Бұл кәсіпкерліктің экономиканы және түрлі салаларды дамытуға, сондай-ақ жұмыс орындарын құруға және жұмыспен қамтуға жасайтын ықпалымен байланысты. Мәселен, дамыған елдерде кәсіпкерлік көбінесе экономикалық өсудің әлеуеті мен перспективасын айқындайды. Шағын және орта бизнес инновацияларды дамытуда, экономиканы әртараптандыруда, орта тапты қалыптастыруда басты рөл атқарады. Бизнес экономикаға және халық үшін қажетті инвестициялық, инфрақұрылымдық, инновациялық жобалардың елеулі бөлігін іске асыруға жәрдемдеседі. Өз кезегінде, бизнестің сапалық сипаты іске асырылатын жобалардың деңгейіне әсер етеді. Сондықтан кәсіпкерлікті дамыту бүкіл ұлттық экономиканың, сондай-ақ жеке алғанда, әрбір өңір экономикасының стратегиялық өсу ресурсы болып табылады. Бизнестің әлеуетін арттыру, тартымды және ынталандырушы іскерлік ортаны құру өңірлердегі әлеуметтік-экономикалық ахуалға оң әсерін тигізеді, сондай-ақ ұзақ мерзімді перспективада орнықты даму үшін жағдайлар жасайды.
Елімізде халықтың басым бөлігі қазіргі таңда жекеменшік компаниялар мен ұйымдарда жұмыс істейді. Соңғы жылдары халық арасында бизнестің тартымдылығы артып отырғандығы байқалады. Мұны шағын және орта бизнесте жұмыс істейтіндер саны 2013 жылғы 2,5 миллион адамнан 2016 жылы 3,2 миллионға дейін өскені көрсетіп отыр. Шағын және орта бизнес секторында жұмыспен қамтылғандардың неғұрлым жоғары деңгейі Астана мен Алматы қалаларында байқалады. Бұл қалаларда жалпы жұмыспен қамтылғандардың 60%-ға жуығы шағын және орта бизнесте жұмыс істейді, ол дамыған елдерге тән көрсеткіш.
Бүгінгі таңда ел өңірлерінде кәсіпкерлік белсенділіктің деңгейі әртүрлі. Республика бойынша шағын және орта бизнес өнімі өндірісінің елдің ішкі жалпы өніміндегі орташа үлесі 2016 жылы 26,8% болған жағдайда, өңірлік экономиканың құрылымында шағын және орта бизнестің неғұрлым жоғары үлесі Астана мен Алматы қалаларында – тиісінше 57,4% және 33,7%, сондай-ақ Батыс Қазақстан облысында – 41,9%. Яғни, елде өндірілетін шағын және орта бизнес өнімінің 50%-дан астамы осы өңірлерге тиесілі.
Шағын және орта бизнес секторында жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың жартысы елдің басты агломерациялары болып табылатын Астана, Алматы қалаларында, Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстарында орналасқан. Мәселен, шағын және орта бизнес субъектілерінің неғұрлым көп саны Оңтүстік Қазақстан облысында – 15,2%, Алматы қаласында – 14,9%, Алматы облысында – 12%. Ал бірқатар басқа өңірлерде бұл көрсеткіш едәуір төмен болып отыр.
Осыны ескеріп, кәсіпкерлікті, шағын және орта бизнесті дамыту саясаты жергілікті басқарушы органдардың даму бағдарламаларында маңызды басымдықтардың бірі болуы тиіс.
Жалпы, Қазақстанның үшінші жаңғыруы міндеттерін іске асыру, сондай-ақ кәсіпкерлік саласындағы проблемаларды шешу үшін бизнестің жағдайын жақсарту, шағын және орта бизнестің және жалпы отандық бизнестің бәсекеге қабілеттілігін арттыру жөнінде жүйелі шаралар қабылдау талап етіледі.
Бүгінгі таңда әкімшілік тосқауылдар және күрделі мемлекеттік рәсімдер, ұзақ мерзімді капиталдың және білікті кадрлардың тапшылығы, инфрақұрылымдық және институттық сипаттағы кедергілер, бәсекелестіктің жеткіліксіз деңгейі отандық кәсіпкерлердің негізгі проблемалары болып табылады. Мысалы, рұқсаттар, лицензиялар мен сертификаттарды жедел және ашық алу бойынша проблемалар бар. Сарапшылардың бағалауынша, барлық тіркеулерден өту, жер учаскесін, рұқсаттар, қорытындылар алу, желілерге қосылу үшін көбінесе бір жылдан астам уақыт кетеді, бұл іскерлік және инвестициялық белсенділікті елеулі тежейді.
