарады. Дәл осы оқулық 1976 жылы түбірімен өңделіп, толықтырылып, «Сөз өнері» деген атпен жарық көрді және ол ұстаздың көзі тірісінде әлденеше рет басылып, қазақ филологтарының бірнеше буынын тәрбиелеген әдебиет теориясының бас оқулығына айналды.
Әрине, әдебиет туралы оқулық қазақ әдебиетінде Қабдоловқа дейін де болған. Оның төл басында Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» тұр. Бұдан кейін Қажым Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» (1938) мен Есмағамбет Ысмайыловтың «Әдебиет теориясының негіздері» (1940) кітаптары жарық көрді. Өзіне дейінгі қазақ әдебиеттану ғылымында жинақталған бар тәжірибені түп-тамырымен жүйелеген «Сөз өнерінің» алғашқы басылымында Ахаң туралы бір ауыз сөз болған жоқ. Кезінде осыны сан-саққа жүгіртушілер де болды. Оның ақиқатын Зекеңнің өзі-ақ айтты.
Ол 1995 жылы әдебиеттану ғылымының басы, ортасы және аяғы болатыны туралы пікірді алға тарта келіп: «Басы – жиырмасыншы жылдары жазылған Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы», ортасы қырқыншы жылдарға таяу басылып шыққан Қажым Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» мен Есмағамбет Ысмайыловтың «Әдебиет теориясының негіздері», аяғы алпысыншы жылдардың басында жазылып бітіп, жарық көрген Зейнолла Қабдоловтың «Әдебиет теориясының негіздері» («Сөз өнері»). Ахаң жоқта біздегі әдебиет басы жоқ кеуде секілді еді. Ал басы жоқ дене бола ма? Қайтейік, болады деп келдік». Академиктің ағынан жарылып айтқан осы сөздері сол кездегі күңкіл-сүңкілді күл-талқан етті.
Әдебиеттің үздіксіз өсіп, өркендеп отыруымен бірге әдебиеттану ғылымы да ұдайы жаңарып, жаңғырып отырады. Тіпті бірыңғай партиялық басшылық үстемдік еткен Кеңес Одағы кезінде ресми оқулықтар ретінде ұсынылған Абрамович, Тимофеевтердің кітаптарындағы теориялық ой-тұжырымдарға мүлде кереғар Р.Якобсон, М.Бахтин, Ю.Лотман, В.Шкловскийлердің кітаптары да жарық көрген болатын. Әдебиет сияқты әдебиеттану ғылымында әркімнің өз көзқарасы, өз ұстанымы болуы әбден заңды.
Ұлттың ұлы ұстазы атанған ардақты Ахаң қазақ тілін ерекше түрлетті. Біздің бүгінгі қолданыстағы қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымы терминдерінің басым көпшілігін ойлап тауып, батыл қолданысқа енгізген кемеңгер Байтұрсынов болатын. Сондықтан ол туындатқан терминдер кеңес дәуірінде оқулықтарда мейлінше молынан пайдаланылды. Әйтсе де Қабдолов біржолата Ахаңның жетегінде кетпейді. «Ахаң терминдерін жапа-тармағай жіпке тізе бермей таңдау керек, талғау керек, сөйтіп барып таңдау керек» дей келіп: «Әуезе – эпостың, толғау – лириканың, айтыс – драманың бүгінгі теориялық деңгейіндегі баламдары болады деу қиын», – деген тұжырым жасайды. Академиктің бұл пікірімен келіспеу қиын-ақ.
Бүгінгі әдебиеттану ғылымы, әдебиет теориясы бүкіл адамзаттық ғылым-білімнің дамуына сәйкес өлшеусіз өсіп, өркендеді. Жаңа оқулықтарды былай қойғанда, әдебиеттану ғылымының мүлде жаңа салалары пайда болып, әлемдік әдеби пейзаждағы әдебиет теориясының жаңа терминологиясы қалыптасты. Ағыл-тегіл ақпаратқа құрылған заманның биік талаптарына сай жаңа оқулықтар жазылғанынан және әлі де талайының жазылатынынан хабардармыз, бірақ Қабдолов қисындаған «Сөз өнерінің» қазақ әдебиеттану ғылымындағы алар орны әрдайым ерекше болатынын атап айтқан жөн.
«Сөз өнері» – поэзия тілімен жазылған оқулық. Жай оқулық емес – оқулық-монография. Келісті оқулық, келелі монография. Автор алғашқы сөйлемдерінде-ақ: «Осы әдебиет дегеннің өзі не нәрсе?» деген сұрақтан бастайды да, оқушысын әдебиет әлемінің таңғажайып дүниесіне жетелеп, сөз өнерінің сан алуан құпиясын ашады. Кітаптың «Сөз өнері туралы сөз», «Сөз өнері жайлы ғылым», «Сөзбен сомдалған тұлға», «Сөзбен шыңдалған шындық», «Сөз сыры», «Сөз сарасы», «Сөз өнеріндегі тек пен түр», «Сөз өнеріндегі бет пен бағыт» атты сегіз тарауы сегіз өрім қамшыдай жымдасып кеткен.
«Сөз өнері» мен үшін ерекше ыстық кітап. Онымен мектептің соңғы сыныбында оқып
Мұхтар Әуезовтің қолтаңбасынан.
Жер бетіндегі бір жарым миллиардтан астам мұсылман қауымының қасиетті кітабы «Құранда» «Інжіл» көктен түскен төрт кітаптың бірі ретінде танылады. «Інжіл» мәсіх жолын ұстанушылардың ұстанымы бойынша төрт «Ізгі хабардан» тұрады. Жоханның жазғаны соның төртінші кітабы. «Жазғаны» деп жаңылысып тұрған жоқпын. Әрине, мұсылман қауымы төрт кітаптың төртеуі де Ұлы Жаратушының құдіретімен түскен деп санайды. Бірақ «Құрандағы» «Ғимран» сүресінің 187-аятында: «Кезінде кітап иелерінен кітап сөздерін толық жеткізуге Алла уәде алды, бірақ олар серттерінде тұрмады да кітап сөздерін болымсыз беделге сатты», – деп ашық жазылған.
Дінтанушылар «Тәурат», «Зәбүр», «Інжілдің» адамдар қолымен жазылып, сан мәрте өзгертіліп, толықтырылғанын әлдеқашан мойындаған.
