Жаңашыл Жолдау

Президенттің «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауын бүгінгідей сәт санап өзгеріп жатқан дүниеде еліміздің болашақтағы даму жолын көрсетіп берерлік өрелі еңбек деп танимыз. Жаһандық бәсекелестік жылдам өсіп, әлемде тұрақсыздық сипат алып жатқан қазіргі кезеңде Президент Жолдауының стратегиялық өзектілігі айқын.

Еліміздің бірінші жаңғыруы 1991-1997 жылдар арасында, ел тәуелсіздігі нарық экономикасына көшу сәтімен тұспа-тұс келіп, бұ­рынғы экономикалық байланыс­тар үзіліп, экономиканы жаңаша дамытуға заманауи мүмкіндік­тер, халықаралық түсінікті бай­ланыстар қалыптаспай жатқан қиын кезеңге тап келіп, өз жолымызды бастауға, жаңа, тәуелсіз мемлекетіміздің іргетасын қалауға барынша талаптанғанымыз және тез арада іргетасымызды бекітіп, даму жолына түскеніміз еді. Жаңа іс қашанда оңай болмаған, кешігу мен қателіктерге ұрынбай жетістікке жеттік.

Екінші жаңғыру «Қазақ­стан-2030» Стратегиясының қа­был­дануымен және жаңа елорда – Ас­та­наның салынуымен басталды. Бұл талаптарды жүзеге асыру, «Қазақстан-2030» Стратегиясын түсіну мен қабылдаудың өзі оңай болған жоқ.

Астананы көшіруде де бастап­қыда оның орындалуына сенген адамдар көп болмады. Бірақ бү­гін­де елімізде өзіндік өрнегі бар, халық саны 1 миллионға жуық әсем қала бой көтерді. Астана жаңа Қазақстанның елдік бел­гі­сіне және шынайы мақта­ны­­шы­на айналды. Ел астанасы Арқа төсіне ауысқалы бері мем­ле­ке­ті­міз­дің өмірінде жаңа белес – жасам­паздық белесі басталды. Аста­на­ның көшірілуі ел экономикасы үшін де көп тиімділік берді. Ол құ­рылыс саласын дамытып, оны өзге салаларға локомотив ретін­де пайдалануға жол ашты. Аста­н­а­ға қарап бой түзеп облыс орта­л­ық­тары да, қалалар мен аудан орта­лықтары да, ауылдар да жаңаруда.

Біз тоталитарлық режімнен шыққан, темір перде артында өзімізбен-өзіміз болып, әлемдік даму­дан жарты ғасырдан астам қа­лып қойған ел едік. Әлем ел­деріне қатарласу үшін қуып же­тіп, басып озуға тиіспіз. Еш­бір ел бізді қуып жетіп алсын деп қарап тұрмайды, дами түседі. Сондықтан ұзақ мер­зімді кешенді бағдарламалар жасап, соны ұстанып жүйелі түрде ең­бек­тенуіміз, алға жылжуымыз керек.

Үшінші жаңғыруымыздың ал­ғы­шарты 2012 жылдың соңын­да «Қазақстан - 2050» Страте­гия­сы­ның жариялануымен басталды. Алға жаңа мақсат – Қазақстанның озық 30 елдің қатарында болуы қо­йылды. Стратегияны жүзеге асы­ру­ды «100 нақты қадам» Ұлт жос­­пары – базасында өткізу қол­ға алын­­ды. Президентіміз Ұлт жос­па­рын­­дағы 100 қадамның 60-ы аз ға­на жылдар ішінде атқарыл­ға­нын өз Жолдауында қанағат сезімімен жария етті.

Төртінші өнеркәсіптік револю­ция­ның жүзеге асуына бізде қабылданып, жүзеге аса бастаған Индустрияландыру бағдарламасы мен «Цифрлы Қазақстан» кешен­ді бағдарламасы, Қазақстан Респуб­ли­касының 2025 жылға дейінгі дамуының кешенді стратегиялық жоспары, басқа да инновациялық жобалар қызмет етеді.