Сондай-ақ кәсіпкерлерді өздерінің идеялары мен жобаларын ұзақ мерзімді қаржыландыруға қол жеткізу мәселелері толғандырады. Осыған байланысты Мемлекет басшысының Жолдауында бизнестің жағдайын түбегейлі жақсарту және кеңейту жөнінде нақты міндеттер қойылды. Біріншіден, түрлі салалық бағдарламалар шеңберінде отандық бизнестің қаржы ресурстарына қол жеткізуін арттыру маңызды. Осы ретте, осы жылы «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы шеңберінде 1 341 жоба субсидияланды, соның ішінде 122,21 млрд теңге кредиттер және 23,46 млрд теңге субсидиялар берілді. 653 жоба бойынша 22 млрд теңге жалпы кредиттер сомасына кепілдер берілді.
Бұған қоса осы жылдан бастап нәтижесі жұмыспен қамту және жаппай кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасы жүзеге асырылуда. Аталған бағдарлама нәтижелі жұмыспен қамтуды арттыруға, ауылдар мен қалаларда кәсіпкерлік бастамаларды қолдауға, кәсіпкерлік негіздеріне оқытуға бағытталған. Бұл бағдарлама шеңберінде 2017 жылы шағын микрокредиттеуге 37 млрд теңге жоспарланған, соның ішінде қалаларда – 10 млрд теңге, ауылдық жерлерде – 27 млрд теңге.
Жалпы, мемлекет қабылдап отырған шаралар шағын және орта бизнес өндірісінің өсуіне жәрдемдесті. Мәселен, 2017 жылдың бірінші тоқсанының қорытындылары бойынша шағын және орта бизнестің өнімі 2016 жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 32,4%-ға өскен. Аталған шараларды іске асыру арқылы 350 мыңға жуық жұмыс орындарын құру және сақтап қалу мүмкін болды.
Екіншіден, әкімшілік кедергілерді түбегейлі азайту және реттеуші ортаны жетілдіру. Бұл бойынша Мемлекет басшысының Жолдауы аясында бақылау-қадағалау қызметін тексеру және оңтайландыру жөнінде жұмыс жүзеге асырылады. Негізгі міндет құқық бұзушылықтардың алдын алуға және ескертуге бағытталған бақылауға көшу болып табылады. Сондай-ақ мемлекеттің экономикаға қатысуын төмендету, іскерлік және монополияға қарсы реттеу саласында ЭЫДҰ стандарттарына көшу, инвестициялар тарту бойынша жұмыс атқарылуда. «Ақылды реттеу» ұстанымдарын, соның ішінде жергілікті деңгейде іске асыру, рұқсат ету жүйесін реттеп, жетілдіру, салықтық реттеуді төмендету, кәсіпкерлік субъектілерінің артық есептілігін және бизнестің жаппай шығындарын оңтайландыру әкімшілік кедергілерді азайтуға септігін тигізеді.
Өткен жылы енгізілген өзін-өзі реттеу институты одан әрі дамытуды талап етеді. Бұл институт ерікті негізде экологиялық аудитте, салық консультацияларында, өрт қауіпсіздігінде қызмет етеді. Осы ретте аталған институтты басқа салаларға, атап айтқанда, бағалау, нотариаттық, адвокаттық, аудиторлық және басқа да қызмет түрлеріне енгізу өзекті болып отыр. Мемлекеттік реттеу шығындарын төмендетуге реттеу ықпалына, соның ішінде жергілікті басқару деңгейінде талдау жасау институтын кеңейтуге жәрдемдесетін болады. Қазіргі кезде Үкімет бизнеске әкімшілік жүктемені одан әрі төмендетуге бағытталған тиісті заң жобасын әзірледі.