Әуелгіде көктен түскен «Інжілдің» орнын сансыз көп «ізгі хабарлар» толтырған. Інжілтанушылардың зерттеуі бойынша мұндай танылмаған «ізгі хабарлардың» саны жетпістен асып жығылады екен. Ресми шіркеу «айқыштың төрт бағыты» дегенге сайып, солардың төртеуін ғана таныған. Ғайса пайғамбарды отыз күміс сөлкебайға сататын Иуданың да өз «Ізгі хабары» бар. Осыдан бірнеше жыл бұрын табылған Фоманың «ізгі хабары» да батысты дүр сілкіндірді. Христиан дінбасылары мәсіх қауымын сергелдеңге түсірген әлгі «хабарларды» сұрыптап, төртеуінен «Інжілдің» канондық нұсқасын түзіп, өзге «хабарларды» түбі шикі – апокриф деп ысырып тастайды. Біз әңгіме қылып отырған Жоханның жазған кітабы – танылған төртеудің соңғысы.
Сонда қалай болғаны? Құдіреті күшті он сегіз мың ғаламды жаратпас бұрын әуелі Сөзді түсірген бе? «Інжіл» бойынша дәл солай болып шығады.
Сену үшін сана сарсаңға, ой азапқа түседі. Ал егер басқа шапшыған ыстық қанды суық ақылға жеңдіріп, киелі сөздің түп-төркініне сабырмен үңілер болсаңыз, оның құпиясына біртіндеп көз жеткізе бастайсыз.
Шыр етіп дүниеге келген сәбиге ат қойылатыны сияқты Ұлы Жаратушы жанды, жансызды дүниеге әкелер алдында ат қойып, айдар тағуға тиіс емес пе? Ал соны сөзбен сипаттамағанда немен белгілеуі керек?! Ендеше, әуелі Сөз түспегенде, не түсуі тиіс?! Тіпті адамзат атаулыға жан берген, тіл берген Құдайдың құдай екендігін ұғындыратын құдіреттің өзі Сөз емес пе?!
Иә, дүние Сөзден тұрады, ал Сөз Ұлы Жаратушының өзімен келген құдірет. Бізді қоршаған орта, жанды, жансыз табиғат бәрі Сөзден құралады. Біз он сегіз мың ғаламды, оның барша сыры мен сипатын Сөзбен танып, Сөзбен таңбалаймыз. Тіпті адамзат әлі ашпаған құбылыстардың құпиясы да Сөзбен жасырылған. Бастағы ой, қолдағы қалам, алдыңдағы қағаз, дәл қазір сіз оқып отырған газет, кітап, тіпті ғаламтордың да сөзбен бейнеленген өз атауы бар. Олардың әр тілде түрліше таңбаланып, алуан атауды иеленгенімен түп төркіні бір.
Егер Сөз құдірет болса, ең құдіретті өнер «сөз өнері» болмағанда, не болуы мүмкін. «Шахнамедегі» қайсыбірі қиялдан, қайсыбірі өмірден алынған сансыз көп патшаларды еске түсіріңізші. Солардың атын, бүгінде өзгені қойып, өз жұртындағылардың біреуі білсе, біреуі білмейді. Ал сөз өнерінің қуатымен өлмес туындыны дүниеге әкелген Фирдоусидің даңқы әлдеқашан әлемді шарлап кеткен. Жаһандағы ең үлкен құдіреттің «байлық» та, «билік» те емес, «сөз», «сөз өнері» екендігіне бұдан артық мысал келтірудің қажеті жоқ болар.
Сөздің өнер екендігін адамзат дамуының әр кезеңінде батыс пен шығыстың Аристотель мен Абайға дейінгі талай данышпандары айтқан, бірақ «сөз өнері» деген саф алтындай сом атауды қазақ топырағында тудырған Алаш ардагері Ахмет Байтұрсынов болатын. Ахаңның атын қойып, шығармасын да атауға тыйым салған кезеңде бұл терминді қазақ әдебиетінде жаңа заманға сай жаңа мазмұн беріп түрленткен шебер Зейнолла Қабдолов еді. Ендеше, бүгінгі әңгіме сөз өнерінің академигі, ардақты Зекең жайында болмақ.
Зекең туралы жазам дегелі қашан. Үйдегі, түздегі, жиындағы, тойдағы, сансыз көп кездесулердегі қойылған сауалдардан өзі туралы бірдеңе жазғым келетінін шебердің іші сезсе де ешқашан сыр білдірген емес. Мен де асыл ағаның көзі тірісінде-ақ үзік-үзік ойлар ретінде қағазға түсе бастаған жазбалардың шебердің өзі айтатын «бүтін бітімге» айналуын күтіп, оқиғаны асықтыруды жөн көрмедім.
Басқалардың қалай жазатынын қайдам, менде әуелі тақырып туады.
«Шебер» сөзінің қазақ тілінде дәл қанша мағынасы барын білмеймін, бірақ ең әуелі ойыма әр қазақтың қиналған, қысылған, тамсанған, таңырқаған кезде айтатын «о, шебер құдай» деген тіркесі оралады. Әрине, жалбарынған адамның аузына алдымен Жаратушының түсуі әбден заңды-ақ. «Құдайы» – түсінікті ғой, ал «шебер» қайдан шыққан? Алла тағаланың Қасиетті Құрандағы 99 сипатының ішінде «шебер» деген эпитет жоқ, бірақ қазақ айтқан және келістіріп айтқан.
Шындығында он сегіз мың ғаламдағы жанды мен жансыз атаулыны қиыннан қиыстырып жаратқан Құдіретті «шебер» демегенде не дерсіз. Ендеше, Жаратушымен бірге жаралған Сөз өнерін ұстанған ұстазды, өзім көрген, білген, қазақта қара сөзден алдына жан салмаған хас талантты «шебер» демегенде не дейін.
Ширек ғасыр бойы нұрлы жүзін көріп, сәулелі сөзін естіп, шуағына жылынып өскендіктен бе, білмеймін, жазуға оқталсам болды, шебердің мейірбан жүзі көз алдыма келіп, «ой, айналайын-ай» деген майдақоңыр даусы құлағыма жеткендей болады.
Біз университетке өткен ғасырдың 77-жылы түстік. Сан атаулының сансыз көп мағынасына шырмауықша шырмалатындардың қатарынан болмасам да, осы бір алшысынан түскен қос жетіде ерекше бір кие бар сияқты көрінеді де тұрады.
