«Абай» романы жарыққа қалай шыққан?

Әдебиетте кезекті дүние көп, құбылыс сирек. Ұлы жазу­шы Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы қазақ әдебиетіндегі қай­таланбас құбылыс. Құбылысқа қа­тысты тарих тәптіштеледі. Сөйтіп кейінгі ұрпақ қызығушылығының арқасында кезінде кеткен қате-кемшіліктен сабақ түйіледі.

Құ­былыстан құбылыс туып, тарихтан тарих сабақталады сөйтіп. «Еге­мен Қазақстан» газеті бетінде «Абай» /1942 ж/ романының ре­дак­торы, сырбаз ақын Қуандық Шаң­­ғытбаевтың «Абай» романы жа­­рыққа қалай шыққан еді?» «Еге­мен Қазақстан», 21.08.1992ж деп аталатын естелік мақаласы осы жайларды сезіндірді бізге. Естелікте табанды ғалым Бей­сем­бай Кенжебаевтың ұлы шы­ғарманың жарыққа шығуына қа­лай септескені, уақыт қиын­ды­ғына қарамай қалай жан аямай жәр­демдескені әңгіме болады.

Естелікке жүгінсек, кітап жарыққа шыққанда Бейсекең көзіне жас алып тұрып хабарлапты Мұхтар Әуезовке. Бейсекеңе қатысымды білетін әдеби орта, газет-журнал редакциясы Қ.Шаңғытбаев ма­қа­ласынан соң «архив не дейді, сен не айтасың?» деп менің жүзіме қарайтын әдет тапты, мақала жазып беруімді өтінді. Қиын кезеңде ғұмыр кешкен әруақтарды мазалап, қатары селдіреп қалған қарт­тарды қажағандай болмайыншы десем де ақиқат айтпасыма қоймады. Ақыры қолға қалам алдырды. Осылайша әзіз адамның келесі рухани ерлік сырын шерт­кім келді. Алайда әңгімені сәл ке­ңірек алып әңгімелеу керек.

Замандастары бұл ұлтымның ұлы мұраты деп сөйлеуден бір тан­бай өткен екі ойшыл адамның қарым-қатынасын қызығып еске алады, қызық-қызық етіп еске ала­ды. Ол – жазушы Мұхтар Әуе­зов пен ғалым Бейсембай Кен­жебайұлы арақатынасы, достық, сый­ластық ғибраттары. 
Асылында, табиғатта бір қы­зық құбылыс бар. Тарих ірі тұл­ғалаған ұлы адамдардың қара­пайым жандарға көлеңкесі түсуі, өмірдің әр алуан саласы мен қилы-қилы сәтінде себі тиюі әрдайым әңгіме болады.

Жәй әңгіме болса бір сәрі-ау, үлкен тұлғаның қа­тардағы қарапайым адамға жа­саған жақсылығы, атқарған бір азаматтық ісі аңызға айналып, ел аралап, ауыз­дан ауызға тарап андыздап кете барады. Ал ке­рісінше, қарапайым қатардағы адам­ның ұлы адам тағдырына жасаған ықпалы көбіне көлеңкеде қалып қояды. Бәлкім, қатардағы қарапайым адам атқарған кісілік, тіпті батпандай жақсылық та бадырайып көзге ұрмай, табиғи заңдылық ісі болып қала береді. Біреу біліп, біреу біле бермеуі мүм­кін оны. Айталық замандас жа­зушылар, қатарлас күн кешкен қа­ламгерлер, қаумалай әкеліп тығырыққа тіреген Үкімет басшы­лары, Мемлекеттік қауіпсіздік ко­митеті бас шұлғи тізе қосып, қиянатқа ден қойған сәттердің өзінде ұлы ойшыл құрықтан құ­тылып, сырықтан сытылып шығып кетіп, аман қалып жүрді емес пе?! Тап солай! Ал осындай жан-жақты қаумалаған шеңберден, айнала құрылған тордан жазушының дін-аман құтылуы бірыңғай айла-шарғыға ғана байланысты ма еді? Жұртын сүйген жазушыны жұрты да сүймеді, қиын сәтте қол ұшын бермеді деп айта алмасақ керек. Мұхтар Әуезов мойнына құрық мықтап түскелі тұрған ақтық сәттердің өзінде басын бәйгеге тігіп, өзін күтіп тұрған зәрлі, қатал үкімді, қаншама мемлекеттік құпиялығына қарамастан, алдын ала сездіріп, сытылып қашып кетуге жол ашып, есесіне өзі қа­терге ұшыраған адамдар сонау да сонау жаралы да қаралы жыл­дары аз болды дейсіз бе? Көп болған деседі Мұхаң үшін басын бәйгеге тіккен ондай жандар, ілуде бір аузы-мұрны жоқ дерексіз аңыздар болмаса, соның көбі бүгінге нақты, затты жеткен жоқ қой. 

Мұхтар Әуезов және Бейсем­бай Кенжебайұлы арасындағы қы­лаусыз достық, ағалы-інідей сенісе сыйласу тағылымы осыған ұқ­сас, алайда бұл рабайдан сәл бө­лектеу құбылыс.

Замандастарының еске алуына ден қойсаңыз М.Әуезов үнемі үзең­гілес жүрген бұл ғалымды ер­келетіп, құрметтеп «Бешім» атап өткен. Ата-анасы азан шақырып қойған «Бейсембайға» көп бара бермеген… Жайшылықта бала өсектесе көніп қалатын, сыр­тың­нан ғайбат айтты десе сеніп қалатын балакөңіл дана адам өзі­не жақын жүрген, сөзіне ден қой­ғызып, бауырына кіргіштеп жүрген жандардың өзі Бейсекеңді жамандап сендіре алмас екен Мұхаңды. Екеуіне бірдей ортақ дос­ болып жүрген бір жанның пен­дешілігі ұстап, араларына от тас­тамақ болып екі езуі көпіріп екі сағат жамандағанда ұлы адам ор­­нынан көтеріліп барып есікте жат­қан галошты алып келіп жазу сто­лына қойып:
– Сенің әңгімең тап осылай әсер ет­ті маған – депті түнеріп. – Қы­лаудай кінәраты жоқ кісіні был­ғама! Басқаға сенбеспін, Бе­шім­ге сенемін.
Ұлы адамның ұя сырын жа­зу­шының жары Валентина Ни­колаевнаның баласын емізіп жүр­ген тұстарда Меңжамал ана­­­мызға ренжи айтқан екен. /Мең­­жамал анамыз Валентина Ни­колаевнаның сүтсізденуіне байланысты оның бір баласын емізген. Қ.Е./ Анамыз бұл әңгімені кейін бізге елеусіз ғана әңгімелеген еді кезінде.