Үшіншіден, «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде бизнесті қолдау инфрақұрылымын дамыту мақсатында өңірлерде шағын және орта бизнестің жобалары үшін көлік-логистикалық инфрақұрылымды, соның ішінде индустриялық аймақтарды және елдің инновациялық орталықтарын дамыту басталды. Осындай бағыттың шеңберінде шағын және орта бизнестің энергетикалық және коммуналдық желілерге жедел қосу, жер учаскелеріне, бос үй-жайларға, қоймаларға, көлік дәліздеріне, индустриялық және арнайы экономикалық аймақтардың артықшылықтарына еркін қол жеткізу мүмкіндіктерін арттыру, өңірлерде әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың қызметін жетілдіру маңызды міндет болып табылады.
Сондай-ақ мемлекеттік-жекешелік әріптестігі әлеуетін толық ашу қажет. Соңғы кезде аталған құрал көптеген өңірлерде әлеуметтік объектілердің – балабақшалар мен мектептердің құрылысында белсенді қолданылып келеді. Бұл ретте осындай тәжірибені инфрақұрылымдық және өндірістік жобаларда пайдалану өзекті болып отыр.
Шағын және орта бизнестің қолдау инфрақұрылымын дамытуға бизнес инкубаторларын, заманауи зияткерлік сервистерін, коворкинг орталықтарын, G2B, В2В, В2С шеңберінде өзара іс-қимылдың жаңа форматын дамыту септігін тигізеді. Бұған қоса, биыл Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша индустриялық аймақтардың қызметін реттеу мәселелері туралы заң жобасы әзірленді. Ол шағын және орта бизнес субъектілеріне қызмет көрсету ашықтығын едәуір арттырады.
Төртіншіден, кәсіпкерлікті, шағын және орта бизнесті дамыту үшін экономиканың перспективалық салаларына білікті мамандар мен кадрларды дайындау, бизнес дағдыларын арттыру маңызды міндет болып табылады.
Халықаралық сарапшылардың пікірінше, бизнестің көптеген проблемалары менеджменттің және бизнес стратегиясының проблемаларымен байланысты. Осыған қатысты кәсіби және білікті мамандар дайындау, бизнес дағдыларын дамыту үшін мемлекет кәсіпкерлердің біліктілігі мен құзыреттерін арттыру тетіктерін әзірледі. Мысалы, нәтижелі жұмыспен қамту және жаппай кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасы шеңберінде «Бастау бизнес» – кәсіпкерлік негіздеріне оқыту көзделген. Осындай оқыту көптеген кәсіпкерлерге, әсіресе, ауылдық жерлерде өзінің кәсіптік өсу жолында бірінші қадам жасауын қамтамасыз етуі тиіс. Жыл сайын кемінде 30 мың адамды оқытумен қамту жоспарланған.
Бесіншіден, Мемлекет басшысының Жолдауын іске асыру бойынша жұмыстың маңызды бағыты өңірлік деңгейде іскерлік жағдайды жақсарту және бәсекелестікті дамыту жөніндегі шараларды жандандыру болып табылады.
Биыл барлық өңірлерде жаппай, соның ішінде отбасылық кәсіпкерлікті дамыту жөнінде жоспарлар әзірленді. Бұл жоспарларда нақты іс-шаралар кешені көзделген. Осындай шаралардың негізінде өңірлерде шағын және орта бизнесті дамытудың кешенді және жүйелі ұстанымын қалыптастыруға, кәсіпкерліктің рөлі мен мүмкіндіктерін арттыруға, жергілікті және орталық бастамаларды үйлестіруге жағдайлар жасалады. Сондай-ақ өңірлерде іскерлік ортаны жақсарту үшін арнайы сыйлықақы тағайындалып, бизнесті жүргізу жеңілдігі бойынша өңірлер мен қалалар рейтингін өткізу көзделген. Бұл өңірлерге бизнесті дамыту саласындағы әлсіз тұстарын анықтауға, екінші жағынан, іскерлік жағдайды жақсарту бойынша жұмысты жүйелеуге мүмкіндік береді. Осылайша, қолайлы іскерлік жағдайды қалыптастыру жергілікті атқарушы органдардың қызметі тиімділігінің маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Жалпы, Мемлекет басшысының Жолдауында кәсіпкерлікті дамыту бойынша көзделген шаралар қазіргі заманғы жағдайда экономиканы жаңғырту және бәсекеге қабілеттілікті арттыру талаптарына сай келетін қолайлы бизнес ортаны қалыптастыруға бағытталған.
Мақсат МҰХАНОВ,
Президент Әкімшілігі
Мемлекеттік бақылау және аумақтық-ұйымдастыру жұмысы бөлімінің меңгерушісі