Бұл Өмірбек Арыстанұлы басқарған Қазақ университетінің дәуірлеп тұрған кезі еді. Қазақтың бас университетінің дәрісханалары мен дәліздерінде жиі ұшырасатын маңдайы кереқарыс небір данышпандардың арасынан шебер дараланып тұратын. Өйткені, ол Алаштың бас кітабын жазған, қазақтың кемеңгер жазушысы Мұхтар Әуезовтің өзіне «іні-дос» болған, «ғазиз көретін, сұлу мінез, сұлу білім, өнер иесі» еді, егер бұған ұлы Мұхаңның шәкіртімен «бірге жүріп, өзара бірге еңбектенуді» шынайы тілегенін қосар болсаңыз, шебердің бейнесі көз алдыңызда әп-сәтте-ақ биіктеп, Алатаудың шырқау шыңдарынан бір-ақ шығады.
Зекең қазақ жерінің небір қатпарлы, қыртысты қиыры – Ойыл-Қиыл, Жем-Сағыз, Еділ-Жайық өңірінде, кешегі Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбеттен тартып, Махамбетке дейінгі қазақ поэзиясының бар құдіретін сол күйінде сақтаған салқар өлкеде туып өсті.
Әкесі Қабдол әдемі, қоңыр даусымен әуелетіп ән салған, күмбірлете күй төккен, таңды таңға қосып, қисса-дастандарды жатқа айтқан әсем өнер иесі болыпты. Тіпті Атырау атырабына есімі белгілі атақты Науша серінің жанына еріп, тағылым-тәлімін алыпты. Осының бәрі бала Зейнолланың жүрегіне өнердің шырағын жағып, қиялына қанат бітіреді.
Орайы келгенде айта кеткен жөн, ол әкесін ерекше жақсы көрген. Университеттің соңғы курсында оқып жүріп, Қабекеңнің дүние салғанын естігенде, есінен танып қалыпты. Кейін ол әкесіне деген бар махаббатын тұңғыш романының бас кейіпкері Тайманның әкесі Дәуренге төгіп, қазақ әдебиетінде ұрпағының жолында жанын құрбан етуге әзір мейірбан, қамқор әкенің тамаша образын сомдап шығады.
Құлақта қалған ән, көкейде жатталған күй бала Зейнолланы өлең өлкесіне алып келді. Оның тырнақалды туындысы 7-сыныпта оқып жүргенде-ақ аудандық газетке шығып, шәкірт күнінен бала ақын атанады. Көпшіліктің назарына ілінген ол жергілікті ақындар айтысына да қатысып, үлкен поэтикалық жанрды игеруге де батыл қадам басады. Көкқанат талаптың алғашқы поэмаларының фрагменттері ол мектепте оқып жүргенде аудандық газетке басылады. Бір қызығы, қазақтың арқалы ақыны Хамит Ерғалиев Жамбылға бата берген Сүйінбайдай оқушы Зейноллаға бір қыс ұстаздық етіп, оның балауса талантын ұштайды. Кейін университетке түскенде, өлеңдері дауылпаз ақын Қасым Аманжоловтың өзінен мақтауға ие болып, «Пионер Мұрат» атты поэмасы арнайы жүлде алады. Көп ұзамай таңдаулы өлеңдері топтама жинаққа кіріп, тіпті Әбілахат Еспаевтың музыкасына жазған «Жайық қызы» әні республикалық радионың эфирінен түспей, бүкіл қазақ даласын шарлап, сол заман жастарының сүйікті әніне айналады. Осылайша ғалымдығымен қатар ақын ретінде республикалық дәрежеде таныла бастаған жас Зейноллаға: «Сен енді өлең жазуды қой», – деп қатал үкім айтқан да сол Хамаң болыпты. Дәл сол оқиғадан кейін ол өлең жазуды біржолата доғарса да, нәзік лиризм мен поэтикалық ағыл-тегіл талант оның прозасы мен ғылыми шығармаларының ажырамас алтын тініне айналып сала береді.
Қырқыншы, елуінші жылдардағы қазақ жастарында дала кезіп, кен қазып, халқын қисапсыз мол қазынаға кенелтсем деген романтика басым болды. Оған 1946 жылы Ұлттық Ғылым академиясының ашылуы және өз қолымен оның іргесін қалап, Одақ мойындаған әйгілі ғылым ордасына айналдырған қазақтың ұлы ғалымы Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың таңғажайып еңбегі себепкер болды десек, шындықтың ауылынан шығандай қоймаспыз. Ендігі жерде қазақ жастары бұрын өздеріне таңсықтау болып келген кенші, инженер мамандықтарын игере бастайды. Солардың алғашқы лебінде қазақ жерінің қос қиырынан келген екі дос, кейін ел таныған қос академик Евней Бөкетов пен Зейнолла Қабдоловтар болды. Зекең бірінші семестрден соң ұлттық университетке ауысып, біржолата ұлы Мұхаңның шеберханасына өтеді.
Зекеңнің университетке ауысуы «Менің Әуезовімде» өте әдемі бейнеленген. Автордың өзі өмір бойы «атамның атынан кейінгі ыстық атау» деп ерекше құрметтеп өткен университет – академиктің өзі және оның көптеген кейіпкерлерінің басынан өткен бар оқиғалар тоғысатын басты арена. Егер шебердің өмір бойы жазып өткен басты шығармасының бас кейіпкері Әуезов болса, қосалқы кейіпкері – университет.
Оның шығармаларында университет – төрт қабырғадан тұратын кәдімгі ғимарат емес, үнемі қимыл-қозғалыс, қақтығыс-серпіліс үстіндегі, тіпті адамдардың қуаныш-реніш, қайғы-мұңына ортақтасып, үнемі қолдап, қорғап отыратын, шебердің өз тілімен айтар болсақ, «жер бетіндегі ең қастерлі орын».
«Адамдар зердесінде ұшқын атып, жалын шашып, мәңгі-бақи маздап тұрған» университет Зекең үшін әуелгіде есею мектебі болса, кейін бүкіл өмірінің мән-мағынасына айналады.
