Осы орайда, мына бір оқиға еске түседі. Ертеректе еліміздің оңтүстік-шығыс өңірі Аякөз-Бақты өңірінде өмір сүрген Тоғайрық (Тоқаң би) атты би болыпты. Тоқаң заманында Абылайдың алдын көрген, ескі билерден үлгі алған қадірлі тұлға. Бұл би туралы кезінде атақты тарихшы Құрбанғали Халидтің өзі естелік жазба қалдырған.
Осы Тоқаң бидің туған інісі Малдыбай дейтін озбырлау пенде бірде өздеріне аталас көрші рудың түйесін олжалап әкетеді. Тегі ағасы би, руы өскен-өнген атаның балалары соны бедел тұтса керек. Түйенің иесі малының ізін індете қуып Малдыбайдың қорасына келеді. Келген бетте: – Оу, ағайын, менің жоғалған түйемнің ізі осында келіп тірелді. Тез тауып беріңдер, – дейді. Барымташы: – Түйеңді алмақ түгілі көргеміз жоқ, айғағың болса мойныма сал, болмаса антыңды ал, – деп жалтарады.
Түйенің иесі де қайтпайтын адам екен, «түйемді бер, бермесең биге жүгінеміз, соның алдында анттасамыз» деп қоймапты. Тығырыққа тірелген ұры:
– Кімге жүгінеміз, қайсы биге барамыз? – десе, мал иесі:
– Сенің туған ағаң Тоғайрыққа жүгінеміз, – дейді.
– Ол менің ағам ғой...
– Сенің ағаң Тоқаң би не десе, мен соған ризамын.
– Олай болса, бүгін осында қонақ болып, бір малыңызды жеңіз, ертең ертерек бидің алдына барармыз...
Сөз осымен тәмам. Ертеңгі күні бидің алдына барып соттасқалы отырған екі тарап бір тоқтының басын мүжіп, батасын жасап жайланып қонақ болып, отырысады. (Мұндай сыйластық дәстүрді қазақтан басқа халықтан іздеп таппаған болар едіңіз).
Малдыекең қонақтарын жайғастырып тастап, кешкі алакөлеңкеде атына міне шауып, бір белдің астында отырған ағасының ауылына келеді. Тоқаң бидің жасы сексенге тақаған, бойының қуаты кеміген кезі екен, төсегінде жантайып жатқан бойы, інісіне:
– Түнделетіп неғып жүрсің? – дейді. Інісі:
– Бір даукес шал түйесін жоғалтқан екен, онысын менен көріп отыр. Таңертең сіздің алдыңызға келіп, жүгініп анттаспақпыз, – дейді.
– Сен түйесін алған ба едің?
– Алған жоқпын...
– Әй, қайдам, алмасаң ымыртта келмес едің ғой...
Осы сөзді айтады да Тоқаң би аунап түсіп жатып қалады. Аздан соң пысылдап ұйықтап кетеді. Ағасынан нақты жауап болмаған соң үйіне қайтады.
Таң атады. Даугер шал мен барымташы шайларын ішіп, батасын жасап атқа қонады. Бидің үйіне келіп түседі. Келген бетте түйенің иесі шешен адам екен тізесін бүкпей тұрып сарнай жөнеледі.
– Ей, Тоқа, біле білсең, бір атаның баласымыз, Құдай сіздерді артық жаратты, бізді ауызыңызға қаратты. Көптің де барар жері бір – қара көр, аздың да барар жері ақыры сол. Әділ болған адамға Алланың кеңшілігі мол. Ей, Тоқа, алдыңда алты қадам көр тұр, алты қарыс бөз тұр. Мәңкүр-мүңкір сұрау бар, жауап таппай жылау бар... – деп даугер шал сөз бастаған екен Тоқаң оның сөзін аяғына дейін тыңдауға дәті жетпей «аһ-үһ» деп жылай жөнеліпті. Онымен қоймай інісіне қарап: «Қарағым, мынау адам кеше сен айтқандай даукес шал емес қой, түйесі қайда, тез тап!» деп тоқтам етіпті.
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
