Елбасымыз ұйытқы болған «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында алыс-жақын шетелдегі тарихи, мәдени мұралар жинақталғаны белгілі. Сондай-ақ «Халық тарих толқынында» бағдарламасы арқылы да әлемдегі түрлі архив қорларындағы Қазақстан тарихына тікелей қатысы бар дүниелер, маңызды құжаттар, құнды мұралар біршама түгенделіп, елімізге жеткізілді. Ұлт көшбасшысы: «Әлем бізді қара алтынмен немесе сыртқы саясаттағы ірі бастамаларымызбен ғана емес, мәдени жетістіктерімізбен де тануы керек», – деп атап көрсеткеніндей, бұл мұраларымыз – бүгінгі, ертеңгі ұрпақтың мақтанышы болары сөзсіз. Елбасымыздың игі бастамаларын жүзеге асыру мақсатында Мәскеу, Петербор, Омбы, Орынбор, Ташкент, Қазан, Уфа т.с.с. қалаларға арнайы экспедиция ұйымдастыру қажет деп білеміз. Сол арқылы қазақ тілінде жарық көрген кітаптар мен газет-журналдарды, қорғалған диссертацияларды, Қазақстаннан табылмай жатқан мұраларды түгендеу керек. Табылған аса маңызды, құнды дүниелерді кітап түрінде ғана емес, мультимедиалық тәсілдермен де шығару қажет.
Нұрсұлтан Назарбаев: «Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу», – дей келіп, ұлттық бірегейлікті сақтау, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту қажеттігін баса айтты. Осыған байланысты ұлттық кодтың негізі болатын А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, М.Жолдыбаев, А.Байтасов, А.Мамытұлы, Қ.Басымұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанов сынды ғалымдардың бұрын-соңды жариялана қоймаған еңбектерін, тілтанымдық мұрасын түгендеп, жинақтау қажет. Елбасымыз мақаласында «бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыттары бойынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілдерден қазақ тіліне аудару» ісін қолға алу, Ұлттық аударма бюросын құру керектігін ескерткен болатын. Бүгінгі таңда аударма ісінде термин, дұрыс, шебер аудару мәселесі әлі де біршама ақсап тұрғаны белгілі. Осыған байланысты терминдерді біріздендіру, дұрыс аудармаға үлгі боларлық дүние ретінде ХХ ғасырдың басында жарық көрген аударма еңбектер (Ә.Бөкейханұлы – география, Қ.Сәтбаев – алгебра, Е.Омаров – гелметри,я физика, М.Жұмабаев – педагогика, Ж.Аймауытов – дидактика, Ф.Ғалымжанов – физика‚ Б.Сәрсенов – геометрия, И.Тұрғанбаев – арифметика, Қ.Кемеңгерұлы – химия, жаратылыстану т.с.с.) шығару қажет. Мұндай еңбектер аудармашылар үшін үлгі болумен қатар сала мамандары, терминолог ғалымдар, оқулық авторлары, жалпы көпшілік үшін де таптырмас дүние болар еді.
Бұл орайда тағы бір ескерер жайт – осы уақытқа дейін қате кеткен тұстарды реттеп, жүйелеп алу қажет. Мәселен, «удостоверение личности» тіркесінің баламасы «жеке куәлік» емес. «Жеке куәлік» дегенді қазақ тіліне аударсақ, личное удостоверение болады. Дұрысында, жеке куәлік көп. Кез келген куәлік (жүргізуші куәлігі т.б.) иесінің өзіне ғана тиесілі, жеке құжаты. Ал «удостоверение личности» дегеніміз – Қазақстан Республикасының азаматы екенін танытатын, 16 жасқа толғаннан кейін ғана берілетін, адамның жеке басын куәландыратын құжат, паспорттың бір түрі. Паспорт екіге бөлінеді: ел ішінде қолданылатын және шет мемлекеттерге шыққанда қолданылатын құжат. Шетелге шыққанда қолданылатын құжат кез келген жаста беріле береді. Ал ел ішінде қолданылатын құжат Қазақстан Республикасының азаматы 16 жасқа толғанда ғана беріледі. Қытай қазақтары «удостоверение личности» тіркесінің баламасы ретінде «азаматтық куәлік» деп қолданып жүр. Шынтуайтына келгенде, бұл балама құжаттың сипаттамасына дәлірек келеді. Алайда «азаматтық» сөзінің орнына «азамат» деп қана алуға болады. Себебі қазақ тілінің табиғатына сәйкес зат есім басқа зат есімнің алдынан келгенде ешқандай қосымша жалғанбай-ақ анықтауыштық қызмет атқарады (алтын сағат, ағаш қасық т.с.с.). Оның үстіне «азамат» сөзін ер адамдарға ғана қатысты қолданып, әйел адамдарды «азаматша» деп атау да қазақ тілінің табиғатына жат. Қазақ тілінде -ша/-ше жұрнағы кішірейту мәнді қосымшаға жатады (сандықша, көрпеше, қобдиша т.с.с.). Тілімізде ана, әйел, бәйбіше, қарындас, сіңлі т.с.с. әйел адамдарға ғана қатысты қолданыстар болғанмен, ол жалпылық сипат ала бермейді. Сол себепті мәжіліс төрағасы, аға ғылыми қызметкер т.с.с. тіркестер қалыптасқан. Осы тұрғыдан алғанда, «удостоверение личности» тіркесінің баламасы ретінде «азамат куәлігі» деп алсақ, тіліміздің табиғатына да сәйкес келер еді әрі құжатты дәл сипаттар еді. Латын әліпбиіне көшкен соң тіліміздегі қате қолданыстарды реттестіріп, жүйелеп алу қажеттігі даусыз. Елдігімізді танытатын, Қазақстан Республикасының азаматы екенімізді білдіретін құжаттағы қателіктерді жойып, терминдерімізді, жаңсақ түсініктерді реттестірудің орайы келді деп білеміз.
