Тарих • 21 Наурыз, 2018

Сақ ханзадасының сүйегі қайда сақталған?

2019 рет
көрсетілді
10 мин
оқу үшін

Жарты ғасырдай бұрын Есік қорғанынан табылған «Алтын адам» – қазақты әлемге әйгілеген құнды жәдігер еді. Құпиясын ішке бүккен кәрі тарих қайта жаңғырды. Сол арқылы ұлы даламызда үлкен өркениеттің салтанат құрғаны дәлелденді. Ата-бабамызды таныдық. Бойымызды мақтаныш сезімі кернеді. «Алтын адам» – егеменді еліміздің ұлттық символдарының бірі. Оның мүсіні Тәуелсіздік монументінің ұшар басында асқақтап тұр. Алайда сол асыл бабамыздың сүйегі әлі күнге дейін жерленген жоқ дегенге сенесіз бе?!

Сақ ханзадасының сүйегі қайда сақталған?

Фото: voxpopuli.kz

...Өткен жылдың күзінде Еңбекшіқазақ ауданында облыстық мәслихат комиссиясының көшпелі отырысы болды. Сонда осы мәселе қозғалды. Оны сөз еткен – «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің директоры Гүлмира Мұхтарова. Ол «Алтын адамның» сүйегін жер қойнына тапсыратын уақыт жетті деді. Сондай-ақ бұл рәсімді үлкен деңгейде, елдік шара ретінде салтанатпен өткізу керектігі туралы ұсынысын айтты. Мәселенің анық-қанығына жете үңілу мақсатында тарих ғылымдарының кандидаты Гүлмира Райылқызымен әңгімелестік.

– Гүлмира ханым, көтер­ген мәселеңіз бізді қатты таң­ғал­дырды. Соның мән-жайын тар­қатып айтсаңыз. 

– Өздеріңіз білесіздер, 2010 жылы осы аумақтағы тарихи орындарды, көне қорымдарды одан әрі зерттеу үшін «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі салынды. «Алтын адамның» сүйегі туралы әңгіме сол күннен басталды. Өйткені музейге келушілердің дені «Сақ ханзадасының алтын киімін алдыңыздар. Ал сүйегі қайда?» деген сұрақты жиі қоя бастады. Өкінішке қарай оның жауабын ешкім де анық біл­мей­тін. Осыдан кейін бәріміз шын­дап ойлана бастадық. Дереу іздестіру жұмыстарына кірістік.

Ең алдымен сол оқиғаны көз­бен көрген куәгерлердің әң­гімелеріне ден қойдық. «Алтын адамды» алғаш тапқандардың бірі – археолог Бекен Нұрмұ­хан­бетов. Ағамыздың айтуын­ша, ар­хеологтер ол жерден табыл­ған жәдігердің бәрін – алтын бұйымдарды, қаңқа сүйекті Ал­ма­тыдағы, қазіргі Ә.Марғұлан аты­н­­дағы археологиялық инс­ти­тутқа тапсырған екен. Енді сол жаққа қарай ат басын бұрдық.

Мамандарынан сұрастыр­дық, мұ­­рағаттарын ақтардық. Бі­рақ іздеген дүниеміз жоқ бо­лып шықты. Енді не істей­міз? «Шешінген судан тайын­бас» деген бар, орта жолда тоқтамадық. Алматыдағы сот-медицина сараптамалық институтына кірдік. Мына қызықты қараңыз, кейде ойламаған жерден олжаға кезігесің. Біз іздеп жүрген «Алтын адамның» сүйегі осында екен. Қаңқа сүйек сақталған ша­ғын қорапшаның сыртында «1970 г. Курган Иссык» деп жазы­лып тұр. Ал оның ішіндегі қа­ғазда «Сохранить до 1978 года. Сдал Шаяхметов» деген жа­зу бар. Бір өкініштісі, қаңқа сүйек­тің құрамы толық емес. Бас сүй­егі жоқ.

