Осы түйе шаруашылығының жай-жапсарына қанығу үшiн Оңтүстiк-Батыс мал және өсiмдiк шаруашылығын зерттеу институтына бас сұққан едiк. Мұнда түйе шаруашылығымен айналысатын арнайы бөлiм жұмыс iстейдi. Аталмыш бөлiмнiң жетекшi қызметкерi Мейрамбек Ермахановтың айтуынша, түйе шаруашылығы Оңтүстiкте Созақ, Отырар аудандары мен Түркiстан қаласында, Арыс қаласының Ақдала, Бәйдiбектiң Мыңбұлақ, Шардараның Достық ауылдарында қолға алынған. Аталған елдi мекендердегi тұрғындар түйе өнiмдерiн түгелге жуық тұтынады деуге болады. Ал, Сарыағаш, Төлеби, Түлкiбас, Қазығұрт, Сайрам аудандарында түйенiң етi мен сүтiне сұраныс жоқ. «Өкiнiшке қарай, түйе шаруашылығының дамуына халықтың түйе етiн көп жемейтiнi де кедергi келтiрiп отыр. Өйткенi, Созақ жақта еттi түйелер көп өсiрiлгенiмен, еттiң негiзгi тұтынушылары сондағы жергiлiктi тұрғындар ғана. Демек, басқа аймақтардан түйе етiне деген сұраныс аз деген сөз. Одан кейiнгi мәселе, iрi қара мен қой тұқымын асылдандыруға мемлекеттен қыруар қаржы қарастырылса, түйе өсiру үшiн бюджеттен соқыр тиын да бөлiнбейдi. Сондықтан шаруалар түйеге қарағанда сиыр мен жылқы өсiруге құмбыл», дейдi М.Ермаханов.
Ермахановтың бұл ойын Созақ ауданында 300-ге жуық түйе өсiрiп отырған Мұрат Аяпов та растайды. Түйеден пайда аз болғандықтан бүгiнде ол да сиыр шаруашылығымен айналысуды ойластырып жүр. Мұрат ағаға «Неге мұндай шешiмге келдiңiз?» деймiз ғой баяғы. Ол кісі әңгiменiң әлқиссасын түйе етiн сатып алатындардың аздығынан бастады. Оның түйе өсiретiн шаруа қожалығында жыл сайын қараша-наурыз айларында 50 шақты ғана түйе сойылады. Келiсi 1000 теңгеден аспайтын түйенiң етiн көбiне созақтықтар ғана жейдi. Екiншiден, түйенiң жүнi арзан. Үлек түйе 3-4 келi жүн берсе, ұрғашы қоспақ 7-8 келi, буралары 15 келiге дейiн жүн бередi. Бiрақ бұдан үш-төрт жыл бұрын әжептәуiр табыс әкелетiн түйе жүнi қазiр күзеуге кеткен шығынды да өтемейдi. Келiсi – небәрi 200 теңге. Үшiншiден, түйе баяу көбейедi, екi жылда бiр рет боталайды. Осындай ерекшелiктерiнен болар, түйе шаруашылығында iлгерiлеу баяу. «Ал, бұл тығырықтан шығу үшiн мемлекет тарапынан қолдау, тұрғындардан түйенiң етi мен сүтiне сұраныс болуы керек. Сонда ғана оларды шағылыстыру арқылы жыл сайын боталатар едiк, я болмаса будандастыру арқылы еттi әрi сүттi түйенiң түрлерiн көбейтер едiк», дейдi шаруа. Расында да облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының дерегiнше, өткен жылы Оңтүстiк Қазақстан облысында 25 267 түйе болса, биыл ол 26 916-ға жеткен. Яғни, облыс бойынша бiр жылда түйелердiң саны 1649-ға көбейген. Ал, өткен жылы 254 408 болған жылқы биыл 301 937-ге жетiптi.
Созақтық Келер Теңiзбековтiң де 30 бас түйесi бар. «Түйе түлігінің ең пайдалысы – қысы-жазы далада жайылып, сексеуiл, жыңғыл, шағыр, терiскен, жантақ, қарасора сияқты ащы шөптердiң бәрiн жей бередi», деген ол соңғы жылдары қымыран мен түйенiң шудасына, әсiресе... зәрiне сұраныс күрт көбейгенiн айтады. Асқазанында кәкiрi барлар Келер ағаның үйiнде айлап жатып, түйенiң сүтiн iшiп,
ауруынан айығады екен.
Осындай дертiнен айыққандардың бiрi – терiскейлiк Тазакүл Мүсәнова. Асқазанында жара пайда болған соң iшпеген дәрi-дәрмегi қалмаған ол түйе сүтiнiң пайдалы екенiн естидi. Күн сайын аш қарынға үзбей түйе сүтін iшкен ол 2 айда дертiнен құлан-таза айығыпты.