Университет шеберді әдебиет әлеміне әкелді. Алғашқы өлең, поэмалары, тіпті «Серт» атты әңгімесіне дейін республикалық басылымдарда жарияланып үлгерген жас қаламгер небәрі 20 жасында Жазушылар одағына мүшелікке қабылданады. Бұл сол кезең үшін аса үлкен жетістік, ерекше мәртебе болатын. Араға сегіз жыл салып, әуелі «Өмір ұшқыны» повесі, кейін «Жалын» романы жарық көрді. Аз ғана уақыт өткенде «Біз жанбасақ» атты қос романнан тұратын дилогияға айналған осы туынды жазушы З.Қабдоловтың суреткерлік талантын әдеби ортаға сөзсіз мойындатқан кесек туынды ретінде танылды.
Ұлы Мұхаңның тәлім-тәрбиесін көріп қана қоймай, оны сұлу мінез, сұлу өнерімен тәнті етіп үлгерген жас жазушы қазақтың аса биік талғамды зиялы азаматы Ілияс Омаровтың сөзімен айтқанда, «әдебиет есігін үлкен әдеппен, ұяң мінезбен, жұмсақ лебізбен ашты».
Бұл қос роман әлденеше рет басылып, орыс, тіпті шетел тілдеріне аударылып, әдебиетсүйер қауым мен әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан өз бағасын, бағасын ғана емес, тіпті Одақтың сол кездегі мәртебелі сыйлығын да алып үлгергендіктен, оны талдау біздің мақсатымызға жатпайды. Дегенмен шебердің неге осы тақырыпты таңдағанына тоқтала кеткен жөн сияқты.
Университеттің соңғы курсында оқып жүргенде Зекеңнің әкесі дүние салады. Өзі өмір бойы мұнайшылықты кәсіп етіп қана қоймай, ұлының да осы кәсіпті таңдауына ықпал еткен аяулы әкенің бейнесі жас жазушының күндіз-түні есінен шықпайды. Әу баста өзі таңдаған кәсіпті мансұқ еткені бар, ұлының мұнайшы болғанын көрсем деп армандаған әке аманатын аттағаны тағы бар – жазушының жан дүниесі алай-түлей күйге түседі. Осы екіұдай хал нәзік жаратылысты жазушыны сырттай романтикасы басым көрінсе де илеуі де, игеруі де қиын мұнайшылар тақырыбына алып келеді.
Өзі мұнайшы отбасында туып, еңбек жолын мұнайшылықтан бастаған, тіпті осы кәсіп мамандығын дайындайтын жоғары оқу орнында бір қыс оқыған Зейнолла бұл тақырыпты аттап өте алмайды. Оның үстіне қазақ прозасында Қабдоловқа дейін мұнайшылар өміріне қалам тартқан жазушы болған емес. Содан болар, ол әуелі «Өмір ұшқыны» атты шағын повеспен тақырыпқа барлау жасап, алғашқы қадамы сәтті болған соң оны «Ұшқын» атты күрделі романға айналдырады. Жоталы романды әдеби қауым жамырай мақтап, автордан оның жалғасын күткен кезде жазушы «Жалынды» дүниеге әкеледі.
Мұның дәлелі – «Ұшқындағы» жазушының бар қаламгерлік қуатын төгіп, ерекше шабыт, шын пейіл, мол мейірмен суреттелген қамқор әке Дәуреннің прототипі – шебердің өз әкесі Қабдол екендігі. Жазушы өмірінен хабардар оқырманға бұл бірден аңғарылып тұрады.
Жілікті шығармаларын былай қойғанда, қарапайым мақаласының өзі арнасынан асып-тасып, шалқып-төгіліп жататын жазушының талантқа да, танылуға да тарлық ететін жұмысшы тақырыбына келуі кезінде өзін мұнайшы кәсібіне баулып, бастаған ісін алға апарар деп үміт еткен әкесіне сом шығармамен ескерткіш соғудан туындады деп нық сеніммен айтуымыздың сыры осында болса керек.
Қос роман әдебиетте жақсы бағаланып, зиялы қайраткер І.Омаров, талғампаз талант иесі Ғ. Мүсірепов, білімпаз сыншы М. Қаратаев бастаған уәлі ауыздар оң бағасын берді.
Зекең ұлы Мұхаң үлгісімен жұрт мақтаған романды драматургия тіліне көшіріп, алғашында «Қабеннің құбылыстары» (атының өзі Мұхаңның «Қасеннің құбылыстарын» еске түсіріп тұрған жоқ па) деген атпен кітаби нұсқасын жазып, ол сахнаға қойылар кезде артық сөз, әрекетсіз кейіпкерлерден арылтып, «Сөнбейтін от» атты тегеурінді драмалық шығармаға айналдырады.
1967 жылы М. Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының сахнасында С.Қожамқұлов, Н.Жантөрин, Ы.Ноғайбаев, М.Сүртібаев, Ш.Мусин, К.Қармысов, З.Шәріпова, Е.Жайсаңбаев сияқты қазақ театр өнері тарландарының қатысуымен зор табыспен сахналанған бұл драма Зекеңнің драматургия жанрындағы бәсі де ерекше екендігін танытты.
«Біз жанбасақ» бірнеше тілге аударылып, алды тіпті алыс шетелдерде басылып, «Сөнбейтін от» академиялық театр сахнасында маздап жанғаннан кейін Зекең өзін жылымдай тартып бара жатқан мұнайшылар тақырыбынан, тіпті көркем проза мен драматургиядан алшақтап, басы бүтін ғылымға ден қояды.
Университет бітірген соң бес жыл бойы қанатының астына алып келген ұлы Мұхаң Зейнолланы өзі дәріс беретін кафедраға оқытушылыққа алдырып, ұстаздыққа баули бастайды. Өзі қолтығынан демеп, шәкіртіне «әдебиет теориясы», «әдебиеттану» пәндеріне түрен түсіртеді.
Ұстазбен бірге еңбектену бақыты тым ұзаққа бармады. 1953 жылдың сәуір айында Әуезовтің басына екінші мәрте қамауға алыну қаупі төніп, ол жасырын түрде Мәскеуге аттануға мәжбүр болады. Әуезовті әке тұтып, өзі айтқандай, «өлердей» жақсы көрген Зейноллаға университет қаңырап қалғандай әсер етеді. Осы кезде талантты жасты қазақ зиялылары комсомолдық қызметке, қызмет болғанда республикалық дәрежедегі жауапты қызметке тартады.
