Бұл қандай мүмкіндік еді?
Мен қатарластарымды оқыған сайын редакторы жоқ шығармаларды көремін. Жазылған, сосын... жарияланған. Енді міне, кітап болып шықты. Жинақтың соңында редакторы көрсетіледі. Бірақ, өріп жүрген әріп қателерін көрген соң, редактор қайда, корректоры болды ма екен деген күмән туады. Кітап иесінің де, баспа иесінің де кітап шыққанша асығатынын аңдау қиын емес. Баспаның асығатыны түсінікті – жоспарын орындап жатыр, автордікі не жорық?
Десе де, мен білетін аздаған жас авторлар бар. Жазғаны жарыққа жеткенше (газет-журналдарда, сайттарда жарияланғанша) тыным көрмейді. Әрине әркімнің өз редакторы болады. Ағасына оқытады, ұстазына сынатады, інісінің пікірін тыңдайды. Мәселе редактордың көптігінде емес, талғамында. Редактордың адамгершілігі де бұл ретте көп рөл ойнайды. Әйтпесе «оқып шықтым, жақсы екен», деп, қолжазбаңды немкеттілеу ғана қолыңа ұстата салатын атақты ағадан қайран жоқ. Атақты ағаң – асарын асаған, жасарын жасаған. Біраздан бері тек өзін ғана қызықтайтын болып алған. Әдебиет мәселелеріне арналған жиындарда – жастарға қарата «қаламақы жоқ» деп құлағымыздың еті әбден өлген гөй-гөйдің жаңа бір шебер нұсқасын сұлулап айтады, сонысымен бар міндетінен құтылады. Біз соған да ризамыз.
Өзіңе сенгеннен өзге амал жоқ. Мықты болсаң, алдымен мөлдіретіп жаз, одан кейін, шын жанашыр дос тап. Бұл дос – өзінен кейін де жақсылы-жаманды әдебиет жасалатынын терең ұғынған, қарттық кеңдікке жеткен ата, адамгершілігі мол, әдебиетке ғана емес, адам, автор ретінде саған да жаны ашитын парасатты аға, сенің барлық мүмкіндігіңді парықтаған, сен ұмтылатын биіктің өлшемін білетін қатарласың. Осындай дос таба алған автордың өзгелерден бір ісі артықтау.
Бас редактор – ішкі цензура деседі. Демек, бәрі айналып келіп өзіңді табады. Өзің қандайсың, сөзің де сондай дейді жазудың қағидасы. Өзіңе өзің сүйсініп, ешкім жазбайтын кезде ерлік жасадым деп, жариялағанша асықсаң, шығармаң да солай шығады. Әлбетте жазу үстіндегі көңіл-күйдің болғаны жақсы. Ысынып-суынып, жанып-өшіп дегендей. Жазудың жанды шығуы – жазу үстіндегі еркіндікке жету деседі – толықтай келісуге болады. Мұны біреулер шабыт дейді, біреулер бап дейді, біреулер күй дейді. Қалай десе де, мағынасы бір. Меніңше, автордың ең басты міндеті – осы күйге жету. Осы күйде отырып жазу. Бірақ ыстығы басылған соң қайтара бір қарап шықпай болмайды. Бұл – шығарма толықтай жазылып біткеннен кейін атқарылатын шаруа. Өзін ылғи да қатал бақылауда ұстап отырып жазылған шығармаларды оңай танып қоюға болады. Артық-кем бір сөз, бір тыныс белгі қоя алмайсың. Сөйлемі тастай, құрылымы мен сюжеті мығым. Бірақ бірдеңе жетіспейді. Әйтеуір бірдеңе. Бұл – әлгі біз айтқан күйдің жеріне жетпегені. «Өлең техникасын меңгеру» деген бар ғой, бұл тек өлеңге ғана емес, жазу атаулыға арналып айтылса керек. Өз-өзіне еркіндік сыйлай алмаған жазушы оқырманының қиялын шарықтатып, дүниені ұмыттырардай кітапқа байлап қояды дегенге сену қиын. Жаны бар дүние өмірге келсе, әрі қарай олпы-солпысын түзеп, артық-кемін басып беретін редакторға да бір жұмыс қалуы керек қой. Айта кету керек, жазу үстінде редактор болу – шығарманы әлсіретпесе, күшейтпейді.
Қайта жазу, редакторлық туралы қанша жазушы болса, сонша ұстаным бар. Бір-біріне кереғар. Бір-біріне ұқсас. Мұның барлығы айналып келгенде, автордың ұстанымы дегеннен гөрі – ерік-жігеріне, мінезіне байланысты дүние. Ал оны өзгерту ешқандай редактордың қолынан келмейді.
Алмас НҮСІП,
журналист
