Тарих • 14 Қараша, 2017

Шырағдандар шындығы

1491 рет
көрсетілді
4 мин
оқу үшін

Екі мың жылдан астам тарихы бар Тараз қаласынан табылған құнды мұралар бүгінде ұлттық болмысымызды тануда, өткенімізді білуде маңызды орын алып отыр. Ежелгі Тараз қалашығынан және төменгі Барысхан маңынан табылған ортағасырлық шырағдандарда көне дәуірдің шежіресін шертіп тұрғандай. Айта кетейік, ежелгі Тараз қалашығының орнына кейінгі жылдары базар салынып, бұл жер халықтың негізгі күнкөріс көзіне айналған еді. Алайда кейін ол сауда-саттық мекемесі шаһардың өзге жағына көшіріліп, қойнауы қазынаға толы көмбеге көп мән берілген болатын. Әсіресе Қазақ хандығының 550 жылдығы тұсында бұл арада қарбалас қазба жұмыстары жүріп, тарихымыз үшін талай құнды дүние табылды. 

Шырағдандар шындығы

Халық түсінігінде шырағдан негізі­нен бөлмені жарықтандыру үшін қолда­нылатын зат. Сонымен қатар шырақ сөзі де ұлт ұғымында мәртебелі мағынаға ие. Тілектің ең жақсысы «Шырағың сөнбе­сін!» болуында да үлкен мән жатыр. Әр­­дайым тілегін жақсылықпен байланыстыратын, ісін игілікке балайтын халқымыз қашанда шырағының сөнбеуін тілеген. Сон­дықтан да ортағасырлық ше­бер­лер сол дәуірдің болмысы мен мінезін бейнелейтін дүниелер жасап, ұрпағына аманат еткен.

Шырағдандардың тарихы ер­те дәуір­лер­ден бастау алады. Мә­се­лен архео­ло­­гиялық қазба жұ­мыстары кезінде та­былған түр­лі кезеңдерді сипаттайтын шы­­рағдандар бай тарихымыздан, өнегелі өтке­німізден хабар бе­реді. Ал облыстық тарихи-өл­кетану музейінің «Тараз-2000» ат­ты залында сақтаулы тұрған түр­лі шырағдандардың материалдары мен жасалу үлгісі әртүрлі кезеңдерді қамтиды. Әсіресе қоладан және қыштан жасалған шырағдандар тарих тылсымына тартып, уақыт бедерін сипаттайды.

Киіз үй пішінді шырағдан 1964­ жылы ежелгі Тараз қала­шығынан табылған. Күй­дірілген саз­дан жасалған шырағдан ІХ-Х ға­сырларға жатады. Мұнда киіз үй­дің тұрпаты, есігі, ораған жі­бі, түтін шығатын саңылауы се­кіл­ді ерекшеліктердің бәрі де көр­сетілген. Аталған жәдігер жө­нін­де облыстық тарихи-өлкетану му­­зейі ғылы­ми-әдістемелік бө­лі­мінің меңгерушісі Жұл­дыз Ал­ман­құлованың айтуынша, бұл шы­­рағдан сол кездегі қала тұр­ғындарының өз отауының отын сақтауға негізделген ді­ни белгі болып есептеледі екен.

Мұнда негізінен шырағдан­дардың көп­теген түрі сақталған. Со­ның ішінде аспалы сегіз тұм­сық­ты шамға ерекше назар ау­да­руға болады. ХІV ғасырға тиесілі бұл жә­дігер бұрынғы көк базардың орнынан та­былып, музей қорына тапсырылыпты. Ал зерттеуші мамандардың пікірінше, кіші­гірім шырақтар тұрмыста бөлмені жа­рықтандыру үшін қолданылған екен. Сонымен қатар ІХ-ХІІ ғасырларға жататын көптеген жә­дігерлер төменгі Барысхан қала­шығындағы қазба жұмыстары ке­зінде олжаланған. Олардың бір ерекшелігі, ортағасырлық қыш­тан жасалған шырақтар жасыл, сары, қызыл түстермен көм­керіліп, өткен дәуір мәдениеті мен өнерінен хабар беріп тұр.

Ал Х-ХІІІ ғасырлардың туын­дысы са­налатын төрт немесе бес піл­телі қола шы­рағдандар да төменгі Барысхан маңынан та­былған. Бұл жөнінде де біраз мәлімет біл­дік. «Қола шырақтарды тек ақсүйек, бақуатты отбасылар ғана пайдаланған. Себебі олардың жасалу техникасына қарай құны да жоғары болған деген болжам бар», дейді музейдің ғылыми-экс­позициялық жұмыс және қорды есеп­ке алу бөлімі меңгерушісінің мін­детін атқарушы Мөлдір Қыз­дарбекова. Бір таңғаларлығы, кей­­бір шырақтар аңдық стильде жа­салған. Яғни шырақтардың тұт­қалары аңның құйрығын, ал табандары тұяқтарын еске тү­сіреді. Бұл жәдігерлерге қарап оты­рып, орта ғасыр­ларда да қазақ же­рінде сәулет өнері­нің ерекше да­мығанына көз жеткізуге бо­лады.

Ал ежелгі Тараз қалашығынан та­был­­­ған тұғырлы қола шырақтар діни салттар мен күнделікті тұр­мыста қолда­нылған көрінеді. Мә­­се­лен, кейбір шырақ­тардың биік­тігі бір метрге дейін же­теді. Аталған шырақтардың бар­лық бөліктері безендіріліп, өрнек­термен және араб әріптерімен әшекейленген. Бұл дүниелер сол дәуірлерде де өңірде сәулет өнерімен қатар, жазу мәдениетінің де қалыптасқанын айғақтайды.

Хамит ЕСАМАН,
«Егемен Қазақстан»

Жамбыл облысы