Экономист ретінде Президент белгілеген он міндеттің үшінші және жетінші міндеттері өте өзекті деп санаймын. Үшінші міндеттегі Президентіміздің агроөнеркәсіп кешенін қарқынды дамыту мүм­кіндігі жайлы ұсыныстары дер кезінде ұсынылып тұр. «Аграрлық саясат еңбек өнімділігін түбегейлі арттыруға және өңделген өнімнің экспортын ұлғайтуға бағытталуы керек. ...Шикізатты қайта өң­деуді қамтамасыз етіп, әлемдік на­рық­т­арға жоғары сапалы да­йын өнім­мен шығуымыз қажет. Бұл мә­селені шешуге барлық аг­рарлық кешеннің түбегейлі бет бұруы маңызды. Аграрлық ғылымды дамыту мәселесі бас­ты назарда болуға тиіс. Ол ең ал­ды­мен жаңа технологияларды транс­ферттеумен және оларды отан­дық жағдайға бейімдеумен ай­на­лысуы қажет», деуі – қо­йыл­­ған міндеттерді орындау жо­лы. Әсі­ресе «Қазақстанда жасал­ған» та­би­ғи азық-түлік брен­дін қа­лып­тас­тыру елімізді мұ­най өн­ді­румен ғана емес, жаңа қыры­нан бүкіл әлемге танытуға жол ашады.

Бұлай деуімізге бірнеше дәле­ліміз бар. Өткен ширек ғасыр ішін­де біз бидай өндіруден тамаша табыстарға жеттік. Бірақ барлап қарасақ, біздің бидайымызды са­тып алған елдер, одан дайын өнімд­ер шығарып, халықаралық ры­нокқа ұсынып, бірнеше есе тиім­ді жетістіктерге жетуде. Енді бидайды өңдеп, дайын өнімдер сатумен өзіміз айналысуға тиіспіз.

Екінші. Бүкіл әлем құлағын тігіп отырған гендік түрлен­діріл­ген өнімді (ГМО) өндіру мен тұ­ты­нуға қатысты мәселелерді өз пайдамызға шешуге бізде мүм­кіндік мол. Кейбір елдер өздері өн­дірген ГМО өнімдердің зиянды жақтарын бағамдап, ол өнімдерді өз халқына бермей, тек шетелдерге ғана сатып, пайда табуда. Осы орайда бізде мол мүмкіндік бар. Ауыл шаруашылығы ми­нистр­лігінің Су ресурстары ко­ми­теті мамандарының пікі­рін­ше, елімізде суармалы ауыл шаруа­шылығы жерін 3 миллион гек­тарға жеткізуге болады. Осы­ған орай әлемдік талаптарға және халықаралық нормативтерге сай суармалы жерді пайдалану бо­йынша еліміздің агроөнеркәсіптік кешенінің алдында тұрған мақ­саттар мен міндеттерді орындау үшін өз ұсыныстарымды жасауды жөн санадым:

1) Ауыл шаруашылығы жерін пайдалануды жақсарту, оның ішінде:

- жердің тозу (шөлейттену, бат­пақ­тану, сорлану, пайдаланбай тас­тап кету) жағдайларына тос­қауыл қою;

- ауылшаруашылық жер­лері­нің сапасын арттыру, өнімділігін көтеру;

- ауыл шаруашылығында үлес­тік жер иелеріне жерді жеке­мен­шік­ке беруді қолдау және оны ба­йып­ты, әділ және адал ұйым­дастыру;

- суармалы жердің көлемін қа­зір­гі 1,4 млн гектардан 1990 жылғы пай­даланылған 2,4 млн гектарға және жақын онжылдықта Ауыл ша­руа­шылығы министрлігінің Су ре­сурс­тары комитетінің болжамына сай 3-3,5 миллион гектарға жеткізу;

- ағын су жетпей қалған ауыл­шаруашылық жерлерін біртіндеп зерделеп, оның себептерін талдап, қажет шаралар қолдану (су көздерін тиімді пайдалану, жаңа су көздерін ашу);

- суармалы жерлердегі мелио­ра­циялық және ирригациялық іс-шараларды жүргізуді шұғыл жақсарту.

Бұл шараларды жүзеге асыр­сақ азық-түлікті басқа елдерден тасымайтын боламыз. Суармалы жердің көлемін ұлғайта отырып, оны 2,5 миллион гектарға жет­кізсек, соның әр гектарынан орта есеппен 3 мың долларлық өнім шы­ғар­сақ, онда жылына 7,5 миллиард доллар табыс болар еді. Ақ­ша­сына қоса бір гектар суармалы жерге 2 адамнан есептегеннің өзінде, 5 миллион ересек ауыл ада­мына жұмыс табылады.

Суармалы гектардың өнімді­лігін, құнарлылығын көтеру мен пайдалану тиімділігін арттыру үшін барлық агротехникалық тәсілдерді сақтаумен бірге ғы-лыми негізделген мелиоративтік іс-шараларды да толық атқару қажет, ол үшін, әсіресе бұрын пай­да­ланылып жарамсыздан­ған жер­лерде суландыратын және кол­л­ек­торлық-кәріздік жүйе­ні та­залау, жаңа технологиялар­ды енгізу арқылы суды үнемдеу;  жерді күрделі және ағымдағы тегіс­теуден өткізу; тік дренаж құ­дық­тарының жұмыс істеуін қам­т­амасыз және жерді терең­детіп қопсыту қажет.