Ары қарай адам айтса нанғысыз бұл оқиға былайша өрбиді.
Республика жастарының сол кездегі басшысы Сағындық Кенжебаев Зейнолланың кандидатурасын алдын ала Қазақстан компартиясы орталық комитетімен келісіп, оны жауапты қызметке ұсынған кепілдеме-ұсынысты Зекеңнің өз қолына ұстатып, Мәскеуге аттандырады. Көтеріңкі көңілмен вокзалға келген ашық ауыз жас әлдебір «ардагердің»: «Мына бір хатты Одақтық комсомол хатшысы Степановқа тапсыра салшы» деген ұсынысын жерге тастамай, оны өзі әңгімелесуге келген адамның қолына ұстатады. Конвертте кезінде М.Әуезовтің соңына шам алып түскен Нұршин деген сұмырайдың Зейнолланы «Кеңестердің қашанғы қас дұшпаны, ұлтшыл, алашордашыл М.Әуезовтің құйыршығы. Мұндайды комсомолдағы жауапты қызметке қою большевизмнің болашағына балта шабумен бірдей» деген сыңайдағы сандырағы жазылған болып шығады. Қашанда көңілі қағаздай аппақ Зекең өзін осылай «жерден алып, жерге салған» қаралау хатты Одақтық комсомол хатшысының қолына осылайша тапсырған екен.
Комсомолға ұсынған кандидатурасы оңбай сүрінген аңғал жасқа елдегі ағалары тағы да қамқор көңілмен қол созып, оған «Әдебиет және искусство» журналының бас редакторлығын ұсынады.
Зекең келе сала шалажансар журналдың тамырына қан жүгіртіп, жан бітіреді. Ақынжанды бас редактор журналдың атын «Жұлдыз» деп жайнатып қана қоймай, мазмұнын да жарқырата өзгертіп, оны жылымық кезеңнің шуағына сенген жас таланттардың батыл ойлы әдеби трибунасына айналдырады.
Көп ұзамай басына төнген пәле-жаланың бәрінен арылып, ұлы Мұхаң да бүкіл атақ-даңқымен елге оралады. Ұстаз үшін ең бір жемісті де жеңісті күндер басталады.
Мұхаң жас буынның талантты, талапты өкілі ретінде Зекеңді ерекше жақсы көрді. Өмірінің әр кезеңінде бауырына басып, қанатының астына алып, ағалық, ұстаздық қамқорлығын аямады. Аса зор даңқпен елге оралған ұлы Мұхаңның демеуімен 30-ға толар-толмас жастағы Зейнолла Орталық партия комитетінің сектор меңгерушісі қызметіне жоғарылатылады. Билік атаулы партияның қолында болған сол заман үшін бұл аса үлкен лауазым еді.
Қатаң қағидаға негізделген қасаң ортада екі жылға жетер-жетпес қызмет атқарған Зекең бұдан кейін тағы бір жарым жылдай «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы болып қызмет атқарған соң біржолата туған университетіне қайтып оралады. Оның бұдан кейінгі бүкіл өмірі осы бір киелі шаңырақта өтті және бұл шебер үшін өмірінің ең бір бақытты жылдары болды. Ендігі жерде университет тақырыбы оның мәңгілік мақтан-жырына айналды және ол кезеңдегі ғажап өмірі жайлы Зекең «Менің Әуезовімде» мөлдірете жазды.
Егер мұнайшылар тақырыбы қаламгер Қабдоловтың алуан жанрда жеріне жеткізе жазып, кейін мүлде қайтып оралмаған тақырыбы болса, «Әуезовті» ол өмір бойы жазып өтті.
Зекеңнің бұл тақырыпқа келуінің өз қызық.
Мұхаңның дүние салғанына екі жыл өткенде Зекең Шыңғыс Айтматовпен Алматының іргесіндегі шипажайлардың бірінде демалады. Бір-бірін бұрыннан білетін екі дос үнемі әңгіме-дүкен, сыр-сұхбат құрып, өзара пікірлесіп жүреді. Осындай кештердің бірінде Шыңғыс оған институтта оқыған досының басынан өткен әсерлі әңгімені айтып береді. Жақсылық жасауға келгенде жанып түсетін Зекең оған: «Сен мұны жазуың керек», деп соңынан қалмайды. Тіпті дастарқанға отырған сайын: «Қызыл алма қайда?» деп мазасын ала бастайды. Ақыры Шықаң сол демалыс үйінде «Қызыл алманы» жарқырата жазып және оны досы Зейнолла Қабдоловқа арнайды. Орысша жазылған бал шырынды әңгімені Зекең табан астында келістіре қазақшаға аударып, «Жұлдызда» жариялайды.
Дәл осы жолы Зекеңнің ұлы ұстазы туралы қанша айтса да сүйіспеншілікке, інілік ізетке, шәкірттік адал пейілге толы үлбіреген әңгімелеріне тәнті болған қырғыз классигі оған Әуезов туралы міндетті түрде жазу керектігін қиыла өтінеді.
Шықаңмен болған осы бір шын көңілді сырласудан кейін Әуезов әлемі Қабдолов шығармашылығының өзегіне айналып шыға келеді.
Әрине, Шебер өзіне өмір бойы азық болар тақырыпқа Мұхаңның көзі тірісінде-ақ келген. Әуелі ұлы жазушы қаламынан орыс тілінде туған үлкенді-кішілі мақала, баяндамаларды тігісін жатқыза қазақшалаған және оның бұл еңбегіне Мұхаң өте жоғары баға берген. Мұхаңның жетекшілігімен Абайдың лирикасын зерттеу объектісі етіп алған. Тіпті ұстазының көз алдында 1957 жылы «Абай» эпопеясы туралы терең мазмұнды баяндама да жасаған (оның кітаби нұсқасы «Менің Әуезовімнің» соңында «Тасқа тіл бітірген» деген шағын мақала күйінде берілген). Сондықтан Зекеңді Мұхтар Әуезов тақырыбына жетектеп әкелген Шыңғыс Айтматов еді деген ұшқары ұйғарым жасаудан аулақпыз. Дегенмен, Әуезов тақырыбын ғылыми жағынан зерделеп қоймай, әдеби-көркем әдіспен зерлеуді ұсынған Айтматов екені анық. Соның алғашқы қарлығашы ретінде Зекеңнің «Ғұлама» атты естелік тұрпатты алғашқы эссесі 1967 жылы жарық көрді. Кейін «Менің Әуезовімнің» өзегіне өрілген өзге туындылары дәл осындай тілдік, стильдік сипатта әр жылдары жарық көре бастады.
