IV
Қазақстан мемлекет баспасы (Госиздат) өткен 1922-ші жылы не істеді, алдағы үмітті 1923 жыл не істей алатындығын көрсетейін. Баспа жұмысымен артық таныс еместерге мемлекет баспасының қысқаша жайын, күшін баяндау қажет болар.
Мемлекет баспасының қарауында үлкен баспахана бар. Баспаханада 5 кітап табағын (кітап табағы – басылған 16 бет) тізуге жететін орысша қаріп, – 4 кітап табағына жететін hәртүрлі қазақ қарпі бар (4) орыс қарпін тізушілер 6 кісі, қазақ қарпін тізушілер 17 кісі. Бір қаріп тізуші күніне, орта есеппен, 7 мың қаріп тізуге тиіс. Сонда орыстың алты тізушісі күніне кітап табағын, қазақтың 17 тізушісі толық 3 кітап табағын тізуге лайық. Баспаханада алты машина бар: екеуі альбомный деп аталады. Бұл екі машинаның әрқайсысына бір жола екі кітап табағын, яғни 32 бетті бірақ жіберуге болады. Үшінші машина – жарым альбомный. Бұдан бірден 16 бет жіберуге болады. Бұл үш машина электр қуатымен айналады. Тағы да қолмен айналатын жарым альбомный машина бар. Бұ да 16 бет шығарады. Қалған екеуі бастонка һәм американка деп аталады. Бұл соңғы екеуі де қолмен айналадырады. Әрқайсысы жарты табақтық. Осы алты машинамен бір күнде табақ тізген қаріпті бірден басуға болады. Қолмен айналдыратын үш кішкене машинаны өзге уақ-түйек жұмыстарға арнап, электрмен айналатын үш үлкен машинаны кітап басуға шығарсақ, бұл үшеуі бір күнде 5 кітап табағын айналдырып, көбейткенде 15 мың кітап болып шығарып береді. Екінші сөзбен айтқанда, 16 беттік бір кітап 15 мың кітап болып шығады; кітап 32 беттік болса, мың, 48 беттік болса, 5 мың болып басылады ... бұл алты машинаның күші орысша қазақшаға ортақ.
V
Жаңағы айтқандарымыздан Қазақстан мемлекет баспасының қандайлық күші барлығы белгілі болды. Енді өткен 1922-ші жылы мемлекет баспасы қазақ үшін не істеді? Орыс үшін не істеді – соны айырып көрсетейін. 22-ші жылы қазақша басылған кітап 61табақ (5), көбейтіп басылғаны 336 мың 990. Орысша басылған кітап 191 табақ, көбейтіп басылғаны 1 миллион 635 мың 650.
Бұл есептен біз не көреміз? Біздің көретініміз: қазақша кітаптардың жай табақ саны орысшадан үш есе кем, көбейтіп басылғаны бес есе кем.
Қазақстан Республикасында орыспен қазақ саны шамалас деп есептесек, орысша, қазақша басылған кітаптардың да саны қарайлас болу керек еді. Екінші, қазақтың баспасөзге аса мұхтаждығын ескергенде, қазақ кітаптары артығырақ басылса керек еді. Артық болмағанда да кем болмауға тиіс еді. Үшінші, баспаханадағы қазақ қарпін тізушілерінің орыстардан саны үш есе көптігіне һәм орыс қарпін тізушілер күніне табақ, қазақ қарпін тізушілер 3 табақ тізіп шығара алуларына қарағанда, қазақ кітаптары үш есе артық басылуға лайық еді. Төртінші, орысша, қазақша деп бөлуге болмайтын екеуіне де ортақ машиналардың күші орысшаны 5 есе артық басудың орнына бірдей шығаруы дұрыс еді. Цифрдан күшті дәлел болмайды. Бұл туралы біздің кемшілігімізді цифр ап-айқын көрсетіп отыр.
Бұл кемшіліктердің себебі неден? Мұны орыстың қазаққа қылып отырған озбырлығы дейміз бе? Қапелімде осылай көрінуге мүмкін. Бірақ, дұрысында, олай емес: бар айып өзімізден, өзіміздің шалағайлығымыздан, күшіміздің аздығынан, аз күшті пайдалана алмай отырған олақтығымыздан. Бұл күнге шейін мемлекет баспасында бір қазақ қызметкері болмаған. Орыс жолдастардың қазақ жұмысын өзінікіндей басқару қолдарынан келмеген, бір жағынан басуға да даярланған кітаптар болып, екінші жағынан қадағалап, бастырып отыратын қазақ қызметкерлері болса, жұмыстың реті дәл мұндай болмас еді. Біз басуға даярлаған кітабымыз жоқ деп зарланғанмен, басатын нәрсе таба алмай алақанына түкіріп отырған мемлекет баспасы да жоқ. Бұған дәлел: уақ-түйек кітаптардың, хатта бірен-саран оқу құралдарының әлі күнге шейін басылмай жатқандары бар көрінеді. Өзіміздің мемлекет баспасының жеткілікті күші бар бола тұрып, не үшін екенін білмеймін, қанша шығын шығарып, Абай, Мағжан, Сұлтанмахмұт өлеңдері, тағы қайсыбір бұрынғы оқу құралдары Қазанға басуға жіберілген.
