Аутизм – әлем бойынша әлі толық зерттелмеген ауру. Бұл сырқатқа нақты қандай факторлар әсер ететіні де әлі күнге дейін белгісіз. Дегенмен де бұл – бала дамуындағы, оның ми жүйесіндегі ауытқушылықтың ауыр түрі. «Аутизм» терминін алғаш рет швед психиатры Эйген Блейлер 1911 жылы ашқан екен. Грек сөзінен аударғанда «өзім» деген мағынаны білдіреді. Терминнің өзі айтып тұрғандай, аутизмге шалдыққан бала өз әлемімен өзі болып, сыртқы құбылыстарды, өзгерістерді мүлде қабылдамайды. Тіпті үйінде өзі үйреніп қалған жиһаздарды, тұсқағаздарды ауыстырса да ашуланып, қарсылық ретінде айғайлап, жылап, мінез көрсетеді. Аутист жандар бір нәрсемен ұзақ уақыт бойы айналысып отыра береді, бірыңғай ойынды ойнап, бір қимылды қайталай беруі мүмкін. Дәрігерлердің сипаттауы бойынша, бала атын атап шақырса елең қылмайды, көзге тіке қарамайды, дыбысқа, басқаға реакциясы болмайды, өзімен өзі отыра береді. Басында осындай белгілеріне қарап мамандар «аутизм балаға жеткілікті көңіл бөлмегеннен, бір үйде жалғыз өзі ұзақ уақыт бойы қалып қойғаннан пайда болады» деген пікірді айтып жүрді. Бірақ бұған ешқандай ғылыми дәлел болған жоқ. Ал 1998 жылы байырғыдан келе жатқан беделді The Lancet («Ланцет») медициналық журналында аутизмнің пайда болуын балаларға қызамық, қызылша, эпидемиялық паротитке қарсы салынатын вакцинациямен байланыстырған атышулы ғылыми мақала жарық көрді. Белгілі ғалым-доктор Эндрю Уэйкфилдің бірнеше дәрігермен бірлесе жазған зерттеу еңбегінде вакцина құрамындағы ауыр металдар, соның ішінде сынап аутизм дертін туғызатыны жазылған. Осы материалдан кейін-ақ екпеден бас тартқан ата-аналар көбейіп, оның соңы жоғарыда аталған инфекциялардың өршуіне әкелген. Арада бірнеше жыл өткеннен кейін әлгі журнал ғалымдардың материалын «алаяқтық» деп танып, жариялаудан алып тастады.
Күні кеше Б.Өтемұратов қоры Астанада «Аутизм. Мүмкіндіктер әлемі» тақырыбында халықаралық конференция өткізді. Оған арнайы келген канадалық ғалым, Торонто балалар госпиталінің доценті Джейкоб Ворстман аутизмнің себептері толық ашылмаса да, оның пайда болуында генетикалық факторлар көп рөл атқаратынын айтады. «Аутизмде мидың көптеген бөлігінде өзгерістер пайда болады. Бірақ ми дамуы нақты неден өзгеретіні белгісіз. Бірақ оған гендік факторлардың әсері көп екенін соңғы зерттеулер дәлелдеп келеді. Соңғы жиырма жылда адам генін зерттеу технологиясы айтарлықтай табысқа жетті. Генді зерттеудің қолда бар тәсілдерінің арқасында аутист адамдардың 20-30 пайызында генетикалық фактор әсер еткені айқындалды, яғни гендік бұзылыстардан аутизмге ұшыраған жандардың саны 10 есеге ұлғайды», дейді ғалым. Демек, аутизм тұқым қуалайтын ауру деуге де негіз бар. Аутизмнің ауыр, орташа, жеңіл түрі болса, ақыл-ой кемістігі анық байқалатын ауыр түрінде көптеген гендердің бірдей мутацияға ұшырауы анықталған. Оның сыртында анасының денсаулығындағы кінәраттар, психологиялық дағдарысқа жиі ұшырауы, қала берді, шылым шегуі, есірткі қолдануы, зат алмасуының бұзылуы да аутизмді туғызатын қосымша себептер ретінде қарастырылады.
Елімізде аутизм ауруын дер кезінде анықтау, емдеу тәсілдері бір ізге түспегенін жоғарыда айттық. Аталған қор 2014 жылдан бастап, әртүрлі дертке шалдыққан балаларды зерттей бастаған. Сонда аутизмге ұшыраған жеткіншектерге жете көңіл бөлінбейтіні, олар көбіне тасада қалатынын анықтаған. «Аутизм белгілері дер кезінде анықталмауы себепті көптеген бала емделуден кеш қалып, қоғамға бейімделе алмай қалып жатқанын байқадық. Сондықтан қор мұндай балаларды ортаға бейімдеуге көмектесетін ресурстық орталықтар құруды қолға алды. Бізді көбі аутизм белгісі бар балаларды оңалтатын орталық деп ойлайды. Шынтуайтында, біздің қор аутизм дертін емдеудің ең тиімді тәсілдерін, заманауи технологиясын Қазақстанға енгізуді мақсат еткен. Әлемде осы аурумен 50-60 жыл бойы күресіп, емдеудің түрлі әдіс-тәсілдерін енгізіп келе жатқан көптеген ел бар.
Солардың тәжірибесін елімізге әкеліп, мамандарды даярлау – басты мақсатымыз», дейді қор директоры Марат Айтмағамбетов. Ал қордың Қамқоршылық кеңесінің төрағасы Алмаз Шарманның айтуынша, қазіргі таңда аутизмді табысты емдеп жатқан әлемнің алдыңғы қатарлы орталықтары қолданатын инновациялық тәсілдердің көпшілігі қордың Астана, Алматы, Қызылорда, Өскемендегі – барлық төрт орталығында да енгізілген. Бұл әдістердің тиімділігі сол, аутист балалардың тезірек оңалуына септігін тигізеді. Мысалы, Калифорния университеті енгізген JASPER емдеу әдісі сөйлеу қабілетінен айырылған балалардың 80 пайызын үш айдың ішінде сөйлетіп шығарады екен. Тағы бір америкалық тәсіл аутизмді көз алмасының қозғалысынан анықтауға мүмкіндік береді, яғни бұл әдіс арқылы баланы туғаннан бастап, аутизм белгілері бар-жоғын білуге болады. Міне, осындай емдеу түрлерінің қазақстандық аутист балаларға да көмегі көп болары сөзсіз.
Жалпы, аутизм ер балаларда көбірек кездеседі екен. Ата-аналардың 78 пайызы баласының бойындағы ауытқушылықты 2 жасына қарай байқаса, аутизм диагнозы көбінесе 4 жастан асқанда қойылады. Сондықтан мамандар бала бойындағы тежелістерді байқаса, әсіресе, ол өзінен-өзі оқшауланса, жалғыздықты қаласа, атын атап шақырғанда немесе қандай да бір дыбысқа немқұрайлылық танытса, бір қимылды ұзақ уақыт қайталаса, тілі шықпаса, адам бетіне көз тоқтатып қарай алмаса, баланы логопед, дефектолог деп қинамай, бірден психиатр-маманға көрсетуге кеңес береді.
Қымбат ТОҚТАМҰРАТ,
«Егемен Қазақстан»
