Шырағдандар шындығы

Халық түсінігінде шырағдан негізі­нен бөлмені жарықтандыру үшін қолда­нылатын зат. Сонымен қатар шырақ сөзі де ұлт ұғымында мәртебелі мағынаға ие. Тілектің ең жақсысы «Шырағың сөнбе­сін!» болуында да үлкен мән жатыр. Әр­­дайым тілегін жақсылықпен байланыстыратын, ісін игілікке балайтын халқымыз қашанда шырағының сөнбеуін тілеген. Сон­дықтан да ортағасырлық ше­бер­лер сол дәуірдің болмысы мен мінезін бейнелейтін дүниелер жасап, ұрпағына аманат еткен.

Шырағдандардың тарихы ер­те дәуір­лер­ден бастау алады. Мә­се­лен архео­ло­­гиялық қазба жұ­мыстары кезінде та­былған түр­лі кезеңдерді сипаттайтын шы­­рағдандар бай тарихымыздан, өнегелі өтке­німізден хабар бе­реді. Ал облыстық тарихи-өл­кетану музейінің «Тараз-2000» ат­ты залында сақтаулы тұрған түр­лі шырағдандардың материалдары мен жасалу үлгісі әртүрлі кезеңдерді қамтиды. Әсіресе қоладан және қыштан жасалған шырағдандар тарих тылсымына тартып, уақыт бедерін сипаттайды.

Киіз үй пішінді шырағдан 1964­ жылы ежелгі Тараз қала­шығынан табылған. Күй­дірілген саз­дан жасалған шырағдан ІХ-Х ға­сырларға жатады. Мұнда киіз үй­дің тұрпаты, есігі, ораған жі­бі, түтін шығатын саңылауы се­кіл­ді ерекшеліктердің бәрі де көр­сетілген. Аталған жәдігер жө­нін­де облыстық тарихи-өлкетану му­­зейі ғылы­ми-әдістемелік бө­лі­мінің меңгерушісі Жұл­дыз Ал­ман­құлованың айтуынша, бұл шы­­рағдан сол кездегі қала тұр­ғындарының өз отауының отын сақтауға негізделген ді­ни белгі болып есептеледі екен.

Мұнда негізінен шырағдан­дардың көп­теген түрі сақталған. Со­ның ішінде аспалы сегіз тұм­сық­ты шамға ерекше назар ау­да­руға болады. ХІV ғасырға тиесілі бұл жә­дігер бұрынғы көк базардың орнынан та­былып, музей қорына тапсырылыпты. Ал зерттеуші мамандардың пікірінше, кіші­гірім шырақтар тұрмыста бөлмені жа­рықтандыру үшін қолданылған екен. Сонымен қатар ІХ-ХІІ ғасырларға жататын көптеген жә­дігерлер төменгі Барысхан қала­шығындағы қазба жұмыстары ке­зінде олжаланған. Олардың бір ерекшелігі, ортағасырлық қыш­тан жасалған шырақтар жасыл, сары, қызыл түстермен көм­керіліп, өткен дәуір мәдениеті мен өнерінен хабар беріп тұр.

Ал Х-ХІІІ ғасырлардың туын­дысы са­налатын төрт немесе бес піл­телі қола шы­рағдандар да төменгі Барысхан маңынан та­былған. Бұл жөнінде де біраз мәлімет біл­дік. «Қола шырақтарды тек ақсүйек, бақуатты отбасылар ғана пайдаланған. Себебі олардың жасалу техникасына қарай құны да жоғары болған деген болжам бар», дейді музейдің ғылыми-экс­позициялық жұмыс және қорды есеп­ке алу бөлімі меңгерушісінің мін­детін атқарушы Мөлдір Қыз­дарбекова. Бір таңғаларлығы, кей­­бір шырақтар аңдық стильде жа­салған. Яғни шырақтардың тұт­қалары аңның құйрығын, ал табандары тұяқтарын еске тү­сіреді. Бұл жәдігерлерге қарап оты­рып, орта ғасыр­ларда да қазақ же­рінде сәулет өнері­нің ерекше да­мығанына көз жеткізуге бо­лады.

Ал ежелгі Тараз қалашығынан та­был­­­ған тұғырлы қола шырақтар діни салттар мен күнделікті тұр­мыста қолда­нылған көрінеді. Мә­­се­лен, кейбір шырақ­тардың биік­тігі бір метрге дейін же­теді. Аталған шырақтардың бар­лық бөліктері безендіріліп, өрнек­термен және араб әріптерімен әшекейленген. Бұл дүниелер сол дәуірлерде де өңірде сәулет өнерімен қатар, жазу мәдениетінің де қалыптасқанын айғақтайды.

Хамит ЕСАМАН,
«Егемен Қазақстан»

Жамбыл облысы