Бұл шараларды атқару үлкен көлемде қаржыны талап етеді, сондықтан ауыл шаруашылығы айналымынан шығып, пайдаланылмай жатқан суармалы жерлерді қалпына келтіруді жеңілдетілген несиелеу мен пайдаланудағы суармалы жерлердің құнарлылығын арттыру мақсатында, олардың ме­лио­ративтік жағдайын жақ­­сар­туды субсидиялау қажет деп санаймын. Ол үшін «Агро­өнер­кәсiптiк кешендi және ауыл­дық аумақтарды дамытуды мем­ле­кеттiк реттеу туралы» Қазақ­стан Республикасының заңына «ауыл шаруашылығы айналымы­нан шығып, пайдаланылмай жатқан суармалы жерлерді қал­пына келтіруге» шығындар қарас­ты­ратын және «суармалы жерлерді мелиоративтік жақсарту шараларын жүргізуді» міндеттейтін қосымша енгізілуі тиіс.

Сосын жоғарыда айтып өткен гендік түрлендірілген өнімдерді осы суармалы жерде өндіріп, гендік түрлендірілген азық-түлік биология саласын­дағы үлкен жетістік саналатын мына заманда қатардан қалмай, біз де гендік түрлендірілген азық-түлік өндіруге тиіспіз. Бірақ осы мәселеге қатысты «Тамақ өнім­дерінің сапасы мен қауіп­сіз­дігі туралы» және «Қазақ­стан Республикасының ұлттық қауіп­сіздігі туралы» Қазақстан Рес­­публикасының заңдарында бел­гіленген гендік түрлендірілген өнімнің айналымына қойылатын талаптары мұқият анықталған. Халықаралық құжаттарда біздің заңнамадағыдай ГМО өнім­дерінде қандай шектеулер болатыны айтылып, қораптағы немесе құжаттардағы таңбаларында өнімдегі ГМО деңгейі 0,9% болып бекітілген. Егер біз өз өнім­дерімізді осы талапқа сай өндірсек және шын мәнінде осылай екенін дәлелдеп, халықаралық рынок­қа ұсынсақ, біздің өнім­дерімізді ризалықпен сатып алушылар саны артады және суармалы жерден бұрынғыдан екі есе артық пайда табамыз.

Гендік түрлендірілген өнімді өндіру шетелден әкелу және сатылу да қатаң бақылауда болуы тек мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін ғана жүзеге асырылуы тиіс.

Мемлекет егістіктерде, әсіресе суармалы жері бар өңір­лер­де өзіміз­де өндірілетін азық-түлік мол­­­шылығын өзіміз жасауы­мызға ық­пал етіп, қолдау шара­ларын нақ­ты жүргізуі керек. Ауыл­­­­ша­руа­­шылық жерлері тиім­ді пай­­­­д­­а­ланылып, кооперация, көлік-ло­гис­­тикасы жолға қойы­лып, жы­лыжай, су үнемдеу тех­но­ло­гия­­лары енгізіліп, баға қым­бат­ты­­ғын қолдан туындатып отырған алып­сатарлар мен делдалдарға тос­қауыл қойылғаны жөн.

Гендік түрлендірілмеген таза өнімдер шығаратын өндіруші жекеменшік иелеріне барынша қолдау көрсетілуі керек. Бұл – ел халқын отандық таза өніммен қамтамасыз етудің жолы.

Жолдаудағы тағы бір кешенді мақсат – адами капиталдың сапасын арттыру. Жолдауда білім беруді түбегейлі жақсарту, студенттерге білім емес, диплом ғана берудің жолын кесу  аза­мат­тық қоғамның іргета­сы деп нақ­тылануы біздің ғалым­дары­мызды, оқыту­шы­ларымызды ойландыруы тиіс. Бұлай жасай алмайтындар жол босатып, қолынан келетін іске ауыссын. «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасына орай электронды форматқа көшу  білім беру саласын да, медицина мекемелерін де, мемлекеттік басқаруды да қағазбастылықтан арылтып, өз жұмыстарын әлемдік талаптарға сай ұйымдастыруға мүмкіндік берер еді.

Мырзагелді КЕМЕЛ,
экономика ғылымдарының докторы, профессор