Елбасы өз құттықтауында, конференцияға қатысушыларға шынайы табыс тілей отырып, Алаш арыстары аңсаған азаттыққа бүгінгі ұрпақ қол жеткізгеніне тоқталыпты. «Алаш қозғалысының ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғау, ұлттық бет-бейнесін сақтап қалу жолындағы күресі, азаттық үшін күрестің жарқын беті болып табылады. Алаш арыстарының пассионарлық идеялары біздің ата-бабаларымыздың азаттық алу, дербес мемлекет құру жолындағы сан ғасырлық аманатымен ұштасып жатыр. Сол кездегі ұлт зиялылары арман еткен мемлекет тәуелсіздігіне бүгінгі ұрпақ қол жеткізді. Еліміз егемендік алып, әлемнің алдыңғы қатарлы елдерімен терезесін теңестіріп отыр. Мен «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаламда: тағылымы мол тарихымызды зерделеуге, төлтума мәдениетімізді қолдауға қатысты нақты міндеттерді атап көрсеттім. Біз қоғамдық сананы қазіргі заманға сай жаңғырту арқылы елімізді жаңартуды мақсат тұтып отырмыз. Еліміздің экономикалық әлеуеті артқан сайын, халқымыз бай рухани мұрасын дәріптеуге де зор мүмкіндік жасалады», делінген Мемлекет басшысының сөзінде.
Жалпы, 1917 жылы Патша тақтан құлатылғаннан кейін, Мемлекет билігі Уақытша үкімет пен кеңестік большевиктердің қолына кезек көшкен тұста ұлт зиялылары автономды Қазақ мемлекетін құруға ұмтылғаны мәлім. Олар өз мақсаттарына жету үшін күш біріктіріп партия құрды. Осы ұлттық партияның атын «Алаш» деп атады да, болашақта құрылуы тиіс үкіметке «Алашорда» деген атау берді.
«Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметі большевиктер ұсынған кеңестік даму бағытымен қатар дүниеге келді де, Ресейдің байырғы отарлау саясатын ұстанушы коммунист колонизаторлармен (С.Садуақасов) бастары «бір қазанға» сыймады. Оған себеп: қазақ зиялылары әуел бастан тәуелсіз ұлттық автономия құруды жоспарлады, әрі жаңа үкіметті мойындамады.
Алаштанушы тарихшылар айтқандай, алаш арыстары қазақ елінің сан ғасырлық даму тәжірибесін, салт-дәстүрін революциялық әдіспен күрт өзгертуді емес, қайта оларды эволюциялық жолмен, басқа өркениетті елдердің өмір тәжірибесін ескере отырып, одан әрі жетілдіре түсуді көздеді. Осылайша қазақ елі өзін-өзі билеуге, сөйтіп өзінің ішкі қоғамдық мәселелерін өзі шешуге, өз атамекеніне өзі ие болуға мүмкіндік қарастырды. Бұл қазақ халқына мәңгілік арман болған азаттық жолы-тын.
Конференция мінберінен кезек-кезек баяндама жасаған отандық және шетелдік ғалымдар, бір ғасыр өткен алаштықтар идеясына тарихи тұрғыдан баға беріп, Алашорда үкіметі кеңестік басқаруға қарсы балама билік ретінде құрылған ұйым деген баға берсе, Парламент Мәжілісінің дептутаты, саяси ғылымдар докторы Қуаныш Сұлтанов, дербес мемлекет құруды көздеген алаш арыстарының талаптары дәл бүгін іске асып отырғанын, сол себепті, тәркіленген тарихымызды қалпына келтіріп, аталарымыз армандаған тәуелсіздік, бостандық, теңдік, құқықтық, жасампаздық идеяларды келер ұрпақтың жадына сіңіру асыл мұратымыз екенін жезкізді.
Сонымен қатар көпшілік қауым Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы Нұрлан Оразалин бастаған отандық зиялылармен бірге, әзербайжандық ғалым Мұса Ғасымлы, өзбекстандық тарихшы Ильхомжон Саидов, қырғыз профессоры Зайниддин Қурбанов, башқұрт оқымыстысы Марсель Фархшатовтың алаш арыстарына қатысты баяндамаларын тыңдады.