Ұзақ жылдар Қазақтың Мем­­лекеттік университетінде қа­тар жүріп дәріс беріп, шәкірт тәр­биелегенде не жағдай, қандай кө­ңілге кірбің түсірер келеңсіз сәт­тердің өзінде «Бешім» сөзі­не тоқтаған, «Бешім» сөзіне жады­раған. Талай мәрте Бейсекең Мұ­хаңды үгіттеп «Қазақ әдебиеті» кафедрасына меңгерушілікке көн­діре алмаған, Мұхаң үгіттеп, дә­лелдеп бұл қызметке ұдайы «Бе­шімін» көндірген, орын ауыс­тыртпай талай жыл тапжылтпай ка­федра басқартқан. Өзі Бейсекең қа­рамағында профессор болып қыз­мет атқарған. Әншейінде таласып, қазақ жағдайында мүйіз қа­ғысатын, бет жыртысатын, домалақ арыз айдап бірін-бірі домалатуға баратын қызмет, мансап та аша алмаған бұл қос арыс арасын. 

Бейсекең тартқан сый-бүркіт жа­зушы столы үстінде тұрғанын, қай­тыс болғанда жазу столы үс­тінде қалғанын Алексей Брагин «Огонек» журналында жетпісінші жыл­дары жариялаған естелік-әң­гімесінде жазды. Жазушы өмі­рінің мән берген, маңызды бір де­талі ретінде жазды, қос арыстың дос­тығына мән бере жазды.

Өмірдегі аса бір жауапты мәсе­лелер болмаса анау-мынауға елп етіп жеңіл көтеріле қоймайтын жа­зушы Әбдіжәміл Нұрпейісов те қос арыстың арасындағы сый­­­ластыққа сүйсіне мән беріп, «Те­геурінді талант, мол білім иесі, ұлы ұстазымыз Мұхаң көңіл күй­дің кісісі де, жанымен беріліп жақ­сы көрген кісілерінің өзін кей­де болмашы әрекетіне бола ұнат­пай қалуы оп-оңай еді. Кейде болмашы нәрсеге баладай бұртиып өкпелеп жүретін дана кісі. Сондай адам­ның Бейсекеңді айнымай жақ­сы көруі, сезім тұрақтылығы мені қайран қалдырады», – дегені бар ауызекі әңгімеде.
Сәбит Мұқанов әдеби мұрасы жө­нінде арнайы ізденісте жүрген ке­зімде – 1982 жылы Мәскеу ба­рып, қайталанбас, қызық әде­биетші Виктор Шкловскийге жо­лық­тым. Қазақ еліне, қазақ жеріне ерекше құрметпен қарайтын, өзі үй-отанымен соғыс жылдарында Алматыда тұрған әдебиетшінің «Бізді Әуезов таныстырып еді» дей келіп сұраған адамының бірі де Бейсембай Кенжебайұлы.

Тағы да Мұхтар Әуезов, тағы да­ Бейсембай Кенжебайұлы. За­ман­дастарын таңдай қақтырған, ке­йін­гі ұрпақты қызықтырған бұл қарым-қатынаста қандай қи­мас­тық, сезім тұрақтылығында нен­дей тұнық сыр бар?

Тағдыры ұлы Абайға тәуел­ді, сол себеппен де Мұхтар Әуезов­пен сабақтасып жататын, ұлы адам­мен тіршілігінде қатты қадір­лесіп, іштей-сырттай да бірдей сыйласып жүрген әдебиетші Қайым Мұ­хаметханов та. Бейсекең Мұхтар Әуезов деген істен аянып қалған жері жоқ. Мұхаң үшін не көрмекке де бейіл еді. Не хикметті Мұхаң үшін көрді де. Академик болуға тиіс­ті адам Мұхаңды табанды жақ­тайтын «әуезовшілдігі» үшін ол­ сыйдан да қағылды. Ондай атақ­қа елігетін, ондайға оңай бе­рі­летін Бейсекең бе, тәйірі. Сөйтіп жүрген Бейсекеңді ұлы басымен Әуезов 1959 жылы «Әдеби мұра және оны зерттеу» деп аталатын Қазақ КСР Ғылым академиясы ұйымдастырған конференция­да қазақ әдебиеті тарихын түр­кі халықтарына ортақ көне дәуір­лерден бастау керек деп кө­тер­ген бастамасын, аяқтан шал­ған­ дұшпандарынан ығып, ашық қол­дап, қорғай алмағанына таң­мын деп екінші бір сырдың ұшы­ғын шығарады.

Көзі тірісінде ұлы адам, ойшыл жазушы Мұхтар Әуезов әрбір жа­рық көрген жаңа еңбегін көл-кө­сір тілегін айтып, қолтаңбамен сый­лайды екен. Соның кейбіріне көз жүгіртіп көрейікші. 

«Бейсембайға!
Кітаптың дүниеге шығуына еткен еңбегің мен достық, інілік көңіліңді айрықша сүйсініп ба­ғалаған жүрекпен сыйлаймын. 
Мұхтар. 31/VІІІ-42.» /М.Әуе­зов.­ «Абай», 1942 жыл/.

