Нұрсұлтан Назарбаев – Түркі әлемінің Абызы

Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткері Махмұт Қасымбеков жазған «Нұрсұлтан Назар­баев. Өмірбаян» кітабы Прези­денттің туған жері Шамалған кентінен бас­талады. Шамалған шайы, айналадағы Тә­ңірі таулары... Кітапты оқығанда мы­на­ған тағы бір мәрте көзің жетеді: адам та­биғатпен, өз ошағымен, туған-туыс­ымен, елімен, достарымен бірлікте болып, олардың қуанышына қуанып, жетістікке жеткенде қасынан табылғанда, Тәңір оған жылы қабақ танытады екен. 

Тұлғаның басып өткен жолы ай­на­ла­сындағы адамдар үшін әрдай­ым қы­зық­ты. Әзербайжанда жас Нұр­сұл­тан­ның өмірі оттың арасында өт­ке­нін көбі бі­ле бер­мейді. Болаттан құйылған пеште от-жа­лынмен шыңдалған жас оғлан кейін­нен өмірдің қиын сынақтарын мойымай көтерді. 

Кітапты асықпай оқып отырып тағы бір жаңалық аштым. Н.Назарбаевтың пікірлері мен әрекетінен халыққа, Отанға қызмет етуге бағытталған пәлсапа көрдім. Маңызды мәселелерге қатысты шешім шығармастан бұрын оның қарапайым адамдардың жағдайын ойлайтынына тағы куә болдым. Кеңес Одағынан бөлініп шығу үдерісі енді басталған уақытта Н.Назарбаев маңызды шешім шығарды. Ол 1989 жылдың 18 тамызындағы тіл туралы мәлімдеме болатын. «Таяуда бас­па­сөзде тілдер туралы Қазақ КСР заңы­ның жобасы жарық көреді, оны респуб­лика ғалымдары мен мамандарының, мәде­ниет қайраткерлерінің үлкен тобы ұзақ уақыт бойы дайындады. Бұл құжатқа тү­бегейлі баға беріп жатқым келмейді, бұл – бүкіл қазақстандықтардың ісі. Тек жобаның құқықтық тұжырымдамасының бас­қа республикаларда қабылданған осы та­қы­леттес заңдар тұжырымдамаларынан, атап айт­қанда, оның интернационалдық мә­нін кү­шейту тұрғысынан айтарлықтай ерек­ше­ленетініне назар аударғым келеді. Жаңа заңның авторлары басшылыққа алған басты өлшемдердің бірі республикаға атын берген халықтың шынайы өркен жаюына басқа ұлттар адамдарының құқықтары мен бостандықтарына қысым жасау есебінен қол жеткізуге болмайтындығы туралы терең ой болатын. Жергілікті ұлт тілінің нақты қорғалуын барша жұр­т­шы­лық түбегейлі шарадан – оған мем­ле­кеттік мәртебенің заңды түрде бекітіліп берілуінен шын мәнінде әділ аңғарып отыр. Алайда осындай қадам жасала отырып, барлық халықтар тілдерінің ер­кін дамуына да заңнамалық жолмен ке­піл­дік берілетін болады. Бұл орайда орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі ретіндегі өз фун­кцияларын лайықты атқара беретін бо­лады, ол бұрынғыдай әрбір халықтың, әр­бір адамның қуатты зияткерлік әлеуетті рө­лін сақтап қалады», делінген аталған мә­лімдемеде.

Н.Назарбаев жасаған бүкіл қадам­да­рында, қабылдаған шешімдерінде ел­дегі халықтар достығының сақталып, қор­ға­луына әрдайым мән берді. Ол дүниенің кез келген түкпірінде тұтанған өртті сөн­діруге әрекет еткен және бейбітсүйгіш бас­шы ретінде танылды. Қолымдағы әзер­байжан тіліне аударылған кітаптағы мы­на бір бөлімге назар аударғым ке­леді. 1991 жылдың 19-21 тамызы еді. КСРО-да «Тамыз төңкерісі» орын алды. Көтеріліске қарапайым адамдар емес, мемлекет қайраткерлері шыққан болатын. Алып державаның күні бітуге таяды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев қатты толқыды. Әлемнің назары Кеңес Одағына ауған. Кез келген күні күтпеген оқиға орын алуы мүмкін. Оқиғаны аса ыждағаттылықпен бақылаған Н.Назарбаев өз елі үшін уайымдады. Тол­­қынысқа толы күндерде Нұрсұлтан Әбішұлы қолындағы дәптерге мәселенің мән-мағынасын былай тарқатады. «Тамыз­дың 20-сында кешке маған РКФСР Жо­ғарғы Кеңесінің ғимаратына әзірленіп жат­­қан шабуыл туралы дерек келіп түсті. Мен бірден Крючковпен байланыстым. Мем­лекеттік қауіпсіздік комитетінің бұ­рын­ғы төрағасы ештеңе болмайды деп ант-су ішті. Оған сенуге болмайтынын түсі­ніп, мен РКФСР Жоғарғы Кеңесінің ғимаратында жұмыс істеп тұрған жал­ғыз аппа­рат арқылы бірнеше рет Б.Н.Ель­цин­мен байланыстым, ол үрейлі ха­бар­ды растады. Борис Николаевичке өзімнің қолдау көрсететінімді айтып, бірден Янаевтың нөмірін тердім де, оған үзілді-кесілді наразылық білдіріп, РКФСР Жоғарғы Кеңесіне қарсы кез келген күш қолдану әрекетінің ең ауыр зардабы болатындығын қатаң түрде ескерттім. Содан кейін Язовқа телефон соқтым, онымен әңгіме 21 тамыз күні таңға жуық қана болды. Мен оған былай дедім: «Сіз – солдатсыз, соғысты бастан өткердіңіз. Қолыңызды өз балаларыңыздың қанына боя­маңыз. Онда жастар ғана тұр». Барлық әс­керді жедел алып кетуді талап еттім. Сірә, оларға осы әсер еткен болуы керек...». Жаңа Одақтық шарттың қол қойылуының тап қарсаңында өріс алған ТЖМК антиконституциялық бүлігінің төңірегіндегі оқиғалар одақтық орталық пен бірыңғай мемлекетті сақтап қалудың келешегі саяси тұрғыдан мүмкін еместігін айқын дәлелдеп берді, Коммунистік пар­тия­ның беделін түсіріп, КСРО-ның тарау­ын жеделдетті. КОКП тағдыры мен ке­ңестік аса ірі державаның тағдырына осы­лайша нүкте қойылды». 