Калька аударма, қазақ тілінің тіркесім заңдылықтарын түсінбеу салдарынан тілімізде жат қолданыстар көбейіп кетті. Оларға құлаққа сіңіп кеткені соншалық, кейде қате екеніне де мән бермей жатамыз. Филология ғылымдарының докторы, профессор М.Ғабдуллин С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті, В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институты атауларына байланысты: «Киров атында да, Ленин атында да қазақ жоқ, болмайды да. Сондықтан бұл оқу орындары Қазақтың С.М.Киров атындағы, Қазақтың В.И.Ленин атындағы... болып дұрыс аталуы тиіс», – деген еді. Расында да, жоғары оқу орындарының атауларында қазақ тілінің заңдылықтарына жат, қате оралымдар көп. Оларды сәйкестендіріп, біріздендіретін уақыт келді деп есептейміз. Әсіресе Қазақ мемлекеттік Қыздар педагогикалық университеті атауындағы мемлекеттік қыздар тіркесі құлаққа түрпідей тиеді, еріксіз «мемлекеттік қыз, мемлекеттік емес қыз деген кімдер?» деген сұрақ ойға келеді.
Тіл тазалығына ерекше мән берген профессор Х.Нұрмұқанов 8 наурызға қатысты: «Әйелдердің халықаралық «сорты» жоқ. Сондықтан 8 наурызды «Әйелдердің халықаралық күні» деп дұрыс сипаттағанымыз жөн», – деген еді. Бүгінгі таңда 8 наурызды жас та, кәрі де тойлайтындықтан, «Арулар күні» деп атаған жөн болар еді деп ойлаймыз. Себебі балабақшадағы кішкентай бүлдіршіндерге топтағы балалардың «халықаралық әйелдер күнімен құттықтаймыз!» дегенінен гөрі «Арулар күнімен құттықтаймыз!» дегені әлдеқайда жағымды, әсерлі болар еді. Бүлдіршін қыз бой жетіп, ару болуды қалайды. Жасы егде тартқан әйел де өзін ару сезінсе, ренжи қоймас еді.
Бұл жерде орыс тіліндегі нұсқасы – «Международный женский день» – дұрыс қолданыс әрі тілдерінің табиғатына, дүниетанымына сай келеді. Себебі орыс тілінде зат есім атаулы мужской, женский, средний род болып үш топқа жіктеледі. Сол себепті женский сөзі олар үшін жалпылық сипат алған. Ал қазақ дүниетанымында жас ерекшелігіне қарай түрліше атау берілген: бөбек, нәресте, сәби, бүлдіршін, балдырған, қыз бала, бойжеткен, ару, бикеш, қалыңдық; келін, келіншек, бибі , жұбай, зайып, жар, қосақ, шеше, ана, апа, әже, кейуана, кемпір т.с.с. Ендеше, Ғабит Мүсіреповтің «Тілін білмеген, түбін білмейді. Ондай адам күлдіремін деп күйдіреді, сүйсіндіремін деп сүріндіреді, білдіремін деп бүлдіреді, қуантамын деп қуартады, келтіремін деп кетіреді, жұбатамын деп жылатады» деген сөзін әрдайым жадымызда ұстап, сөз қолданысымызға мән беруіміз қажет.
Жазу тарихы тілдің тарихымен, ұлттың тағдырымен тығыз байланысты. Елбасымыздың бұл мәселеге асқан жауапкершілікпен қарап, елдің талқысына, ғалымдардың кеңесіне салуының өзіндік мәні бар. 1920-2020 жыл аралығында қазаққа тән дүниелер араб, латын, орыс графикасында жарық көрді. Осыған байланысты мектеп бағдарламаларына «Жазу тарихы» атты пән енгізілгені дұрыс болар еді. Сонда жазу алмасса да, қазақ тілінде жазылған мұраларымызды емін-еркін оқи берер едік деп ойлаймын. 2007 жылы Ташкентке іссапармен барып, кітапханаларында отырғанымызда студенттер физикаға қатысты еңбектерді сұрап келді. Кітапханашы латын графикасымен жазылған кітаптар қолда екенін ескертіп, орыс жазуымен жазылған өзбек тіліндегі кітаптар бар екенін айтты. Сонда студенттер: «Біз орысша түсінбейміз, өзбек тіліндегі кітаптар ғана керек еді», – деп кетіп қалғаны есімізде. Шынтуайтында, ол кітаптардың бәрі өзбек тілінде жазылғанмен, екі түрлі графикамен таңбалануына байланысты бұрынғы кітаптар студенттер үшін жарамсыз болып тұр. Сол себепті мектепке қазақ тілінің жазу тарихына қатысты пән енгізілсе, оқушылардың тарихқа қызығушылығы оянып, өз бетінше ізденуіне жол ашылар еді. Елдің ертеңі бүгінгі қадамдарымызға байланысты болатыны сөзсіз. Ендеше, Елбасымыз Н.Назарбаевтың: «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген сөзін қаперімізден шығармай, қазақ тілі ұлттардың басын біріктіретін, ұйыстыратын тіл болуы үшін атсалысуымыз қажет.
Орынай Жұбаева,
филология ғылымдарының докторы,
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Грамматика бөлімінің меңгерушісі.