«Асыл інім Бейсембайға, ай­ны­мас достық белгісіне. /Қол қойған/. 17/ІІІ-48 ж.» /М.Әуезов. «Абай», екінші кітап, 1947 жыл./
«Қадірлі Бейсекеңе, ұдайы дос көңілден. /Қол қойған/. 10/VІ-56 г.» /М.Әуезов. «Абай жолы», екін­ші кітап, 1956 жыл./

Иә, бұл жолдарда уақыт өткен сайын бағасы арта беретін, сонымен бірге ғалымның да абыройын, адамдық бейнесін келер ұрпаққа көркейтіп жеткізер қаншама көсем сырлар жатыр десеңізші?! Мұхаң секілді кірпияз кісі қанаттас Бей­секеңнің ғалымдық болмысы мен адамдық ізгілігін қатар жаратып, жақсы көрмесе осыншалық көл-көсір көңілін білдірмесе керек.

Қиылып қолтаңба сұрар кісің Бейсекең емес. Демек, ғалым кі­тап­ханасындағы қолтаңбаның қайсысы да жазушының өз көңіл әуені, жүректен шыққан шын қи­мас сезімі.

Қолтаңбаларға сыналай қа­рап, сыр аңдауға тырысайық. «Кі­тап­тың дүниеге шығуына өт­кен еңбегің» – тікелей «Абай» ро­­манының тағдырына қатысты. Шы­ғарма әрі тарт, бері тарт – көк­парға айналған кезең, жоғарыдан қаһарлы бұйрық беріліп, мансап иелері шарасыз бұғып-бұғып қал­ған сәттерде Бейсекең жасаған бір­ қайратты еске салғандай. «Асыл­ інім» – адамдық, кісілік бол­­­мысын ұнату. «ұдайы дос кө­­ңілден», «айнымас достық бел­­гісіне» – кітаптан кітапқа кө­шіп, қолтаңбадан қалмайтын бұл сөздерде де терең астар бар. Қа­зақ жазушылары арасындағы қасіретті айтыс-тартыс заманын еске түсіргендей. Таразының басы ауған жаққа қазақ жазушылары жапырлай ауып жүретін аумалы-төкпелі кезең. Табандап тұрып айтысып, айнымай Мұхаң қасында қалған Бейсекең бейнесі көзге елес береді. Жеңісте де, жеңілісте де бір болған Бейсекеңе Мұхаң да тұрақтылық танытып, «ұдайы дос көңілін» сыйлайды…

Ұлы Әуезов пен Кенжебай­ұлының достық, қимастық сырларын уақытында дос-жаран, қа­тар-құрбы қызғанып қарасын, қы­зығып қарасын – замандастары қапысыз мойындаған. Ғалым кітапханасындағы екінші бір топ қолтаңбалар осындай ойға жетелейді. Енді сондай қолтаңба-жә­дігерлікке үңілейік:

«Ұлы Мұқаңның қимас досы болған, ғылыми да әдеби мұрагері, аяулы Бейсекеңе, автордан. /Қол қойылған/. 9/V–1976». Бұл – ұлы жазушымен ел­дес, жерлес, ұзақ жыл сапарлас, сыйлас, дос болып өткен жур­­налист Ғайса Сармурзиннің «Өнеге» аталатын кітабына жазып сый­лаған қолтаңбасы.
«Қадірлі Бейсеке!

Мұхаңды қандай көрсем, Сіз­ді де сондай көремін. Мына бір жұпыны еңбегімді шын ықы­лас белгісіндей қабыл алы­ңыз. /Қол қойған/. 6/ХІ-1968 ж.» Бұл – жазушы Әмен Әзиевтің «Жез ­таулар» кітабына жазып берген қолтаңбасы.

«Бейсеке, в знак глубокого уважения и в память многолетней дружбы с нашей семьей. От автора. 14/1-70 г.».  Бұл – жазу­шы­ның қызы, белгілі ғалым Ләйла Әуезованың «Исторические основы эпопеи «Путь Абая» /1969/ – аталатын кітабына жазып берген қол­таңбасы.
Қадірін білмейтін пендеге не рәуа, ал Бейсекең қадірін білетін жандардың бәрі осылай оны ұлы жазушының көзі тұтады. 
Айтары жоқ, қызық тағдыр, қызық байланыс, қайталанбас сабақтастық.

Тіршілігінде сездік пе екен, ұлы адамның Бейсекеңе назары ауға­нын? Қос арыс арасындағы әдебиеттік байланыс, тіршілік қатынастарына зер салдық па? Әй, қайдам… Сезгенде, білгенде сыр шертуін өтініп, жүзіне талай телміргенде шешіліп сөйлеп, кө­сіліп мақтанатын кісі тағы да Бей­секең емес. 

Әуезовпен қалай дос бол­ды­ңыз, – деп добалдай сұрақ қоямыз ғой баяғы. 

Алдымен таныс-біліс болдық, кейін үйме-үй араластық, қызмет­тес жүрдік, басын бұлт шалғанда жалт бермедік, басына күн шұғы­ласы түскенде қойнына ты­ғыл­мадық, басынан қиқу, ізі­нен аң­душы, бүйірінен шаншу кет­педі, сатылмай, сатпай қасынан табы­луға тырыстық, деді ғалым те­рең ой­ланып, сараң сөйлеп.

Енді бүгін ғалым күнделігін, ондағы ұлы жазушы жөніндегі естелік жазбаларды оқып отырып, бірсыпыра ойға қаламыз. Өз тағдырынан өткен, бастан кешкен жағдаяттарды қойын кітабына түсіріп, есте бардан есеп беріп оты­ратын әдеті. Әйтпесе, көзі ті­рі­сінде кемшілігін жасырып, же­тістігін дабырайта көрсетіп мақ­танайын, жағынайын, пайда та­байын деген пендешіліктен ада.

