Батырды да, хәкімді де өмірге әкелген, ұлағатты ұрпақ санатына қосқан осынау дарқан жүректің иелері. Сондықтан болса керек, «Зере» драмасы сахнаға шығады дегенде, барлығымыздың әлдеқайда, сонау балалық шағымыздың келмес күндерінің қатпарында мөп-мөлдір сағыныш болып қалып қойған қайталанбас шақтарға қайтып оралардай өрекпіп, елең етісе қалғанымыз рас.
Сонымен тағатсыздана күткен сәт те туды. Астана жұртшылығы жеке, дербес көркем бейне ретінде сахна кеңістігіне тұңғыш рет шыққан «Зере» қойылымының тұсауын кесті. Авторы – ақын, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Ұлықбек Есдәулет. Спектакльдің қоюшы режиссері – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Нұрқанат Жақыпбай.
«Зеренің» Қ.Қуанышбаев атындағы академиялық қазақ музыкалық драма театрына қадам басуының ұлағатты себебі – Қазақстанның халық әртісі Гүлжан Әспетованың сахнадағы сындарлы ғұмырына тұп-тура жарты ғасыр толған мерейтойы. «Халық қаһарманы» Әзірбайжан Мәмбетовтің шақыруымен Қарагөз болып 1967 жылы ең алғаш театр табалдырығын аттаған бойжеткен, бүгінде кемелденіп, әзиз аналардың рөліне енетін ғибратты жасқа келді. Актрисаның ендігі мақсаты – өскелең ұрпақ бойына өнер тілі арқылы өнеге қалдыру. «Бұл – ұжымымның менің 70 жылдық мерейтойыма жасаған үлкен сыйы болды. Мерейтой тек дастарқан жайып, шай ішумен тойланбайды ғой. Актриса үшін ең үлкен той – оның рөлі. Сөйтіп осы «Зере» драмасы жазылған болатын. Зере дегенде, нақты бір кейіпкердің мінезін жасағым келмеді. Мен Зере арқылы күллі қазақ әйелдерінің, дана, кемеңгер әжелерінің жиынтық образын тудыруды көкседім. Сол арқылы келешек ұрпаққа, әсіресе, ертегі тыңдамай, қазақ тілінің құнарына қанбай ер жетіп келе жатқан балаларыма, жас жеткіншектерге ой салғым келді» деген сөзінен-ақ актрисаның сахнадағы жарты ғасырлық ғұмырының өмірлік ұлағатын танығандай боламыз.
Зере бейнесі дегенде, ең әуелі ойға Абай есімі оралады. Даналық биігіне көтерілген ұлы тұлғаның бар тек пен тамырының астарында осы бесіктен дарып, ақ жаулыққа түйілген ананың аппақ ары мен терең тағылымы жатыр емес пе? Абайды мұқым қазақ рухының прототипі деп алсақ, демек, Зере бейнесінің негізгі кілті де арғысы – Хауа ана мен Домалақ ене, бергісі – Айғаным әжелер бастаған күллі қазақ аналарының жиынтық бейнесіндей болып көңілге орныға кетеді. Міне, қойылымның осы құндылық тұрғысынан тарқатылар мәйегін режиссер дөп таныған. Нұрқанат Жақыпбайдың сахналық жұмыстарын жүйелі түрде қадағалап жүрген көрермен режиссерлік қолтаңбасы мен суреткерлік эстетикасын бірден таниды. Сахнаның палитрасы, яғни костюм мен декорацияның бояу гаммасы негізінен ақ түске құрылған. Айналаны көмкерген аппақ әлем, сөйтіп, бір сәтке әженің ақ жаулығына айналып кеткендей әсерге бөлейді. Сол арқылы сахнада арын жанынан артық қойған күллі қазақ әйелдерінің көркем бейнесі бедерленеді. Әдетте, қазақ тұрмысы десе, киіз үй, оюлы текемет, зерлі шапан мен бүрмелі көйлекті көріп үйреніп қалған көрерменге сахналық бұл шешім аздап таңсықтау да болған шығар, бәлкім. Бірақ спектакль атмосферасына ене келе тазалық пен тектілік тұнған осынау аппақ дүниеден шыққыңыз келмей қалатын түсініксіздеу сезімді де бір сәт бастан кешесіз. Бәлкім, бұл – біздің тазалыққа деген шексіз сағынышымыз бен мәңгілік аңсарымыз шығар...