Сонымен, «Менің Әуезовім» қандай кітап? өзі әдебиет теориясының академигі саналатын автор кітап жанрын роман-эссе деп айқындаған. Болашақта жанрға байланысты пікірталас туындайтынын алдын ала бажайлаған автор оған эпиграф ретінде Бальзак, Байрон, Гюго, Жорж Санд, Тургенев және әкелі-балалы Дюмалар туралы тамаша өмірбаяндар, тұтас романдар сериясын туғызған әйгілі француз жазушысы Андре Моруаның «Этот жанр – гибрид. В этом романе нет ни строгости, ни… Впрочем он и не претендует на это, его характерная черта – интеллектуальная игра ума», – деген сөздерін алған. Осы эпиграфтың өзінде көп ишара бар.
«Менің Әуезовім» – көркем ойдың жемісінен туған көп романдардың бірі емес, өмірдің өзінен, тіпті өзегінен алынған келісті туынды.
«Менің Әуезовім» – романға қойылатын қатаң талаппен шектеуге болмайтын шығарма. Мұнда Моруа айтқандай естелік, эссе, әңгіме, очерк, рецензия, мақалаға дейін мидай араласып кеткен. Дәл осындай жанрлық жігін анықтау қиынға соғатын «Стамбул: естеліктер мен шаһар» атты шығармасы үшін түрік жазушысы Орхан Памук Нобель сыйлығын алды.
Кітаптың жанры туралы ой жүгірткенде оның авторы маған боз далада жер танабын қуыра шапқан теңбілкөктің үстіндегі кәнігі көкпаршыны елестетеді. Оған оңы мен солы бірдей. Оңайлықпен ешкімге жеткізбейді, ал жете қалған жан болса көк серкені бұлт еткізіп, біресе оң жағына, біресе сол жағына ойнатып, ойына келгенін істейді. Анталаған әлеуметтің дегбірін алып, қуып жеткеннің дедігін басу үшін шыққан құдды бір құйын дерсіз. «Маған қылар қандай дәрменің бар» дегендей ойға түссең ойран салып, қырға салсаң қырқаға шығып, төмендегі тобырға тәкаппарлана қарайды да тұрады. Бар жанрды теориялық тұрғыдан да, творчестволық жағынан да терең меңгерген Қабдоловтай кемел талант иесі роман-эсседе ғылыми ой-санамен ұштасатын көркем прозаның үлкенді-кішілі бар жанрының мүмкіндігін шебер пайдаланып, қиыннан қиыстырып жол тапқан.
Сан жүлгеден басталып, алуан жылғадан жиналған «Менің Әуезовім» шебердің өзі ғана тапқан, қай оқырманға болмасын ерекше шуақ сыйлайтын жылы ағыста тоғысып, ортақ тақырыпта табысады. Ол қандай тақырып? Енді осыған келейік.
Ол – махаббат тақырыбы. Иә, еш таңданбай-ақ қойыңыз. «Менің Әуезовімнің» басты тақырыбы – махаббат. Махаббат болғанда, әдебиеттегі екі шығарманың бірі арналған әшейін «күйдім-жандымға» құрылған махаббат емес, шәкірттің ұстазға деген ең ізгі, ең іңкәр көңілден туған тұмадай тұнық махаббаты.
Ашылып, сырласқан күндердің бірінде: «Мұхаңды ерекше жақсы көресің-ау, сен», – дейді Шыңғыс. «Өлердей», – деп жауап қатады шебер. Осы бір жалғыз ауыз сөзде қаншама терең, таза махаббат жатыр. Бұл ұстазын бүкіл жан-дүниесімен шын беріле, үздіге жақсы көрген шәкірттің шынайы махаббаты.
Иә, ұстаз туралы шығарма да қазақ әдебиетінде аз емес. Бірақ соның қай-қайсысында болмасын, ұстаз бен шәкірттің, автор мен кейіпкердің арасында көзге де, көңілге де бірден түсетін арақашықтық бар. Шебердің қолынан шыққан туындыда осы екеуі бірігіп, тұтастанып кеткен. Тіпті ара жігі де білінбейді. Оны «Менің Әуезовім» деген кітаптың аты ұстап тұр. «Құлыным менің» деп бөбегін бауырына басқан ананың құшағынан нәрестесін ала алмайтының сияқты, «менің» деп үздіккен шәкіртті кемеңгердің кең құшағынан алу да мүмкін емес. Демек, «Менің Әуезовім» – махаббатқа тұндырылған туынды.
Байқайсыз ба, кітапта ұштасқан үш ұғым: ұстаз, университет, шәкірт шебердің өзі тудырған «бүтін бітімге» айналып кеткен.
Әрине, романдағы басты кейіпкер – Әуезов. Шебердің қолынан шыққан кемеңгер образының монументальдығы соншалық, оның бейнесі құдды бір тау тасынан қашалған алып ескерткіш сияқты болып шыққан. Өмірінің әр кезеңінде балағынан алған, етектен тартқан, балтырын қапқан, шаужайына жармасқан, тіпті жағасынан алған сәмсүгір, қарабұжыр, шикілсарылардың тышқан-тірліктеріне данышпанның аспанмен таласқан алып бейнесі кешіріммен қарайтын сияқты.
«Менің Әуезовім» – алуан түрлі адамдардың ғажайып портреттер галереясы. Ойдан шығарылған біреуі жоқ. Өмірде болған, кейбірі әлі күнге дейін ортамызда жүрген кейіпкерлер.