Міне, сол есеп дерлік еске алу жазбасында Бейсекең ұлы жазушымен қашан, қандай жағдайда танысып, қаншалық достық қарым-қатынаста болғанын қысымдай сөйлеп, өте сараң түсіріпті қағазға. 
Күнделік жазбасына қараған­да Бейсекең ұлы жазушымен Мәс­кеуде – «КСРО Жоғарғы Советінің ве­домствосы» редакциясында қыз­мет істеп жүрген кезінде – 1939 жы­лы күзде танысқан. Бұл жолы Мұ­хаң Бейсекеңнің Мәскеудегі пә­теріне түсіп, бірнеше күн жатады.

Міне, сол жолы сыр алысып, сыр берісіп, қапысыз достасады. Бұл достық шайтан араласса азбас, әзәзіл арапшы азғырса жа­рық­шақ түспес қымбат та, шы­найы қатынасқа айналады. Екеу­ара аға-інідей достық қарым-қа­тынастың мұншалық терең де берен қалып­тасуына Бейсекеңнің атақ-даңққа құлай бермейтін, жалған жалтырамай бойындағы барымен жарқырайтын, не айтса да ойлап айтатын, айтса қайт­пайтын табанды кісілігі себеп бол­ған шығар деп ойлаймын. Сон­дай-ақ Бейсекең өмір жолын да, шығармашылық жолын да Тәшкенде бастаған адам. Темір­қанат шағында білім алған, әр рәуаятта таныс, біліс болған адам­дары – Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Тұрар Рысқұлов, Сұл­танбек Қожанов, Жүсіпбек Ай­мауытов, Мағжан Жұмабаев, Зей­нел-Ғаби Иманжанов, Сәдуақас Оспанов, Әмин Жүсіпов – бәрі де Мұ­хаңның қатар сыйласқан, бірін аға, бірін іні тұтқан қимастары. Тәш­кен – Бейсекеңнің көзін аш­қан жері болса, Ленинград уни­верситетінен түлеп ұшқан Мұ­хаңның да аспиранттық белесі өткен ыстық та қимас өмір кезеңі өткен жер. Қазақ ғылымы үшін әлі ашылып болмаған ұлы адамның көп жұмбағы Тәшкенде жасырын жатыр десек жарасады. Күншығыс ең­бекшілері коммунистік уни­верситетінде /КУТВ/ білім алған Бейсекеңнің студенттік шағы да тіке­лей Мағжан Жұмабаевпен ұстаз-шәкірттік байланыс­та өт­кен. Шәкірт бала ақын үйінде өс­кен десе жарасарлықтай жақын сый­ласқан. Ә.Бөкейханов, С.Қожанов, Н.Төреқұлов, Т.Рыс­құлов, С.Сә­дуақасов – Мәскеуде әр тарапта тәрбиесін көрген қай­рат­керлер.

Ал бұлардың қай-қай­сысы да М.Әуезовтің балаң ша­ғында мидай араласқан адамдары. Қадір тұтар қимастары. Қа­ла берді, отызыншы жылдары Бейсекең қажымас қайраткер Мір­жақып Дулатовпен «Еңбекші қа­зақ» газетінде бір бөлмеде қа­тар отырып, қалам қызметінде бір­ге атсалысқан, аға, іні болып сый­ласқан жандар. Студент партасында отырып, жазған Абай жайлы ма­қаласын Мәскеуде – Мағжан Жұ­мабаев оқып, мақұлдаса, Қы­зылордада – «Еңбекші қазаққа» Бейім­бет Майлин қос нөмірге жариялап, тұсауын кескен, Міржақып Дулатов «Қазақ әдебиетінің көр­сет­кішіне» ол мақаладан үзінді кел­тіре сөйлеп, мархабатпен енгізген. Бейсекеңнің кісілік айны­мас асыл қасиеті – дүниені жау ша­уып, жан алқымға алып жатса да өз пікірін өзгертпейтіні, белгілі бір адам жөнінде өз байламынан қайтпайтыны. 1937 жылдың қара құйыны соққанда да өз пікірінен айнымаған, қайтпаған Бейсекең «шаш ал десе, бас алатын» қазақы ортадан тысқары жүргендігінен ға­на оң иығындағы періштесі қа­ғып аман қалған ғой…

Айтып өткен жайлардың қай-қай­сысы да Бейсекең басынан та­был­ғанда екі көздің бірі-біріне қас­тық, жаулық жасағанын қазақ елінен, қатар жүрген азаматтардан көріп, біліп барып отырған Мұхтар Әуезов қуанбады деп қалай айтайық?! 1939 жылы Мәс­кеуде екеуара өткен әлденеше күн­дік сырласу қазақтың қос арысын ажырамастай етіп осылай табыс­тырған еді.

Күнделігінде Бейсекең былай деп жазады: «1941 жылдың басында бір барғанында Мұхтар өте қуанышты еді. Кездесіп, әң­гі­мелесе бастағанымыздан-ақ:

Мен биыл бір үлкен жұмыс бі­тір­дім. Абай туралы біраз жыл­­дан бері жазып жүрген ро­манымның бірінші кітабын бі­тіріп, баспаға бердім.

Бұған дейін ірілі-уақты бір­­­­сыпыра шығарма жаздым ғой. Мына романым соның бә­рінен өзге, жазушылық қыз­ме­тім­нің бір биік белесі… Адам өзі­­нің әр жұмысына, біріне аз, бі­рі­не көп дегендей, әртүр­лі қа­нағаттанады, түрліше ри­­за болады. Мен бұрынғы жаз­ған­дарымның ешбіріне рома­ны­ма қанағаттанғандай қа­нағат­­танған, риза болған емес едім. Бұған бір айрықша қа­на­ғат­тандым – дегенді айтты» /«Бастан өткендер, ойға келгендер мен жиған-тергендер» аталатын күн­делік дәптері. Бірінші дәптер, 36-37-беттер/.

Бүкіл бүгіліс-түгілісіне ой жіберіңкіреп ойланып оқыған кісіге бұл қарапайым жазба көп мәлімет берер еді. Демек, атақты «Абай жолы» эпопеясының алғашқы кітабы аяқталған. Жазушы көңіл-күйі шаттықты.