VІ
Енді газет, журналдарымыз не күйде? Бұған да бір көз салып өтелік.
Қазақстан Республикасының астанасы – Орынборды есептемегенде, гүбірнелік қалалардың бәрінде де орысша газеттер, журналдар шығып тұрады. Орынбор қаласының өзінде ғана орыс тілінде күн сайын шығатын екі газет, жеті сайын шығатын екі газет, он бес күнде шығатын екі журнал, ай сайын шығатын үш журнал бар екен.
Біздің бүкіл Қазақстанда қазақша шығып тұрған газет-журналдарымыз:
1) «Еңбекшіл қазақ»; 2) «Қызыл Қазақстан»; 3) «Өртең»; 4) «Бостандық туы»; 5) «Қазақ тілі»; 6) «Қызыл ту». Бұлардың көбі аяғын ақсай басып, өзінің дүниеде барлығын ұмыта беріп, анда-санда бір шығып қояды. Орынбордың өзінде шығатын үкімет тілі – «Еңбекшіл қазақ» күн сайын шықпаса да, тым болмаса жетіде үш рет дұрыс шығып тұруы керек еді. Бүкіл Қазақстан республикасына бір жақсы журналдың да көптігі болмас еді. Баспасөзіміздің бұ жағы да көңіл көншірлік ешнәрсе бермей тұр.
Өзімізден мәдениеті жоғары орыс халқындай бола қалу бізге әлі ертерек екенін жақсы білеміз. Бірақ бар күшімізді жұмсап, «бар әзір, жоқ мәзір» деп отырғанымыз жоқ.
VІІ
Баспасөзіміздің күйі осы. Айта берсек, кемшілік толып жатыр. Бұл мақалада мен тым орасандарын ғана санап өттім. Бұл кемшіліктерді толықтыруды қолдарынан келетін азаматтар ескерусіз қалдырмас деп сенемін. Бұл кемшіліктерді мойынға алмайтын азамат табылар деп және де ойлаймын. Мұның бәрі бүгін көрініп, бүгін сызылып отырған кемшіліктер емес. Мен де бүгін Америкадан келіп отырғаным жоқ. Бірақ «Құдай өзі кешірер» деген бинамаздың ... «Көш жүре түзеледі» деген мақалға сүйене берудің керегі жоқ, көштің түзелетін кезі болды. Көшті түзеу керек, көшті оңға бастау керек. Жоғарғы көрсеткен шараларымды қорытқанымда айтатыным:
1) Қалам қайраткерлерін осы жылдың басынан бастап кеңсе қызметінен босатып, тамағын тоқ, орнын жайлы, көңілін алаңсыз қылып, кітап жазуға қосу керек.
2) Газет, журналдарымыздың басына лайықты адамдарды жеткілікті қылып отырғызып, халық тұрмысын айнаға түсіргендей көрсететін, адасқанға жөн сілтейтін, партия бағыты, үкімет заңымен таныстыратын, дүниеден хабардар қылатын газет, журналдарды жиілетіп, мезгілінде шығару керек.
3) Жазылған кітап, газет, журналдарды бастыратын мемлекет баспасына айрықша назар салып, баспахана жұмыстарын бақылап отыратын, берекелендіретін қызметкерлер қою керек.
Баспасөзімізді көркейту, гүлдендіру үшін менің ұсынатын жобаларым осылар. 1923-ші жылдың баспасөз туралы жұмыс жоспары да осы болуға тиіс. Бұл айтқандарды орындай алсақ, төңкеріс дәуірінде шын теңдікке жеткендігіміздің, қараңғылықтан құтылып, жарыққа шыққандығымыздың ең күшті ыспаты болса керек. Жоқ, ананы бір, мынаны бір сылтау қылып, бұл жұмыстарды кешеулете берсек, «Ерте оңбаған – кеш оңбас, кеш оңабаған – еш оңбас» деген мақалдың дәл бізге арналғаны.
1. «Педагогика» – 120 бет шамасында.
2. «Тіл құралы» – 64 бет шамасында.
3. «Физика» – 480 бет шамасында.
4. Жақын арада тағы да 147 пұт қаріп келмекші.
5. Табақ есебімен санағаным болмаса, мұның бәрі кітап емес, бірсыпырасы қаулы, жарнама секілді уақ-түйек нәрселер.
Дайындаған
Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»