Сол күннен бері Тәңір жер бетіне жіберген Н.Назарбаевтың иығына жаңа жүк түсті. Ол – әлемнің бейбітшілік ел­шісі болу! Өмірінің ең қиын сәттерінде кей­де биіктікпен, кейде ақылмен мәселені ше­шіп отырды. Қан төгілген жерге оны су­мен жуу үшін аттанды. Бейбітшілік ор­нады. БҰҰ-ның биік мінберлерінде дауы­сы естіліп, Ресей-Түркия алауыздығы ту­ындағанда оның оң шешімін тапты. 

Н.Назарбаевты біздің Әзербайжанда да өте жақсы көреді. Біздегілер оны Түркі әлемінің көшбасшысы, ақсақалы ретінде есеп­тейді. Әзербайжан президентінің әлеу­меттік және саяси мәселелер жөнін­де­гі көмекшісі, бөлім басшысы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Әли Хасанов Н.Назарбаевты замана­уи Қазақстанның негізін қалаушы деп есептейді. «Н.Назарбаевтың жаңа Қазақ­с­танды құру жолында назар аударарлық жә­не көреген шешімдерінің бірі 1998 жы­лы ел орталығын Астанаға көшіруі болды. Шаһардың ашылу салтанатына барған марқұм Гейдар Әлиев елорданың Астана атануы қазақ халқына қайырлы бо­латынын айта келе, бұл қаланың барша Түркі әлемінің астанасы атанатынына сенім білдірді. Қазіргі таңда Астана үл­кен-үлкен форумдар, халықаралық конфе­рен­циялар, әлемдік өлшемдегі шаралар өт­кізетін мекенге айналды», дейді ол. 
Жалпы, Қазақстан – түркі әлемінің астанасы. Астана қаласы – Н.Назарбаевтың та­рихта қалатын қолтаңбасы. Астана ша­һа­рын елорда ету арқылы шаһардың зама­науи келбеті қалыптасты. Әзербайжан мем­лекеттік мәжілісінің депутаты, саясаткер Расим Мұсабаевтың пікірінше, Н.Назарбаевтың көрегендігі мен ұтымды саяси шешімдерінің арқасында Қазақстан өте аз уақыт аралығында кеңестік шынжырдан құтыла білді. Ол еліндегі бейбіт­ші­лік, амандық пен саулықтың кепілі болды. Қазақстанның халықаралық аренада ЕҚЫҰ саммитін өткізуі, Тәуелсіздік алған тұста БҰҰ құрамына енуі, ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесін өткізуі – қазақ Көшбасшысының көреген саясатының нәтижесі. 

Әзербайжан саясаткері және мемле­кет­тік уәкіл Расим Мұсабаев Н.Назар­ба­евпен 90-жылдардағы кезде­суі­нің әсерімен былай бөліседі: «1991 жылдың тамызы еді. Мен Әзербайжан президентінің кеңесшісі болып қызмет атқаратынмын. Нұрсұлтан Назарбаев Таулы Қарабақтағы Армения-Әзербайжан шиеленісін шешу мақсатында Борис Ельцинмен бірге келді. Осы сапардан кейін де Нұрсұлтан Назарбаевтың КСРО-ның мемлекеттік кеңестерінде, ТМД саммиттерінде әрдайым Әзербайжан тарапын қолдағанының куәсі болдым. Екіжақты және халықаралық мәсе­ле­лерді шешу барысында, екі өлке­нің жағдайы шиеленіскен, жағдайы мүш­кіл­ге айналған сәтте бейбітшілік ел­ші­сі Нұрсұлтан Назарбаев хақтың дауы­сын жеткізіп, соңғы шешімді айтты. Нұрсұлтан Назарбаевтың басқарған Қазақстан – қазіргі таңда Әзербайжанның стра­тегиялық әріптесі. Сондай-ақ ұзақ жыл­дар Әзербайжанды басқарған Гейдар Әлиевпен, қазіргі Әзербайжан президенті Илхам Әлиевпен бірге оның мәңгілік достығы жалғаса береді».