Алайда, осының бәрі Мұхаңдай көлеңкесінің өзіне күдікпен қарайтын сауысқаннан сақ, заман әбден зәрезап еткендігі сонша, бір құлағын жастыққа басып, бір құлағымен тың тыңдауға, бір көзін ұйқыға жұмса, екіншісін қарауыл қаратуға үйренген адам, байқаған кісіге, Бейсекеңе жан сырын аша сөйлеп отыр. Ұлы адам жөніндегі естеліктердің бірде-бірінде – бірде-бір замандасы Мұхаң «Абайды» аяқтадым» деп аңқылдап сыр ашты, дастархан жайды дегенді айта қойған жоқ-ты. Сөйткен Мұхаң Мәскеуде Бейсекеңе сырын ашса – сенгені, мақтана сөйлесе – дос алдында мерейленгені.

Өте нақты, затты сөйлейтін Бейсекең одан әрі үлкен туынды үшін шампан атып, шарап ішкенін, ұлы адамның қуанышымен бірге уақыт, замана һәм замандастарынан көрген құқайын, жеген пұшайманын, естіген ғайбатын айтып жатпайды. Одан әрі өзін тағдыр айдап Алматыға ауысып келгені, тағдыр сабақтап ұлы эпопеяның жарыққа шығу тарихына қалай орайласқанын баяндайды. Өзін сан толқуға салып, берекесін алып, бейнет шектірген, ақыр-аяғы қызметтен кетуге мәжбүр еткен хикметті де мейлінше қарапайым, мейлінше ұстамды әңгімелейді. Біреу есітіп, біреу естімеген ғалым сырына құлақ түрелікші:

«1941 жылы, май айында мен Алматыға қызметке ауыстым. Қазақтың мемлекеттік баспасының бас редакторы болып тағайындалдым.
Сол жылы, 22 июнь күні Ұлы Отан соғысы басталды. Соғыс басталған соң он бес-жиырма күннен кейін баспаның директоры Ахмет Өтеев пен мені Қазақстан Орталық партия Комитеті шақырды. Онда бізді Скворцов пен Бұзырбаев жолдастар қабылдады. 

Біз, Бұзырбаев жолдас екеуміз, Сіздердің жоспарларыңызды көріп шықтық. Оны бүгінгі күннің зәру қызметіне ыңғайлауды ойластырдық, – деп, Скворцов баспаның соғыс жағдайындағы міндеттерін айтты. – Жоспарларыңызда Әуезовтің «Абай» романы бар екен. Ол баспаханада теруде жатқан көрінеді. Біздіңше, сол романды шығарудың қажеті жоқ. Бір жағынан, ол соншалық актуальды емес; екінші жағынан, авторы сенімді адам емес. Сендерге партиялық тапсырма: біз, Орталық партия Комитеті айтты демей Әуезовке өздерің бір себеп айтып, оның романын тоқтатыңдар, шығармаңдар, – деді Скворцов.

Мұны Бұзырбаев та қостады. «Абай» романын шығармау жөнінде бізге ол да бірсыпыра кеңес берді.

Екі-үш күннен кейін мен Мұхаңды шақырдым:

Баспаханаларда жұмысшылар аз қалды. Жабдық жоқ. Соғысқа тікелей байланысты кітаптардың өзін шығару тіпті қиын болып жатыр. «Абай» кешігетін көрінеді. Ол ескі, латын әрпімен терілген екен. Енді бір-ер жылдан кейін оны латын әрпімен шығару мүлде қолайсыз болады. Сондықтан, Мұха, «Абайдың» листаларын алыңыз. Түзетулеріңіз, қосатын, қысқартатындарыңыз болса, соның бәрін жасаңыз. Сонан кейін оны жаңа әріппен шығарайық – дедім.

Мұхаң бұған қуана-қуана көнді. «Абай» «тоқтатылды». Бұл Бұзырбаевқа хабарланды, ол енді шығарылмайды делінді. Біраз күнде Мұхаңа кітаптың «листалары» берілді. Мұхаң оларды көп ұстамай, түзетіп әкелді.

Бұл кезде мен Скворцовтың партиялық тапсырмасын ары ойлап, бері ойлап, ол қате, партиялық тапсырма емес, партия жолын бұрмалау деген қорытындыға келген едім. Қолжазбаны кідіртпедім: машинкаға жаңа әріппен қайта бастырып, баспаханаға жібердім…
Келесі, 1942 жылы июль айында «Абай» баспадан шықты. «Абай» баспадан шыққан күні ол жөнінде газетте біздің, Қ.Шаңғытбаев екеуміздің мақаламыз шықты /«Социалистік Қазақстан» 26 июль, 1942 жыл/.

Мақаламызда біз «Абай» романын тиісінше бағалауға тырыстық: тарихи роман деп танып, оны совет әдебиетіндегі белгілі тарихи романдармен салыстырдық. «Абай» ол романдардың бірқатарынан жақсы болып шыққан… «Абай» романы қазақ совет әдебиетінің үлкен бір табысы».
Осы мақала шыққан соң екі-үш күннен кейін мені Қазақстан Орталық партия комитетінің сол кездегі секретарларының бірі Мұхаметжан Әбдіхалықов шақырды. Бардым. «Абай» туралы мақала столының үстінде жатыр. Қызыл қаламмен шимайланып сызылыпты. Мұхаметжан қабағынан қар жауардай, түнеріп отыр. Мен отыра бергенде ол орнынан тұрды. Ашуланып, мені бүріп сөйлей бастады.
Мына романды саған кім шығар деді? – деп, мақаланы нұқып қойды. 

Мен жауап айтпақ болдым. Ол:
Тоқта! Сен өзің кімнің кітабын шығарып отырсың? 
Кімді, кімнің шығармасын мақтап отырсың? – деп бастырмалата жөнелді. 
Мен тағы да жауап айтуға ыңғайланған едім, ол тағы киіп кетті. 
Сөзге жол бергің жоқ. Өзің бір асаусың ғой!..