Әрине сүйекті табуын тап­қан­мен, нақты қорытындыға келу көп жұмысты қажет етті. Не­ге дейсіз бе? Себебі бұл шыны­мен «Алтын адамның» сүйегі ме, жоқ әлде басқа адамның сүйегі ме деген сұрақ алдымыз­ды кес-кестеді. Осыған толық көз жеткізу керек. Кемал Ақы­шев­­­тың тобына қатысқан өзі­міз­­дің Бекен ағаға қайтадан жү­­гін­дік. Қораптан шыққан сүй­ек­­тің фо­то­сын көрсеттік. «Осы болуы керек. Шырамытып тұр­мын» деді ағамыз. Содан кейін қо­рапты ашып, қаңқа сүйек­тің өзін көрсеттік. Осы кезде қа­рт ар­хеолог қатты тебіренді. Бі­раз үн­сіз­діктен кейін «Иә, бұл «Ал­тын адамның сүйегі» деді нық се­нім­мен. Кемал Ақышевтың ұлы Әлішер Ақышевты да шақырдық. Ол да осы тоқтамға келді. Міне, әңгіме осылай басталған.

– Сонымен археолог-куә­гер­лердің тұжырымдарын ес­ті­діңіздер. Ал антрополог ға­лымдардың зерттеулері сіз­дерді қандай қорытындыға жетеледі? 

– Әрине, ғылымға негіз­дел­ме­ген сөзге ешкім сенбейді. Десек те, сол кездегі зерттеу экс­пе­ди­ция­сының құрамында бол­ған куәгерлердің айтқандары да біз үшін өте маңызды болды. Енді осының растығына көз жеткізу үшін антрополог ғалымдардың са­раптамалары­на ден қойдық. Академик Оразақ Смағұлов ағамыз жан-жақты зерделей келе, «17-20 жас аралығындағы жігіт» деген қорытынды бер­ді. Сонымен қатар ғалым бұл сүйек­ті қазба жұмысы ке­зінде та­былған сүйектің фо­то­сурет­те­рі­мен салыст­ырып қарап, мо­ле­кулярлық-ге­не­ти­калық зерттеу жұ­мысын жасау керек деген ұсынысын да айтты. 

Ендігі кезекте шетелдік ма­ман­­дардың пікірлерін еске­р­гі­міз келді. Ал­матыда жұ­мыс са­па­ры­мен жүр­ген Вен­г­риядан кел­­­ген ғалым Анд­раш Биромен та­­ны­­судың сәті түс­ті. Ол кісіге осы мәселе жөнінде айтып көріп едік, бізді бірден қолдады. Венгр ғалымы Оразақ Смағұловтың қо­ры­­тындысын қай­талады. Ресейлік антрополог Александра Китова да әріптестерінен алыс кетпеді. Ол екі фотосуреттің нұсқасын мұқият салыстырды. Біріншісі – «Алтын адам» табылған кезде түсірілген сурет. Екіншісі – жаңадан табылған қаңқа сүйектердің рентген сәулесі арқылы шығарылған фотолары. Ғалым оларды зерттей келе сүйек «Алтын адамдікі» екенін нақты дәлелдеді.

– Мені толғандырып отыр­ған жай мынау, сонда осынша­ма жылға дейін ғалым­дар «Алтын адамның» сүйе­гін мұ­рағаттардан іздеп тауып, зерттеу жүргізбеген бе? 

– Ол кезде заман басқа болды ғой. Кездейсоқ та­был­ған олжаны зерттеудің, анық­таудың мүмкіндіктері шектеулі еді. Оның үстіне бір ғалымның зерттеген объектілеріне екінші бір ғалымдар араласпауға тырысатын. Міне, осындай түсініктердің салдарынан біз сөз еткен жәдігер де назардан тыс қала берген. Тек Тәуелсіздіктің арқасында ғана істі қайтадан жаң­ғыртып отырмыз.

– Сонымен «Алтын адам­ның» сүйегі қазір қо­рық-музейде тұр дейсіздер. Оны келушілерге қалай көр­се­тесіздер? Осы жайында айта кетсеңіз.