«Спектакльде көрініс берген ақ нұр әлем – Абайдың балалық шағына куә болған Жидебайдың желмен бірге толқындала тербелген ақселеу даласымен астасады менің ұғымымда. Сол арқылы табиғат пен адамдардың арасындағы ара-қатынасты көрсеткім келді. Бұған дейін айтылып, көрсетіліп жүрген бейнелерді емес, сахнаға тек тазалықты, ананың үлкен жүрегімен үндескен аппақ әлемді әкелуге талпындым» – дейді режиссер Нұрқанат Жақыпбай.
Шынымен де, сахнадан тіл қатар ақшаңқан аппақ әлемнің көрерменіне айтары көп. Тек кілтін тауып, оқи алсаңыз болды. Зерлі тор іспеттес көрініс бірде ұлттық өрнекке ұқсап кетсе, енді бірде қазақ қоғамының қайшылықтар мен бітіспес дау-дамайлы ортасынан хабар беретіндей. Әлде ол режиссердің өзі айтатындай, Жидебайдың ақселеулі дарқан даласы ма екен?.. Мүмкін, айқыш-ұйқыш шатасқан бұл сурет адам ағзасындағы тамыр мен тек арасындағы қатынасты айқындаушы аллегория болар... Тіпті, мұның бірі де емес, бұлбұлы сайрап, зәмзәм бұлағы сылдыр қаққан жұмақтың мәуелі бағының бейнесі шығар... Әйтеуір, қай қырынан келсең де, декорация өзінше сөйлеп, өзінше мағына үстеп шыға келеді. Бұл – суретші Берік Бөрібаевтың еңбегі.
Иә, қалай десек те, сахнада сұлулық бар, символға толы сурет бар. Көріп отырып, көңіл марқаяды.
Театр – ұжымдық өнер дегенімізбен, сол шығармашыл топтың көш басында үштік ансамбльдің қиял жемісі жатыр. Ол – жоғарыда тілге тиек етіп өткен Қазақстанның халық әртісі Гүлжан Әспетова, режиссер – Нұрқанат Жақыпбай және туынды авторы – Ұлықбек Есдәулет. Автордың сөзіне сүйенсек, Зере бейнесін ашуда қаламгер ұзақ ізденген екен. «Уақытымның дені материал жинауға кетті. Зерені көп әйелдің бірі ретінде емес, ұлы адамдардың тәрбиешісі, қоғамның діңгегіндегі үлкен қайраткер ретінде көрсеткім келді» – дейді ақын Ұлықбек Есдәулет.
Бұған дейін «Қара пима», «Қара кемпір» секілді бірнеше туындысының сахналық нұсқасын көргенімізбен, «Зере» драмасы – ақынның драматург ретіндегі тырнақалды туындысы, яғни театр тілімен айтқанда – дебюті.
Пьесаның ақынның қолынан шыққаны бірден байқалады: ойы орамды, тілі шұрай-лы, жатық. Әр тіркесі ұйқасқа құрылған, ақ өлең болып төгіліп тұр. Туындыдағы бұл поэтикалық бояу белгілі бір деңгейде спектакльдің динамикасына, жандылығына әсер еткен. Қазақтың құнарға бай көркем тілін, оралымды ойын тыңдай бергің келеді, тыңдай бергің келеді. Әйтсе де, драматургия заңдылығының сөзбен қатар, ой әрекетін, қайшылығын қуаттайтынын мойындауға тиіспіз. Мұны терең түйсінген Шекспирдің өзі драмаға қым-қиғаш интрига деп анықтама бермеп пе еді?! Осы өлшем тұрғысынан келгенде де, пьесаның ақынның қолынан шыққаны және байқалады: сөзге бай, қайшылығы аз. Соның салдарынан да қойылым темпоритмі баяулап, спектакль сәл шұбалаңқылыққа жол берген. Сөз бен әрекет арасындағы тепе-теңдік сақталмағандықтан, спектакль жанры драма деуден гөрі, спектакль-лекция анықтауышына сұранып тұрғандай. Оны қойылымға қатысқан әр кейіпкердің репликасынан айқын аңғаруға болады.
Бірақ драматургтің оқиға түзудегі бұл фомасының театрды қазақы құндылықтың, тілдің Меккесі санап келетін көрермен, әсіресе, жастар үшін берер тағылымы мол. Тұшынып тыңдап отырып, өзі де сөз саптауына сән кіргізеді. Ұмытылып бара жатқан небір қазақы ұғымдарды жандандырып, қайтадан тілдік қолданысына енгізеді. Демек, театрдың басты миссиясы орындалды деп білеміз.