Әуезов бұрын пәлен болған, түген болған… Ол қазір мойнында соттылығы бар, пәлен адам, түген адам… Ертеңгі күні… ол бізге пәлен істейді, түген істейді, – деді.

Айтқандарына тәнім түршікті. Оларды енді, он бес жылдан кейін осында жазуға аузым да бармайды.

Сен мақалаңда «Абай» романын Сталиндік сыйлық алған «Петр первыйға», «Шыңғыс ханға» теңейсің. Сонда сеніңше бұған да Сталиндік сыйлық беру керек қой шамасы? Шіркіннің білгішін, бағалағышын!..

Жоқ, енді жақсыны жақсы деу…

Сандырама! Жақсыны сенен басқа кісі танымай ма екен? Сен түк білмейсің. Мұнан былай тіпті сын жазуды қой… Бар… деп шығарып жіберді.
Екі-үш жылдан кейін сол Әбдіхалықов «Абай» романын Сталиндік сыйлыққа ұсынған қаулыға қол қойды. Бірақ «Абайға» ол жолы сыйлық берілмеді, екінші кітабы күтілді.

Сол шыққан соң, 1948 жылы Сталиндік бірінші дәрежелі сыйлық берілді.» /Аталған күнделік. 38-39-40-41-42-43-беттер/.
Қандай ғажап ерлік! Кісінің оқып отырып, қарадай әлдекімдерге зығырданы қайнайды. Қазақ жазушысының қазақша жазған романында қазақша бір ауыз сөз білмейтін Скворцовтың не әкесінің ақысы бар десейші? Бастықтың айтқанынан шыға алмайтын, қуыршақ хатшылар Бұзырбаев пен Әбдіхалықов әрекеті анау. Міне, осындай қысылтаяңда қараңғыда жол тапқандай, мүмкіндік тауып «Абайды» жарыққа шығарған Бейсекең әрекетіне жаның жадырайды. Ойлап қараған кісіге, бұл әрбір туынды тұсында, әрбір жазушы тағдырында қайталана берер жағдайдан емес. Асылы, қай дәуір, қандай жағдайда да тор шын талантқа құрылған, керме-кедергі заманынан озық тұрған ұлы жазушының құбылысқа айналып туған шығармаларына жасалған. «Шахнаманы» Ғазнауи ханға «сыйлатқан» Фердауси тағдырын еске алыңыз. А.С.Пушкиннің тарихи шығармалары мен мемуарының қалай жазыла бастап, орта жолда тоқтатылғанын ойға түсіріңіз. Алғашқы шығармасының ұлы В.Г.Белинский мақтауына ілінгені үшін замандастарының қызғанышына ұшыраған жап-жас Ф.М.Достоевский өміріне көз жіберіңіз. Қайран да қайран шерменделіктің қыл шылбырынан құтыла алмай, тұтылып қалып жататын ұлылық. Ұлылықтың қыр соңынан қалмай өкшелеп, ізін аңдып құлтабандап діңкесін құртатын көре алмаушылық, қызғаныштың қызыл иті-ай десеңші?! 

Сонау жиырмасыншы жылдары ұлы Абайдан қашқан, тапты желеулетіп халықты ұлы Абай жырынан қашыртқан қара ниет қырқыншы жылдары да қартаймапты, қырқыншы жылдары да саясатты сылтау, замана желін желеу еткен кейіпте ұлыларға ауыз салған әдетінен жаңылмапты. Әлі жеткен жерді өзі жайпап, әлі жетпеген жерді кезеңдік әкімдер қолымен тұншықтырып үйренген қайран қара ниеттілік. Сонау жиырмасыншы жылдары ұлы Абайды арашалаған жас Бейсембай қырқыншы жылдары ақын жайлы романды арашалап жанұшырып жүр. 

Қай уақытта да әдебиетпен, өнермен саясаттың қолына су құю, қай уақытта да саясаттың әдебиет пен өнер ісіне араласуы – екеуі бірдей ұтылысқа шығады, кейінгі ұрпақ алдында екеуі бірдей қарабеттік күй кешеді.

Бүгінгі уақыт биігінен, бүгінгі күн түсінік жетегіне ілесе талдай қарайықшы жоғарыда айтылған жайларға. Басқа емес, «Абай» романын жарыққа шығармау ісіне Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің кезіндегі бірінші хатшысы Скворцов араласып отыр. Не түсініп, не біліп араласып отыр десеңізші?! 1937-38 жылдардың қанды науқанында қазақ интеллигенттерін аяусыз қырғынға ұшыратқан басшы, ең болмаса науқан өткен соң, қатары селдіреп қалған қазақ интеллигенциясына тыным берсейші, одан да құлаған экономиканы қалпына келтірумен айналыссайшы. Жоқ. Игі істің бірі жоқ. Енді келіп халық жанына рухани ырыс болып құйылғалы тұрған «Абайды» жөргегінде тұншықтырғысы келеді. Әрине, Скворцов арқасында Бұзырбаев, Бұзырбаев арқасында тағы біреу, біреу емес, біреулер, бірнешеулер тұр ғой тасаланып. Және ол міндетті түрде қазақ! Замандасының атын оздырғысы келмейтін, өз жақсысынан жаттың жаманын артық көретін қазақы надандық. Әйтпесе, қазақша әліпті таяқ деп білмейтін Скворцовтың «Абайда» не әкесінің құны бар дейсің?! Домалақ арыз жаздырғыш, ырқына көндіргіш ықпалды топтың айтағына еріп, соның сөзін сөйлеп отыр ғой орыс басшы.