– Қо­рық-му­­зей алғаш аш­ыл­­­ған жылы оның аумағы 6 гек­тарды құрады. Бес қорған ғана ресми түрде музейдің қа­рауына берілді. 14 жә­дігеріміз ғана болды. Ал қазір қорық-музейдің қорғау аумағы үлкейді. 422,7 гектар. Оған 2 қалашықтың орны және 83 оба кіреді. Нәтижесінде, тарихи жәдігерлердің саны 3000-нан асты. Барлығына тиянақты зерттеу жұмыстары қажет. 

Бұрын Есік өңірінде 1500-дей оба болған екен. Өкінішке қарай, кезінде тарихи орындар қараусыз қалған. Біразының үстіне құрылыстар салынып кеткен. 

Енді «Алтын адамның» қаңқа сүйегіне келсек, ол қазір осында. Қорық-музейдің қорында сақ­таулы тұр. Алайда, біз оны келушілердің барлығына ашып көрсетпейміз. Өйткені баба­мыздың сүйегін жұрт қызық­тай­тын жәдігерге айналдыру ұлттық менталитетімізге сай келмейді. 

– Сіздің ойыңызша, сүйекті қайтадан жер қойнына тапсыру қажет қой. Бұл пікірге зиялы қауымның көзқарасы қалай? Егер бәрі бірауыздан қолдаған жағдайда, «Алтын адамды» жерлеу рәсімін қалай өткізу керек деп ойлайсыз?

– Әрине, сүйектің мәңгілік мекені – жер. Туған өлкенің торқалы топырағынан артық қасиетті не бар?! Бұл сүйек «Алтын адамдікі» екені толық анықталды. Оған ешкімнің дауы жоқ. Ендеше осынау өзекті мәселені кешіктірмегеніміз дұрыс деп ойлаймын. Өйткені уақыт өткен сайын сүйек үгітіліп, бүлініп барады. Ал оған дұрыстап мән бермеу күллі қазаққа сын. Сонымен қатар адамгершілікке де жатпайды. Дініміз де оны дұрыс көрмейді. Сондықтан бабамыздың сүйегін үкіметтік деңгейде, бүкіл ел болып құрметтеп, ақ жауып арулап қайтадан жерлесек деймін. Ол рәсімді сол заманның талап­тарын еске түсіре отырып ұйым­дастырсақ тіптен жақсы. Сақ­тардың мәдениеті туралы тарих бел­гілі, қазіргі таңда бір кісідей зерт­телді. Біз осы мәселеге бай­ланысты жобаларымызды дай­ындадық. Оны тиісті орын­дарға жолдап та қойдық. 

Мен жұмыс сапарымен Оңтүстік Кореяда болдым. Ондағы Коинджоу қаласын ара­лап көрдім. 1971 жылы Пэк­че династиясынан шыққан Мурионг есімді патшасына ар­нал­ған бір ғана қорғаннан 4000-ға жуық зат табылғанын ес­тідім. Соның негізінде құ­рыл­ған Ұлттық музей және музейлендірілген қорғандарға қарап қайран қалғаным бар. Кореялықтардың өз тарихына деген құрметіне сүйіндім. Болашақта Есік өңірі де тура осындай болып, миллиондаған туристер ағылатын киелі мекенге айналатынына кәміл сенемін. Өйткені «Алтын адам» адамзат тарихында сирек кездесетін құнды жәдігер.

P.S. «Алтын адам» бүкіл­адамзатқа ортақ құндылық. ЮНЕСКО-ның тізімінде тұр. Киелі жерлер дегенде де ең алдымен біздің ойымызға мыңжылдық тарихы бар Есік өңірі, ұлтымыздың символына айналған «Алтын адам» еске түседі. Біз сол асыл бабамыздың алтын киімін көкке көтердік. Әспеттедік. Енді оның сүйегін артындағы ұрпақтары арулап жерлеуге тиіс. Бұл – біздің мойнымыздағы парыз бен қарыз. Қазақта «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген өсиет бар. «Алтын адамның» киесі де ұлы даланың рухын асқақтата береді!

Әңгімелескен 
Болат МӘЖИТ,
журналист

Алматы облысы

Соңғы жаңалықтар

Су үнемдейтін қондырғы

Технология • Кеше