Тағылым алу, білімге ұмтылу – кітапта. Ал әлеуметтік желілер, ғаламтор, қалта телефон, смартфон қаптаған бүгінгі кезде бала кітап оқи ма? Оқиды, болмаса оқымайды деп тұжырым жасау – шындыққа қиянат. Кітап оқитын балалар бар. Олар бастауыш сыныптан-ақ ертегі, әңгіме жинақтарын оқуға дағдыланған оқушылар. Өкінішке қарай, қаршадайынан кітапты серік еткен, одан сусындаған балалар аз.
Баланың кітапқа үйірсектігі отбасынан, ата-ана тәрбиесінен бастау алуы тиіс. Қажет болса, баланы кітап оқуға мәжбүрлеу керек. Өздері жас әке-шеше түнгі ұйқы алдында баласына ертегі оқи ма?!. Көкірегі ояу, көзі қарақты ата-әжесі ғана оқыр.
Жастайынан оқып дағдыланған баладан ертеңгі күні интеллектуал жақсы маман шығары ақиқат. Дерек көздеріне сүйенсек, бастауыш сыныптан кітап оқып үйренген бала ержеткенде үлкенді сыйлайтын, мәдениетті, отаншыл, патриот азамат болатын көрінеді. Олар және шылым, есірткі, арақ-шарап сияқты дертке, жаман әдеттерге жуымайды екен.
Кітап дүкендерінен көрші Ресей елінің Мәскеу, Санкт-Петербург қалаларынан шыққан, түрлі-түсті бояулармен керемет безендірілген балаларға арналған кітаптарды көріп, үлкендердің өзі қызығады. Бізде де жақсы кітаптар жоқ емес. Бірақ, өкінішке қарай, өте аз. Ал Мәдениет және спорт министрлігінің бағдарламасы бойынша мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптардың тиражы небәрі 2 мың дана болуы себепті, тек Астана, Алматы қалалары мен облыстардағы кітапханаларға ғана тегін таратылады. Яғни, сатылымға, кітап дүкендеріне түспейді.
Республикалық газет-журналдар мен радио-теледидардан кейінгі уақытта: «Балалар әдебиеті құлдырап барады, шығып жатқан кітаптардағы өлең, мысал-әңгімелердің дені «еденді жу», «сабақты жақсы оқы», «тәртіпті бол», «көк шөпті жұлма», «жалқау болма» сынды құрғақ үгіт-насихат түрінен аспай жатыр деп жазады. Бұл сөзге мен де қосылам. Айтты-айтпады, біз – балалар тақырыбына қалам тартып жүрген қаламгерлер бала жанын мөлдірлікке, адамгершілікке, ізгілікке, отаншылдыққа, ұлтжандылыққа тәрбиелейтін жақсы шығармалар жаза алмай жүрміз. Жақсы кітап қашанда оқылады және сұранысқа ие болады деп толық сеніммен айта аламын.
Балалар әдебиеті – күрделі шығармашылық әлемі. Үлкендерге арнап жазу бір басқа, ал мұнда сіз дүниеге ең алдымен баланың көзқарасымен қарауыңыз керек. Бала болып ойлап, бала тілінде сөйлеуіңіз керек! Сол үшін де балаларға арнап жазатын қаламгерлер саусақпен санарлық.
Әсілі, балалар жазушысы болып қалыптаспайды, балалар жазушысы болып туады. Оған мемлекет тарапынан қамқорлық керек. Өйткені, қазақтың көркем әдебиеті – қазақтың рухы, жаны, қаны!.. Тіл үйренудің үлкен мектебі!.. Әдебиет – адамтануды ғана емес, адам болып қалуды үйрететін ұлы өнер. Достоевский бір сөзінде: «Мен адам болып қалғым келгендіктен, өмірімді әдебиетке арнадым», деген екен...
Әйткенмен, ауызды құр шөппен сүрте беруге болмас. Кейінгі жылдары «Аруна», «Фолиант», «Алматы кітап», «Шикули и К», «Балауса», «Балалар әдебиеті» баспаларынан бала талғамына жауап беретін әдемі кітаптар аз болса да шығып жатыр. 2015 жылдан бастап «Атамұра» баспасы М.Әлімбаев, Т.Айбергенов, О.Асқар, Е.Елубаев, С.Қалиұлы, Б.Жақып, т.б. танымал балалар қаламгерлерінің кітаптарын шығарды. Бұл үрдіс жалғасын табады деп ойлаймыз.