Оқиға негізінен үш таған: Зере, Құнанбай, Абайдың айналасынан өрбиді. Бірақ драматург пен режиссердің ортақ сараптауы бойынша, алғашқы планға Құнанбай шыққан да, қалған кейіпкерлер осы бейненің табиғатын ашуға жұмылдырылған. Соның салдарынан кейбір тұста Зеренің бейнесі көмескі тартып, ақыл айтып, бата берумен тынғандай әсер етіп, драманың басты өзегі – Зере мен Абай қарым-қатынасының негізгі бояуы солғындау шыққанын жасырмаймыз. Сол секілді Зере мен Ұлжан қарым-қатынасының да бір қайнауы ішінде кеткендей сезімде қалдырды. Біз Құнанбай десек те, Зере ананы ауызға алсақ та, ең бірінші ойға Абайды оралтатынымыз заңдылық. Зеренің орталық бас кейіпкер ретіндегі мінезінің мүсінделуіне: ана мен бала, әже мен немере, ене мен келін арасындағы қарым-қатынас пен әрекет линиясын айқындап алу үлкен маңызға ие. Сондықтан болса керек, ең әуелі сахнадан әже мен немере арасындағы көзге көрінбейтін, бірақ көңіл түйсінетін нәзік те терең байланысты көруге ынтыққанымыз.
бай (Жанат Оспанов) мен Қаратай (Асылбек Қапаев) арасындағы диалогтан гөрі, Зере мен Абай арасындағы қатынасқа басымдық берілсе, бәлкім, Зеренің дана Абайды тәрбиелеген кемеңгер әже ретіндегі табиғаты бұдан да гөрі тереңірек ашыла түсер ме еді деген тілек кетті ішімізде. Сондай-ақ, Зере мен Ұлжан, яғни ене мен келінге құрылған сахна да Зеренің бір ғана көзқарасымен бар жайды ұқтыратын ел анасы ретіндегі қасиетін айшықтауға таптырмайтын мүмкіндік еді. Бірақ Сая Тоқманғалиеваның Ұлжан бейнесін тым нәзік, лирикалық планда көрсетуі, әсіре сезімталдыққа бой алдыруы Зеренің әулет анасы ретіндегі мысы мен мінезін ашуға қызмет етпеді. Барлығын қас-қабақтан ұғып, ішкі терең сезім мен сыртқы суық ақылды бір бойына ұйыстырған ибалы келін бейнесі аздап әсірелеуге ұрынғандай. Ал керісінше, Құнанбай – Сырым Қашқабаев пен Абай – Жанат Оспанов арасында өрбитін сахналар барынша шынайы, жүрекке жетіп жатты. Байқағанымыз – қойылымда Құнанбай бейнесін бұған дейін оқырман ретінде танып келген таным шеңберінде емес, барынша еркін ашуға екпін түсірілген. Құнанбай қатулы қабағымен жан-жағын қаймықтырған қатал сұлтан емес, жылай да, күле де, қайғыра да алатын ет пен сүйектен жаралған қарапайым пенде ретінде көрінеді. Осы тұрғыдан келгенде, актер Сырым Қашқабаевтың рөлді игерудегі ізденістері көңілге қонымды. Әйтсе де, грим жағы ойлануға сұранып тұр. Сахнаға шыққан Құнанбай – Сырымның көз алдымызға тым-тым жиі Кенесары-Сырым бейнесін әкеле бергендігінің басты себебі осы гримнен кеткен таптаурындылық деп есептейміз. Бұдан бөлек, Кеңгірбай рөліндегі – Жанқалдыбек Төленбаев, Абай бейнесіндегі – Жанат Оспанов, Бектемір – Кеңесбай Нұрланов, Ырғызбай емші – Олжас Жақыпбек, Тыржықгүл – Айман Аймағамбетова, Қаратай – Асылбек Қапаев, Қарахан – Жасұлан Ерболат сынды қадау-қадау бейнелердегі мінез мүсіндеулер де көңілге құрмет орнықтырады.
Жалпы, қойылымға автор мен режиссерден бөлек, актерлер тарапынан да үлкен күш, қажыр-қайрат жұмсалғаны байқалады. «Зередей» ұлттық-эстетикалық, тәрбие-танымдық мәні мол мағына-мазмұнды қойылым толассыз еңбектің нәтижесі екені сөзсіз. Бүгінде сахнаның әзиз анасына айналған өнер иесіне арналып осындай бір рөл әлдеқашан жазылуы керек еді. Бүгін сол тілегіміз орындалды. Зере болып сахнадан тіл қатып, болашаққа ақылын жолдаған актриса өнер тілі арқылы әлі талай ұрпақты тәрбие бесігінде тербейді деп сенеміз.
Назерке ЖҰМАБАЙ,
өнертану ғылымдарының магистрі