Айтаққа ерген жортақ…
Бір сәтке мынадай жайды көз алдыңызға елестетіп көріңізші. Мұхтар Әуезовтің «Абай» романы авторының «саяси сенімсіздігінен» жарыққа шықпай қалды делік. Негізінен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы араласқан іс «оң» десе оңынан, «теріс» десе терісінен бұлжымай орындалуға тиісті ғой ол кезде. Мәскеуде жүріп, 1937-нің қыспағын көрмеген, әрі өз дегенінен қайтпайтын өжет Бейсекең тас жұтып, тәуекел етпесе, күштілердің айтқан сөзіне шыбындап бас изей беретін қазақ жағдайында, тап солай, «Абай» жарыққа шықпай қалуға тиісті еді ғой. «Абайдың» алғашқы кітабы жарыққа шықпаса ұлы эпопеяның кейінгі кітаптары жазылар ма еді, жоқ па еді? «Абай» жарыққа шықпай қалса, онсыз да ұлтшыл, алаш аты қыр соңынан қалмай, иті қырын жүгіріп, қырсық иектеген жазушы кезекті қуғын, көпе-көрінеу шеттетуді көтере алмай ажалынан бұрын өліп кетсе қайтер едік? КСРО Мемлекеттік сыйлығын алғаннан кейін, 1953 жылы ҚазМу-ден шығарылып, Қазақстаннан қуылғанын еске алсаңыз, бәрінің де мүмкін екеніне көз жеткізесіз. «Абай» – А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев еңбектерімен бірге ақталып, оқырман қолына бүгінгі күндері тиіп жатса ше? Ойласаң жаның түршігеді…

Жаһанды жауға алдырып, көңілді күдікке шалдыра бермей-ақ, оңынан сөйлегенде «Абай» Скворцов пен Бұзырбаевтың сол шеттетуінен шегініп кетіп оншақты жыл кешігіп барып жарық көргеннің өзінде қаншама ұтылыс болар еді?

Жақсылы-жаманды айтылып жатқан сұраулы қауіпті жағдайлардың бірі орындалды-ақ, шығарма авторы – М.Әуезовтен бастап, бүкіл қазақ әдебиеті үшін үлкен ұтылыс боларына шәк жоқ. Онда бір қазақ әдебиеті ғана емес, бүкіл Орта Азия әдебиеті көп мәселеде кенжелеріне де күмәндана алмайсыз. Қарапайым оқырман қауымның әдеби-эстетикалық талғамын көтеруден бастап, жазушылық мәдениет, қаламгерлік деңгей, әдеби шеберлік сабағы, әдеби дәстүр… дегендей бір-біріне кіндігінен байланып жатқан өзара сабақтас, өзектес мәселелердің бәрі ақсар еді, бәрі кенжелеп, кейіндеп мешеулене берер еді ғой онда. Айтарға аузың бармайды. Тфә-тфә…

1942 жылы «Абай» жарыққа шықпаса, екінші кітабы жазылмайды, екінші кітабы жазылып жарық көрмесе Мұхтар Әуезовке 1948 жылы Сталиндік сыйлық берілмейді. Сыйлық алған соң да талай қуғын-сүргін көрген Мұхтар Әуезов егер сыйлық алмаған болса алашорданың сарқындысы ретінде, ұлтшыл жазушы деген айып тағылып айдалып кете барар ма еді?! Қалай дегенде де қырқыншы, елуінші жылдардың ішінде басына сан рет үйірілген бұлттардың бірінен болмаса бірінен жазым болуы кәдік-ті ұлы жазушы. Демек, «Абай» романының дер мерзімінде жарыққа шығуы айтулы шығарманы аман сақтап қана қойған жоқ, сонымен қатар М.Әуезовтің өз басына жасалған саяси айыптау, дұшпандық шабуылдардан қорған болды. Талай тоспа-тоспаларда тұтылып қалмай, құтылып шығуына «Абай» даңқы, атақты шығармаға алған сыйлық аз септеспесе керек.
Әуел баста жазылмаса сөз басқа, аса дарынды жазыла бастаған көп томды шығарманың алғашқы кітабына саналы түрде жасалған мықты тосқауыл. Сол тұста мейманасы тасыған әкімдердің көзін алдап қапы соқтырған баспагер Бейсембай Кенжебаевтың қарапайым қолғабысының соншалық қадірлі болатын себебі де, міне, осында.

Міне, осындай қысталаң, өзексіз өңезе – тар кезеңде Б.Кенжебайұлының тәуекелі – басын бәйгеге тігу, тәуекелі – қайталанбас рухани ерлік, қайталанбас кісілік.

Басын бәйгеге тігу дейтін себебіміз – «Абайды» шығармау, басқа емес, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің сол кездегі бірінші хатшысы Н.А.Скворцовтың, қатардағы хатшысы А.Бұзырбаевтың нұсқауы. Ал оны орындамау, ең жеңіл дегенде қызметтен алынып, майданға жіберілу. Әйтпесе, әлі 1937 жылғы қанды қырғын суый қоймаған ол жылдары, одан да зорын күтуге болатын. Тұп-турасын айтқанда, айдалып, атылып кетуі де әбден мүмкін еді батылсыған баспагердің. Ғайып-ерен, қырық шілтен қолдады ма, әйтеуір ғалым ел, жұрт бақытына аман қалды…

Сөйтіп, қайталанбас кісілік қарызын өтеп парызға айналдырды, ұлы жазушы алдында, келешек ұрпақтар бақытына қайталанбас рухани ерлік жасады. Жанын шүберекке түйе жүріп жасады. Қолетінде жүрген баласындай балаң ақын Қ.Шаңғытбаевты кітап редакторы етіп тағайындап, «Мұхтар романының теріліп жатқанын тісіңнен шығарушы болма. Қазақта кім көп, қызғаншақ пен арызшы көп. Үлкен шатағы бар кітап болып тұр. Ешкімге сездірмей тезірек шығарып алайық» /Аталған естелік/ – деп оңашада сыбырлай, тағатсыз ескертуінің өзінде қауіп-қатермен жағаласқан сезім жатыр ғой…

Көзді жұмып нартәуекелге барған баспагер Бейсембай Кенжебайұлының ақылды істеген екінші бір ісін қараңыз. Әдетте, баспагер кісіге, оның ішінде басшы қызметкерге өзі басқарып отырған баспа кітабын өзі талдап, мақтап мақала жазу – партиялық баспагерлік этикаға жатпағаны мәлім. Алайда, Скворцов, Бұзырбаев, Әбдіхалықов секілді ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болып тұрған әкімдердің айтқан сөзін, берген нұсқауын орындамаған баспа басшысы /Бейсекең/ енді қорғаныс амалына көшеді. Қорғаныс жолы, әрекет амалы – «Абайды» қарағай мен қорғасын иісі сейілмей тұрып, сүйінші данасынан оқып, мерзімді баспасөз арқылы дүйім жұртты құлақтандырып жіберу.