Мен Зекеңмен талай мәрте ұстаз бен шәкірт, аға мен інідей ақтарыла әңгімелесу бақытына ие болған жанмын. «Менің Әуезовімді» де қолжазбасынан оқыдым. Шеберден суыртпақтап сыр тартқан көп сұхбаттардан ұққаным: автор солардың бірсыпырасының аты-жөнін әдейі өзгерткен. Қашанда сыпайы Зекең кейбірін әдеп сақтау үшін, енді бірін даралау, мінездеу, мүсіндеу, жинақтау, типтеу үшін, бір сөзбен айтқанда көркем проза критерийіне жақындату үшін жасаған. Көзі тірісінде талай басылымдарға сан сұхбат берген шебер солардың бірде-бірінің нақты түрде атын атап, түсін түстеген емес. «Айтпаса сөздің де атасы өлетіндіктен», сол шындықтың бетін ашуға талпыныс жасап көрейік: Бекет Бекетов – Евней Бөкетов, Мерген – Сафуан Шаймерденов, Есенбек – Тұрсынбек Кәкішев, Белгілі Бекей – Белгібай Шалабаев, Дүйсен Байкенжин – Бейсенбай Кенжебаев, Шой Ғалиев – Ханғали Сүйінішәлиев, Дос Тәкімов – Ысқақ Дүйсенбаев, Мәкен Айсина – Мәскен Сармурзина, Қарабұжыр – Нұрымбек Жанділдин, Сәмсүгір Сұршин – Нұршин.
Бұған қарап романда Әуезов замандастарының бәрінің аты-жөні өзгеріп түскен екен деген ұғым қалыптаспауы керек. Ұлы жазушының өскен, өнген ортасы, жақын-жуығы түгелдей өз жөнімен, өз атымен шығарма төрінен орын алған. Даралауды да, қаралауды қажет етпейтін С.Мұқанов, М.Ғабдуллин сияқты кейіпкерлер де өз атымен аталады.
Шебер салған портреттер қандай десеңші.
Көрейік. Сіз де назар салыңыз.
«Маған бұрылған сәтте байқап қалам, ат жақты, ашаң бетінің бар көзге түсер жерін мұрын басып қалған шоқыбел ұзын мұрын қабақтан төмен оқтаудай салбырай бере қақ ортасынан күрт сынған да жебедей сүйір ұшымен үстіңгі ерінді үстінен орап барып ауызға шөккен. Сонда шынында да бетінің бәрі мұрын секілденіп кетеді. Мұның есесіне беттен көзге тиген орын тым тапшы: пышақ сыртындай ғана жыртықтан сығырая жылтыраған кішкене көз ісінген үлкен мұрынға жараспайды, беттің шырқын быт-шыт бұзып тұр. Бірақ осы көздің «сұлуынан жылуы» көп, ұяң, бұйығы, момын; жанарынан нұры да жұмсақ, жұбау, кірпігін жабырқау мұңмен кіреукелеп, кісіге біртүрлі елбіреп, есіркей қарайды».
Бұл – қазақтың ардақты жазушысы Сафуан Шаймерденовтің студент күнгі суреті.
«Қарасұр жігіт бір көрмеге әп-әдемі, қыр мұрын, атжақты, ашаң. Көзінің шарасында ақыл мен ашу оты аралас жанады. «Ашусыз – ақыл тұл» деген бар, асылы, ақыл оты маздаған жерде ашу шоғы қосыла қоздаса, сол – абзал! Жалғыз-ақ, осы жігіттің осынау әп-әсем кескін-кейпінде «осы қалай» бір жер бар: неге екенін, неден екенін кім білген, көзінің асты көне сырнайдай жиырылып жатқан қыртыс-қыртыс әжім. Әжімнің қалыңдығы сондай, күзгі таң атып, күн шыққанда шөп басын шиырлай шырмай жүзіп жүретін шұбалаң мизам секілді көз маңын түгел айғыздағанмен тұрмай үстіне шығып, кірпікке ілініп, көздің қарашығын шырасымен қоса жасырып, жым-жылас қымтап тастайды екен».
Бұл – бүгінгі академик Тұрсынбек Кәкішевтің жігіт күнгі келбеті.
«Шатын айыра төмен салбыраған бір құшақ қанар-қарнын айтпағанда, тіпті бүйір-бүйірдің өзі піл сауырланып беларқаға қарай аунай айналып кеткен. «Бетте де кем дегенде бір-бір килодан ет бар-ау», деп ойладым. Шықшытты, салпы ерін; иек дегеніңіз жақпен жіксіз жалғасқан бұғаққа кіріп жоқ болған; ал мұрын қос жұдырықтай түйілген екі беттің ортасына қыстырылып қалған да, семіздіктен жұмылып кеткен көз орнында көзілдіріктің қос шынысы ғана жылтырап тұр. Көзілдіріктің сабы самайды жүлгелей жаншып барып сол арада қылтиған бір шеміршекке әрең ілінген. Сол шеміршек, сірә, құлақтың шеті болуға тиіс».
Бұл – белгілі фольклор зерттеушісі, академик Ысқақ Дүйсенбаевтың шын шебердің қолынан шыққан қайталанбас келбеті.
Егер сіз осының бәріне бас кейіпкердің көкала бұлт секілді көк мамық шашы, сызатсыз, қылаусыз, шылаусыз даңғайыр маңдайы, қарасынан гөрі ағы басым көзі, жылт-жылт ұшқын шашқан қиығы, кермиық, кербез пішіні, кең иық, көтеріңкі кеудесі, толық денесін ауыр қозғаған, ырғала басқан жүрісі, тіпті орындыққа отырып, тізе бүгісіне дейін бар болмысымен өзінше айтқанда «кеудесіндегі күллі дірілінің түйсінісімен» жазылған Қабдолов қаламынан ұлы Ұстаздың ешкімге ұқсамайтын ғажайып портретін қосар болсаңыз, «Менің Әуезовім» романы сөзбен сомдалған «қайталанбас портреттер галереясы» болып шығады.
«Менің Әуезовім», әрине, заман туралы роман. Қиялдан туған қайдағы бір коммунистік мұрат үшін әке балаға жауығып, бала бабасынан безінген, ақиқатты айтуды былай қойып, іздеуге тиым салынған, бірінің бірі аяғынан шалып, жағасынан алған сұр заманның сұрғылт бейнесі де асқан суреткерлікпен бейнеленген роман.
Зекең «Менің Әуезовімді» ұзақ жазды. Өзіне тән ұқыптылықпен сан рет түзеп, күзеп, әрлеп, әдемілеп жазды. Арагідік республикалық баспасөзде үзінділері жарияланып, оны шығарманың жазылып жатқанынан хабардар қауым іздеп жүріп оқыды. Әдеби, ғылыми жұртшылық өте жоғары бағалап, роман-эссе Қазақ елінің ең мәртебелі марапаты – Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Мұның бәрі шебердің мерейін өсіріп, Зекең романның екінші кітабын жазуға отырды. Тағдыр оған бұл кітапты аяқтауды бұйырмапты. Соның өзінде «Менің Әуезовім» Мұхтар Әуезов туралы терең тебіреніспен жазылған үздік туынды ретінде ұлт әдебиетінің төрінен ойып тұрып орын алды.