«Түйе шаруашылығын қарқынды дамыту үшiн алдымен түйе етiнiң, сүтiнiң дертке дауа, емге шипа екендiгiн сауатты түрде насихаттай бiлу керек. Ол үшiн Денсаулық сақтау министрлiгi мен Ауыл шаруашылығы министрлiгi бiрлесiп, шұбат пен түйе етiн аурухананың ас мәзiрiндегi тағамдар тiзiмiне енгiзсе, халықтың түйе етiне деген көзқарасы өзгерер едi». Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Мейрамбек Ермахановтың осы ұсынысын облыстық диагностикалық орталықтың гастроэнтеролог маманы Салтанат Құттықожаева да құптайды. Оның айтуынша, қазiр асқазан ауруына шалдыққандарға жылқы сүтiн пайдалануға кеңес берiледi. Өйткенi, Денсаулық сақтау министрлiгi қымызды тексерiп, оның шипасын анықтаған. Сондықтан, министрлiк тарапынан шұбаттың да шипалы екенiн растайтын құжат берiлсе, қымыз сияқты қымыранды да ем үшiн пайдаланатындар саны күрт көбейер едi.
Қазақ тағамтану академиясының президентi Төрегелдi Шарманов қазы-қартаның сiңiмдiлiгi мен ағзаға пайдасын анықтап, дәруменi көп тағамды спортшыларға жиi тұтынуға кеңес берген болатын. Нәтижесiнде, бүгiнде жылқының етi мен сүтiн тұтынатындардың қатары қалың. Ал қымыранның да құнары мен пайдасы Таяу Шығыс пен араб елдерiнде зерттелiп, түйенiң етi мен сүтi мектеп пен балабақшаның ас мәзiрiне енгiзiлген. Түйе сүтiнiң құрамында кальций, фосфор, темiр, күкiрт сияқты ағзаға пайдалы микроэлементтер жетiп-артылады, ол – демiкпе, сусамыр, өкпе, асқазан, бауыр ауруларына бiрден-бiр шипа. Тек Денсаулық сақтау министрлiгiндегiлердiң түйеге деген сүйiспеншiлiгiн ояту керек болып тұр...
Ал ұзақ жылғы еңбегін түйе сауатын құрылғы құрастыруға арнаған Аймырза Тасов ақсақал түйе етiнiң желiнбеуi Кеңес одағында қалыптасқан қасаң ойдың кесiрi деп есептейдi. Әңгiмесiн қазiр қазақтардың көбi түйенiң етiн неге жемей жүргендерiн өздерi де бiлмейдi деп бастады ол. «Бұрынырақта күн ысығанда дала тышқандары жердiң бетiне шығыпты. Сол кезде тышқандардан өсiмдiктерге оба ауруы тараған. Соның салдарынан шөп талғамайтын түйелерге де жаман ауру жұғыпты. Содан түйелер қырыла бастаған соң ел iшiнде «түйенiң етiн жеуге болмайды» деген сөз тарайды. Бiз сол сөзден әлi құтыла алмай келемiз. Бұл ұғым санамызға әбден сiңiп кеткен. Сондай-ақ, «жүктi әйелдерге түйенiң етiн жеуге болмайды» деген де әншейін сөз. Бұрындары түйенiң етi iштегi балаға ауырлық қылар деп алаңдаған ғой. Бертiн келе оны да бұрмалап «түйенiң етiн жеген әйел бойына бiткен баласын тоғыз ай емес, он екi ай көтередi» дейтiн «данышпандар» пайда болды. Бұл айтылған долбар сөздердiң ешқайсысында ғылыми дәлелдеме жоқ. Ал түйенiң аз болу себебiнiң бiрi Кеңес Одағы кезiнде обадан бiр қырылды. Одан кейiн жүнi сатылмайтын, сүтi iшiлмейтiн, етi желiнбейтiн түйеге ақша шығындамас үшiн оның көзiн құртуға асықты. Соның салдарынан түйенiң небiр тұқымдары көзден ғайып болды. Оны қойшы, ол кезде кәрi түйелердi ет зауытына өткiзетiн. Арық малдың етiн халық алмаған соң амалсыз хайуанаттар бағындағы аңдарға беретiн болды. Осының бәрiн көрген қазақты «түйенiң етiн неге жемейсiң?» деп кiнәлау да қиын. Алайда, 3 жастан 7-8 жасқа дейiнгi түйенiң етiнен сiңiмдi, одан жұмсақ ет жоқ. Қыста өркешiне май байлағанда, яғни «екi өркешi баладай» болғанда, әсiресе қараша мен наурыз айлары аралығында дәмi тiл үйiредi. Бiз де отбасымызбен қыс бойы ауылдан түйенiң етiн алдырып жеймiз. Қазiр ветеринарлық жұмыстар жолға қойылған, сондықтан халыққа ешқандай қорқудың керегi жоқ. Түйе етiнiң майы да, маңызы да сорпасына шығады», дейдi ақсақал.
Бүгiнде түйенiң етiне қарағанда түйеқұстың етi қадiрлi болып тұр. Расында да, түйеқұстың етiн жейтiн қазақ төрт түлiктiң төресi атанған түйенiң етiн неге жемейдi? Әйтпесе, түйеқұстың етi ем болады деген қан қысымы мен қант диабетiне түйенiң етi екi есе артық шипа болмай ма?! Ең қызығы, 2 жылда бiр боталайтын түйеден гөрi 5 жылда бiр рет жұмыртқа шайқайтын түйеқұс шаруашылығы жанданып келе жатыр. Сондықтан, маң-маң басқан Ойсылқара түлiгiнiң көбейгенiн қаласақ, алдымен оның етi мен сүтiнiң қадiрiне жете бiлгенiмiз абзал.
Мақпал ТӨРЕБЕК,
журналист
Оңтүстік Қазақстан облысы