Осы орайда, халықаралық жиынға қатысқан лауазымды тұлғалар мен алаштанушы ғалымды сөзге тарттық:
Дархан КӘЛЕТАЕВ,
Парламент Сенатының депутаты:
– Бүгінгі өтіп жатқан конференция өзінің тарихи құндылығы жағынан Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында айтылған ұстаным-ұғымдармен сәйкес келіп отыр. Өйткені өткен ғасыр басындағы алаш қайраткерлерінің әрекеті қазақты ел қылу қамы үшін жасалған дүниелер болатын. Осы арман-мұрат арада 100 жыл өткенде орындалып, арыстарымыздың жанкешті еңбегі ақталды. Біз соның куәсі болып отырмыз. Бұл реткі жиынды кешегі тәуелсіздікті армандаған аталарымыздың аңсары мен қазіргі тәуелсіздікті көзімен көріп, басынан өткеріп отырған ұрпақтың рухани тоғысуы десе де жарасады. Әсіресе, Алаш қайраткерлерінің ағартушылық позициясы мен өздерінің саяси көзқарасы жолындағы табандылығы ұрпақтан-ұрпаққа тәрбие өзегі болатын аса бағалы дүние. Сөзімізді түйіндеп айтар болсақ, бүгінгі рухани жаңғырудың тұқымы алаштанудың өзегінде жатыр.
Мәулен ӘШІМБАЕВ, Парламент Мәжілісінің Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы:
– Өткен ғасырдың басында тарих сахнасына шыққан Алаш арыстарында елінің азаттығынан басқа арман-мүдде болған жоқ. Олар өздеріне үміт артқан бұқара үшін түн ұйқысын бөліп, небір азапты жолдарды бастан кешірді. Ақыр аяғында бәрі дерлік сол жолда құрбан болды. Міне бүгін сол арыстар армандаған азаттыққа қол жеткізіп отырмыз. Демек, біздің қазіргі егемендіктің негіздерін сол алаштықтар қалап кеткенін білуіміз керек. Бүгінгі конференция сол өткен тарихқа жаңаша көзқараспен баға беру үшін ұйымдастырылып отыр. Өз басым Алаш зиялыларының екі үлкен мақсаты болған деп ойлаймын. Бірінші мақсаты – елінің азаттығы, екіншісі – елдің рухани жаңғыруын қамтамасыз ету. Ол дегеніміз – бұқараны білімге шақыру, ұлттық санасын ояту. Бүгінгі конференция жоғарыдағы алаштықтар ұстанған екі негіздің шын мәнінде 100 жылдан кейінгі орындалғанын куәландырушы жиын іспетпес өтіп жатқаны қуантады.
Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ,
тарих ғылымдарының докторы:
– Биыл Қазан төңкерісі мен Алашорда ұлттық кеңесінің құрылғанына 100 жыл толып отыр. Бұл екі оқиғаның даталық сәйкестігі бір болғанымен, тарихи маңызы жағынан екеуі екі бөлек дүние. Бізге қажеті – Алашорда, яғни оны құрушы қазақ зиялыларының жанкешті әрекеті, олардың ұлтына, халқына, жеріне, еліне деген шексіз қызметі, теңдессіз сүйіспеншілігі. Біздің болашақ ұрпаққа үлгі болатын дүние осы. Десек те, қазіргі қазақ қоғамында әлі күнге айтарлықтай зор серпіліс болмай тұр. Бір апта бұрын Алматы қаласында тағы бір қоғамдық ұйымның бастамасымен Қазан төңкерісіне 100 жыл толуына қатысты жиын өтті. Сол басқосуда өзіміздің беделді тарихшыларымыз баяғы отаршылық сарынға басып, «қазақтың көзін ашқан қазан төңкерісі» деген баға беріпті. Осы арқылы бұқараға «бұрынғы кеңестік билікке балама жоқ» дегенді дәлелдемекші. Бұлар кімдер? Әрине, кешегі кеңестік идеология тәрбиелеген оқымыстылар. Бүгінгі конференция не үшін қажет? Жоғарыдағыдай пікір-ұстанымдарға тойтарыс беру үшін қажет. Сондықтан аталмыш жиынның маңызы зор деп білемін.
* * *
Басқосу барысында кітап көрмесі ұйымдастырылып, оған Алматы қаласындағы «Ғылым ордасы» Орталық ғылыми кітапханасының сирек кітаптар қорынан 28 жәдігер-кітап әкелініпті. Бұлардың дені Алаш арыстарының туындысы.
Суреттерді түсірген
Орынбай БАЛМҰРАТ,
«Егемен Қазақстан»
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
