Бақия Атшабаровтың ғылымдағы жолы соқпақты, әйтсе де айқын әрі жемісті болды. Бұл – 1950-1960 жылдар аралығында Қазақстанда медицина ғылымының көптеген саласы жаңадан ашылып жатқан кезі еді. Институт жаңа медицина салаларының орталығы болды. Атап айтар болсақ, бруцеллез, лептоспироз, туберкулез ауруларының эпидемиологиясы, аллергология, иммунология, эндомиялық зоб ауруларын зерттеу зертханалары осы орталықта болды. Сонымен бірге еңбек гигиенасы, кәсіби аурулар, тағам гигиенасы, қорғасын мен фосфордың зиянды әсерінен болатын созылмалы улануларды зерттейтін зертханалар құрылды. Ғылыми жұмыстардың нәтижелері дереу тәжірибеде қолданылып, алдын алу жұмыстарына толық бетбұрыс жасалған кез еді. Жоғарыда көрсетілген медицина ғылымының салалары кейін ірі ғылыми орталықтарға айналды. Осы институттан көптеген ғалымдар шығып, жүздеген диссертациялар қорғалды.
Ғалымның ерен еңбектерінің ішіндегі ерекше маңыздысы Семей ядролық сынақтарының зиянды әсерлерін зерттеп, сынақ жұмыстарына тоқтау салуға шақыруы болатын. 1957 жылы Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрлігінің ұсынысы бойынша Ғылым академиясының президенті Қаныш Сәтбаевтың тікелей ұйытқы болуымен 1947 жылдан бері Семей облысында жүргізіліп келе жатқан ядролық сынақтардың адам денсаулығына тигізетін зиянды әсерін анықтау қолға алынды. Бұл жұмыс Өлкелік патология ғылыми-зерттеу институтының басшысы Бақия Атшабаров бастаған ұжымға тапсырылды. 100-ден аса қызметкерден тұратын экспедиция құрамы бекітіліп, зерттеу жұмыстарына кірісіп кетеді. Бақия бастаған ғылыми экспедиция мүшелерінің зерттеу нысаны әсіресе, полигонға жақын орналасқан Қайнар, Қарауыл, Саржал, Долон сияқты қазақ ауылдарын қамтыды. Сол кездегі саясатқа байланысты бұл экспедицияның жұмыстары жөніндегі мәліметтер құпия сақталатын, ешкімге тіс жарып айтуға, әңгіме көтеруге болмайтын. Ал жарылыстардың басында әскери топтар тұрды. Олар полигондағы жарылыстардың адам денсаулығына ешқандай зиянды әсері болмайды деген тұжырымға мемлекет басшыларына дейін сендіріп қойған-ды. Ал экспедиция мүшелерінің ғылыми-зерттеулері нәтижесінде аталған жарылыстың адам ағзасына, жан-жануарларға, қоршаған ортаға өте зиян екені республика мен Одақ басшыларына жеткізілді. Міне, осы ғылыми-зерттеу жұмыстары 1961 жылы 12 томдық еңбек болып жинақталып, үкімет тарапына арнайы хабарлама жасалды, конференция өткізілді. Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алғаш рет осы өңірде Бақия Атшабаровтың «Қайнар» синдромы» деп айдар таққан ауру түрі әлемдік медициналық әдебиетке науқастың жаңа түрі ретінде енді. Ол өзіне тән ерекше азаматтық қасиетімен әрбір ғылыми тұжырымды терең зерттеп, саралап қабылдады және шешімдерінің орындалуын мұқият тексеретін. Семей полигонындағы жарылыстардың салдары бойынша зерттеу қорытындыларын одақтық комиссия талқылаған кезде орын алған жағдайлар Б.Атшабаровтың пайым-парасатын қылаудай да өзгерте алған жоқ. Белгілі әріптестері одақтық басшылардың тегеурініне шыдамай, осалдық танытқанда ол өз ойынан, зерттеу барысында куә болған, көзі жеткен, әбден екшелген тұжырымдарынан танбады. Қалыптасқан қасаң көзқарастармен келіспей, белгілі ғалымдар мен әскери генералдардан құралған комиссия алдына бірнеше рет шығып, зерттеу қорытындыларын дәлелдеді. Ядролық сынақтарды жалғастыруға болмайтынын көрсетті. Осы зерттеулер нәтижесінде алынған ақпарат әскери-өндірістік кешен басшыларының айылын жиып, 1963 жылы әуелі ядролық қару-жарақтың жер беті мен жоғары атмосферада өткізілетін сынақтарын амалсыздан тоқтатуларына тура келді. Себебі бұл кезде қазақ ғалымдарының ғылыми жұмыстарының оң нәтижелері елге белгілі бола бастаған еді. Міне, осы кезден бастап сынақ жұмыстары жер астына түсті. Алайда жарылыс дүмпулері жалғаса берді. Тек алып империяның ыдырауына байланысты ғана тоқсаныншы жылдардың қарсаңында бұрынғы зерттеулерге жаңа көзқарас қалыптаса бастады. Яғни ғылыми деректер «Невада-Семей» халықаралық ядролық қаруға қарсы қозғалысына бағыт-бағдар беріп, оның түпқазығына айналды.
Ғалымның 200-ден астам еңбегі, 10-нан аса ғылыми монографиясы жарық көрді. Ол 50-ден астам ғылым кандидаттары мен докторларын дайындады. Ұлтының жарқын болашағы үшін жанқиярлықпен еңбек етіп, соңына игі өнеге қалдырған академик Бақия Атшабаров сияқты тұлғалардың алдында тағзым ету – парызымыз. Сондықтан ұлт денсаулығы мен қазақстандық медицина ғылымының дамуына ғұмырын арнаған тұлғаның есімін өзі еңбек еткен Алматы мен Семей қалаларында ұлықтауға жол ашылса деген ойымызды жеткізгім келеді.
Бегалы АЙТБЕМБЕТ,
медицина ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