Бір көңілге қонымсыз жағдай, бізде балаларға арналған кітаптар жас ерекшелігін сақтамайды. Бұрын балаларға қатысты көркем әдебиетті арнайы ашылған «Жалын», кейінірек «Балауса» баспасы шығарып тұрды. Ол кезде бұл баспаларда Қастек Баянбай, Ермек Өтетілеуов, Қаржаубай Омарұлы, Байбота Серікбаев сияқты маман редакторлар қызмет істейтін. Олар шығармалардың қыр-сырын жақсы білетін. Өздері өлең, әңгіме, ертегі, хикаят жазып, елге танымал ақын-жазушылар болғандықтан, оқырманға, әсіресе, балаларға баспадан шикілі-пысылы өнімдерді жібермеуге күш салатын. Кез келген қаламгердің кез келген шығармасы жанашыр қолдан өткеннен кейін кітап болып басылатын. Шығармашылық кеңестер осы бағытта жұмыс істейтін. Балаларға арналған кітаптар мен кітапшаларға сурет салатын, оны безендіретін суретшілердің де баспада шығармашылық кеңесі болатын. Осындай жұдырықтай жұмылған ұйымдастыру жұмыстары, биік талғам көбінесе өз жемісін беріп жататын.
Дұрысында, балалардың жас ерекшеліктері, ойлау-қабылдау қабілеттері қатаң ескеріліп, кітаптар жүйелі түрде, серия-серия бойынша, мектеп жасына дейінгі балаларға деп, бастауыш сынып оқушыларына деп, орта сынып, жоғары сынып оқушыларына деп шығарылуы керек.
Балалар әдебиетінің өзіне тән ерекшеліктерін ескермесе болмайды. Өйткені, ол жас ерекшеліктеріне орай сәбилер әдебиеті, бүлдіршіндер әдебиеті, орта буын-жасөспірімдер әдебиеті, жеткіншектер әдебиеті деп бөлінеді. Мәселен, әлі тілі шықпаған сәбилердің әдебиеті оларды жан-жануармен, табиғат көріністерімен таныстырудан басталса, бүлдіршіндер әдебиетінде олардың қабылдауына лайықталған қызықты, шағын сюжеттер көркем түрде айтылады. Әр жастағы балалардың қабылдауына байланысты өлең-әңгімелердің сөздері қанша буыннан, сөйлемі қанша сөзден құралатындығына дейін ескерілуі тиіс. Осынау қарапайым қағиданы білмейтін автордың жазғандары жас оқырманға түсініксіз болады.
2015 жылы Алматыдағы «Эксклюзив КА» баспасы жас жеткіншектерге арналған «Бәсіре» атты екі томдық кітап шығарды. Бұл жинақта біраз жаңсақтық кеткен. Осы жолдар авторының «Тәкаппар піл» атты ертегісін, Сейітқұл Оспановтың, Гүлзат Шойбекованың алты әңгімесін Марат Құлдибайұлының атына жазған. Баспа басшыларына телефон шалып, қателіктерін айтқанша ештеңе білмегендей тым-тырыс жатып алды. Қайыра-қайыра хабарласып айтқан соң ғана «техникалық жағдайға байланысты қателесіппіз» деген мағынада «Ана тілі», «Қазақ әдебиеті» апталығы арқылы шағын хабар беріп, «жуып-шайды». Оған да рақмет!..
Заң бойынша, ақын-жазушылардың жазбаша түрдегі келісімшартынсыз шығармаларын басуға еш баспаның құқығы жоқ. Мұндай жиендік жасау – ұрлық! Мұны кітапты құрастырған жауапты редактор және баспагерлер жақсы біледі деп есептеймін...
Шағын мақалада жалпы әдебиет, оның ішінде балалар әдебиетіне қатысты қордаланған мәселелерді жан-жақты қамтып, түгел толғап айту мүмкін емес. Біз «осы керек-ау» деген кейбір жайттарды ғана қағазға түсірдік...
Дана халқымыз «Үлкеннің жүзіне бергенше, баланың біріне бер» дейді. Ендеше, тәуелсіз еліміздің болашағы – балаларға арналған мазмұнды, мәнді-мағыналы, жас оқырманның рухын көтеретін тілі шұрайлы, жақсы кітаптарымыз көп болсын, ағайын!
Толымбек ӘБДІРАЙЫМ,
балалар жазушысы
АСТАНА