Түркі әлемі көшбасшысының өмірінен ақпарат беретін кітапты аударған кезде оның достық пен сенімге маңыз бе­ре­тінін түсіндім. Н.Назарбаев туралы әзер­­байжандық «Даңқ» орденінің ие­ге­рі Сабыр Рүстемханлының айтуынша, Қарабақ үстін қара бұлт жапқанда, ар­ме­ниялықтар Әзербайжан топырағын таптап өткенде Н.Назарбаевтың түркі әлеміндегі рөлі анық байқалды. Отанымыздың жағдайы ауыр кезеңде Ресей президенті Борис Ельцинмен бірге Бакуға келген Нұрсұлтан Назарбаевтың көздерінен өте тереңдік көрдім. Мен оған халықтың қалауын жеткіздім. Н.Назарбаевтың көзіндегі тереңдік 1986 жыл­ғы желтоқсанда Алматыда шеруге шыққан боздақтардың табы еді. Ол хал­қымыздың басына түсетін жағдайды тү­сінді. Сабыр Рүстемханлы Г. Әлиев пен Н.Назарбаев бір-бірін қатты сыйлағанын айтады. 

Н. Назарбаев Түркі әлемінің абыз көш­басшысы ретінде ең маңызды мәсе­ле­лерге алғаш болып араласады. Оның әлі­п­би ауыстыруға қатысты шешімі ха­лықтың тарихы мен мәдениетіне орайластыра жасалған іргелі шешім. Біз бір Көктен тараған бауыр халық ретінде Н.Назарбаевтың бастамаларын қолдаймыз. 

«Нұрсұлтан Назарбаев. Өмірбаян» кі­табын аударып біткеннен соң Нұр­сұлтан Назарбаевтың ұстанымы келешектен өткенге, өткеннен келешекке көпір болғанын көрдім. Оның өт­кен­ді ұмытпайтын ерекшелігі бар. Түр­кі әлемінің көшбасшысы «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған «Бо­­ла­шақ­қа бағдар: рухани жаңғыру» ма­қа­ла­сында ата-бабамыздан бізге мұра болып қалған мәдениетімізге негізделе отырып, мәдениет пен тарихты сақтап қалудың жолдарын ашып көрсетті. Тәңір Нұрсұлтан Назарбаевты сынақтарды мойымай көтеріп, халыққа қызмет етер Қаған болсын деп жіберді. Осы тұрғыдан қарағанда, оның әрекеті Көк Түркілердің, Тоныкөктің, Білге қағанның тастарға жазып, бізге жолдаған жазбаларында айтылған «Көктен көк құлағанша, жерде жер жарылмайынша, Түркілердің бір­лігін ешкім бұза алмайды...», деген жа­зудың жалғасы іспетті. Н.Назарбаев қа­зақ тарихының өткеніне күмәнмен қа­ра­ғандардың жоспарын асты-үстіне түсірді.

Бүгінде 127 этносты бір арнаға то­ғыс­тырған Қазақстанның қуанышы мен жетістігіне барша түркі әлемі қуа­на­ды. Қазақстан Президенті аймақта, өз өл­кесінде тұрақтылық пен келісімнің кепілі болып отыр. Мемлекеттің түбі Түркі, өзі қа­зақ екеніне бәрінің көзін жеткізді. Яғни кез келген адам бұл жерде өзін қазақ сезіне алады. 

Оның әр пікірі пәлсапа мен ойға толы. Ол ең ауыр әрі қиын кезеңдерде бас­шылық көрсетіп, мәселенің оңтайлы ше­ші­луінің жолын тапты. Елдегі эконо­микалық және саяси тәуелсіздіктен бөлек, тәуелсіз ойлануға мүмкіндік ту­ды. Бүгінгі таңда қазақ халқы Кеңес Ода­­­ғының мәжбүрлеген тілінде емес, өз Ана тілі – қазақ тілінде сөйлеп, өз тілі мен болмысын көрсетуге қол жет­кізді. Қа­зақ жастары «Болашақ» бағ­дарламасы ар­­қылы әлемнің үздік оқу орын­дарын­да білім алып, Отанының да­муына, тарих­ты жаңадан бастауға кі­рісіп кетті. Қа­зақстанның оңтүстігінде ерек­ше жоба қол­ға алынды. Оның аты – «Сер­пін». Қар астынан шыққан бәйшешек се­кілді «Серпін – 2050» бағдарламасы Қазақ­станның мемлекеттік бірегейлігін нық­тауға арналған жоба. 

Әзербайжандағылар Түркі бірлігі Қазақстан шаңырағы астында жүзеге асатынына сенімді. 

Аида ЭЙВАЗОВА,
журналист-публицист

БАКУ (Әзербайжан)