Шебер өмірінің басым бөлігін, өзінің екінші үйі болған ұлттық университетте өткізді. Ұстаздық атты ұлы кәсіпті ұстана жүріп, «Сөз өнері» атты өлең тілімен жазылған өміршең оқулықты дүниеге әкелді.
Егер «Менің Әуезовім» шебердің қаламгерлік қарымын танытқан кітап болса, «Сөз өнері» Қабдоловтың ұстыны мықты ұстаздығын айқындаған туынды болды.
Жас ұстаз Зейнолла Қабдолов 1961 жылы алғаш рет студенттер мен аспиранттарға арналған «Әдебиеттану» бағдарламасын жасайды. Арада тоғыз жыл өткенде осы бағдарлама бойынша оқылған дәрістері негізінде «Әдебиет теориясының негіздері» деген атпен жаңа оқулық шығарады. Дәл осы оқулық 1976 жылы түбірімен өңделіп, толықтырылып, «Сөз өнері» деген атпен жарық көрді және ол ұстаздың көзі тірісінде әлденеше рет басылып, қазақ филологтарының бірнеше буынын тәрбиелеген әдебиет теориясының бас оқулығына айналды.
Әрине, әдебиет туралы оқулық қазақ әдебиетінде Қабдоловқа дейін де болған. Оның төл басында Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» тұр. Бұдан кейін Қажым Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» (1938) мен Есмағамбет Ысмайыловтың «Әдебиет теориясының негіздері» (1940) кітаптары жарық көрді. Өзіне дейінгі қазақ әдебиеттану ғылымында жинақталған бар тәжірибені түп-тамырымен жүйелеген «Сөз өнерінің» алғашқы басылымында Ахаң туралы бір ауыз сөз болған жоқ. Кезінде осыны сан-саққа жүгіртушілер де болды. Оның ақиқатын Зекеңнің өзі-ақ айтты.
Ол 1995 жылы әдебиеттану ғылымының басы, ортасы және аяғы болатыны туралы пікірді алға тарта келіп: «Басы – жиырмасыншы жылдары жазылған Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы», ортасы қырқыншы жылдарға таяу басылып шыққан Қажым Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» мен Есмағамбет Ысмайыловтың «Әдебиет теориясының негіздері», аяғы алпысыншы жылдардың басында жазылып бітіп, жарық көрген Зейнолла Қабдоловтың «Әдебиет теориясының негіздері» («Сөз өнері»). Ахаң жоқта біздегі әдебиет басы жоқ кеуде секілді еді. Ал басы жоқ дене бола ма? Қайтейік, болады деп келдік». Академиктің ағынан жарылып айтқан осы сөздері сол кездегі күңкіл-сүңкілді күл-талқан етті.
Әдебиеттің үздіксіз өсіп, өркендеп отыруымен бірге әдебиеттану ғылымы да ұдайы жаңарып, жаңғырып отырады. Тіпті бірыңғай партиялық басшылық үстемдік еткен Кеңес Одағы кезінде ресми оқулықтар ретінде ұсынылған Абрамович, Тимофеевтердің кітаптарындағы теориялық ой-тұжырымдарға мүлде кереғар Р.Якобсон, М.Бахтин, Ю.Лотман, В.Шкловскийлердің кітаптары да жарық көрген болатын. Әдебиет сияқты әдебиеттану ғылымында әркімнің өз көзқарасы, өз ұстанымы болуы әбден заңды.
Ұлттың ұлы ұстазы атанған ардақты Ахаң қазақ тілін ерекше түрлетті. Біздің бүгінгі қолданыстағы қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымы терминдерінің басым көпшілігін ойлап тауып, батыл қолданысқа енгізген кемеңгер Байтұрсынов болатын. Сондықтан ол туындатқан терминдер кеңес дәуірінде оқулықтарда мейлінше молынан пайдаланылды. Әйтсе де Қабдолов біржолата Ахаңның жетегінде кетпейді. «Ахаң терминдерін жапа-тармағай жіпке тізе бермей таңдау керек, талғау керек, сөйтіп барып таңдау керек» дей келіп: «Әуезе – эпостың, толғау – лириканың, айтыс – драманың бүгінгі теориялық деңгейіндегі баламдары болады деу қиын», – деген тұжырым жасайды. Академиктің бұл пікірімен келіспеу қиын-ақ.
Бүгінгі әдебиеттану ғылымы, әдебиет теориясы бүкіл адамзаттық ғылым-білімнің дамуына сәйкес өлшеусіз өсіп, өркендеді. Жаңа оқулықтарды былай қойғанда, әдебиеттану ғылымының мүлде жаңа салалары пайда болып, әлемдік әдеби пейзаждағы әдебиет теориясының жаңа терминологиясы қалыптасты. Ағыл-тегіл ақпаратқа құрылған заманның биік талаптарына сай жаңа оқулықтар жазылғанынан және әлі де талайының жазылатынынан хабардармыз, бірақ Қабдолов қисындаған «Сөз өнерінің» қазақ әдебиеттану ғылымындағы алар орны әрдайым ерекше болатынын атап айтқан жөн.
«Сөз өнері» – поэзия тілімен жазылған оқулық. Жай оқулық емес – оқулық-монография. Келісті оқулық, келелі монография. Автор алғашқы сөйлемдерінде-ақ: «Осы әдебиет дегеннің өзі не нәрсе?» деген сұрақтан бастайды да, оқушысын әдебиет әлемінің таңғажайып дүниесіне жетелеп, сөз өнерінің сан алуан құпиясын ашады. Кітаптың «Сөз өнері туралы сөз», «Сөз өнері жайлы ғылым», «Сөзбен сомдалған тұлға», «Сөзбен шыңдалған шындық», «Сөз сыры», «Сөз сарасы», «Сөз өнеріндегі тек пен түр», «Сөз өнеріндегі бет пен бағыт» атты сегіз тарауы сегіз өрім қамшыдай жымдасып кеткен.
«Сөз өнері» мен үшін ерекше ыстық кітап. Онымен мектептің соңғы сыныбында оқып