«Көп қорқытады, терең батырады» – көпшілік пікірімен санасар, кешірімді болар деген ойды малданған еді, баспагер! Қаршадай бала-редактор, дарынды ақын Қуандық Шаңғытбаевты қабатына ала «Абай» романы жөнінде «Социалистік Қазақстан» /«Егемен Қазақстан»/ газетінде мақала жазуы, мақаланың шығармамен бір қатар /бір күнде/ жарық көруі – жақсы ойластырылған айла. Әкімдердің діңкесін құртқан жариялылық. «Абайдың» мықтылығын біле, сезе тұра қарсы болып, тосқауыл қойып жүрген әкімдер «болар іс болып, бояуы сіңіп» ел құлақтанып қалған соң шарасыздан бармағын шайнайды ғой баяғы. Зәрін де, кәрін де айтқанын тыңдамаған, «Абай» тоқтатылды» – деп айлалы ақпар беріп, жер соқтырып кеткен «алаяқ» Б.Кенжебайұлына төгеді. Оған қарсы дауыл тұрғызады, жауын жауғызады. Бірақ, тағы да оны Мұхтар Әуезов пен Бейсембай Кенжебайұлы білмеуге тиісті. Біле қалса Мәскеуде Әуезовтің де дос-жараны аз болмауы керек. Ал, Кенжебайұлы Мәскеуден – «КСРО Жоғарғы Кеңесі ведомствосынан» жақында ауысып келіп отыр. Бүкілодақтық староста М.И.Калининмен бір партиялық ячейкада болып, қоян-қолтық қызмет істеген /М.И.Калининге қазақ тілінде жазылған арыз-шағымдарды аударып беріп отырған. Қ.Е./ Кенжебайұлы ілгерілеп ізденсе шу шығуы мүмкін. Отырған орындығы қымбат мансап иелері бұл жайды білмейді емес, ескермейді емес. 

Ендігі жаза, шараның бәрі Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің сол кездегі хатшысы Мұхаметжан Әбдіхалықов қолымен атқарылатын сыры да, міне, осында! Жоғарыда Бейсекең күнделігінен келтірілген ашу, ыза, айқай сөздердің қандайы да М.Әбдіхалықов аузымен айтылғанымен оның арқасында қазақты – қазаққа салған, әкімді еңбекшіге салған, шоқпарды ізгілікке жұмсаған зұлым күш – М.Әуезов пен Б.Кенжебайұлына қарсы қаскөй топ тығылып тұр ғой. Сондықтан бұл жерде қаншама қатты келгенімен, айтпас сөзді айтқанымен Мұхаметжан Әбдіхалықовтың жағдайын түсініп қабылдау жөн. Ал біз келтірген күнделік сөздері /келтірілмегені де бар/ қаншама қатты дегенімізбен, сол кезеңнің әміршіл әкімдері үшін қарапайым қызмет нормасы ғана.

Көзі тірісінде қадірлі Бейсекеңмен «Абай» романының жарыққа қалай шыққаны жөнінде әңгімелескеніміз бар. /Бірде Қуандық Шаңғытбаев сәлемдесе келіп, екеуі роман жөнінде жылап отырып естелік айтысқандары да есте. Оның бәрін айтып жату – артық./ Енді сол сырласу, әңгімелесудің кейбірін ортаға салайық.

Сіздің басыңызды бәйгеге тігіп, тосқауыл қойылып құлатылғалы тұрған «Абай» романына жаныңызды салып, араша түсуіңіздің сыры неде? Бір республиканың бірінші басшысы, 1937 жылы «қазақ интеллигенциясының 99 процентін қырған» /С.Мұқанов/ Скворцов сынды қанды шеңгелге қарсы тұруға күш-қайратты қайдан алдыңыз? – деп сұрадым бірде қайсар ғалымнан.

Бір кісінің ой-қиялынан туғанымен көркем шығарма – халықтікі. Елді есейткіміз келсе есті шығарма жазайық. Ең болмағанда жазылған есті шығарманы шырылдап қорғамасақ торғай құрлы болмағанымыз, ел ретінде тозғанымыз дә. «Абайдың» жақсы шығарма екеніне сендім, сенген соң халыққа жетсін деп, Қуандық екеуміз қолдан келгенді жасадық. Әрине, Мұхаң риза болды ғой. Әйтсе де соқыр сенімді әкімдер күрік тауықтай күрілдеп бәле болды. Басымнан қиқу кетпеді. Ақыры, арызымды жаздым да, «өз еркіммен» баспаның бас редакторлық қызметінен кеттім. Кеткеніме сірә да өкінбен. Керек болса арызымның көшірмесі өзімде сақтаулы…

Ғалым өткен өміріне күліп қарады. Өкініші болса ішінде. Ал өзі пенде басшыларға күле қарап сөйледі.

Иә, ғалым айтқандай-ақ, оның Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің сол кездегі хатшысы М.Әбдіхалықов атына Қазақтың мемлекеттік біріккен баспасы бас редакторлығы қызметінен босату жөнінде жазған арызы сақталыпты. Арыз «Беседа с Вами окончательно укрепила мои мысли и желание уйти с выполняемой мной сейчас работы…» – деп басталады.

Ұзын сөздің қысқа