Баланы, әсіресе мектеп жасындағы оқушыларды бейнелеу өнеріне баулу қашанда кезек күттірмейтін міндет екені айдан анық. Абай атамыз өзінің отыз үшінші қара сөзінде өнер туралы былайша тұжырым жасайды: «Егер мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды. Алдау қоспай, адал өнерін сатқан қолөнерлі – қазақтың әулиесі сол». Бұл қара сөзінде ұлы ойшыл өнерді, жалпы өнер адамын қазақтың қастерлі адамы деп әулиеге теңейді. Мысалы, өнерлі адамдардың қолымен жасалған әдемі заттарды киелі деп қастерлеп, төрге қойып, оны өзінің соңынан ерген балаларына, немерелеріне мұра қылып қалдырып отыратыны белгілі. Бұл дәстүр елімізде ғасырдан ғасырға жалғасып келеді. Соңғы уақытта Елбасымыздың қолдауымен халқымыздың мәдени құндылықтарына ерекше көңіл бөлініп, қомақты жұмыстар жүргізіліп жатқанын да өнерге деген оң көзқарастың бір айғағы деп санауға болады. Егемен еліміздің керегесі бекіп, дамыған отыз мемлекеттің қатарына енуді межелегенде өнерді де қалыс қалдыруға әсте болмайды.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде «Бейнелеу өнері» мен «Технология» пәндері біріктіріліп, ол «Көркем еңбек» пәні ретінде 1,2,5,7-сыныптарда 2017 оқу жылынан бастап жүргізіліп келеді. Осы орайда бір мәселе туындайды. Біріншіден, ешбір жоғары оқу орнында «Көркем еңбек» мамандарын дайындамайды әлі мамандық классификаторы да дайындалған жоқ. Екіншіден, қазіргі кезде мектептерде көркем еңбек пәнінен қай мамандық иесі сабақ беріп келеді? «Бейнелеу өнері және сызу» мұғалімі ме? Әлде «Технология» пәні мұғалімі сабақ бере ме? Үшіншіден, неге «Көркем еңбек» пәнін оқу үдерісіне енгізу барысында осы пәнді оқытатын мамандар дайындап алу қажеттігі қарастырылмаған? Төртіншіден, «Көркем еңбек» пәнінде берілген мәліметтерде өзімізге белгілі бейнелеу өнері салалары – графика, сәндік қол өнері, зергерлік өнер, кескіндеме, дизайн, мүсін т.б. жайындағы мәліметтерде Қазақстан бейнелеу өнері мәселелерін зерттеген ғалымдар, атақты қазақ суретшілерінің шығармалары жайында өте аз мағлұмат берілген.
Мысалы, 2017 жылы оқу үдерісінде 5-сыныптың «Көркем еңбек» пәні оқулығымен танысқанда мынандай ойға келдік. Әлемде «Бейнелеу өнері», «Көркем білім» деген атаумен мектепте, колледжде, ЖОО-да мамандық бойынша дәріс беріп, мамандар дайындап келеді. Кезінде ғұлама ғалым, академик Ә.Марғұлан қазақ өнерінің ой-өрісін саралап, тылсым дүниесіне терең ғылыми талдау жасап берді. «Әр халықтың әдемілікке, сұлулыққа, өнерге деген көзқарасын бұзуға ешкімнің қақысы жоқ. Қазақ халқының салт-дәстүрі көшпелі болғанымен, өнері көшпелі болған емес. Өнерде өзіндік қолтаңбасы жоқ халық өледі», деген болатын Әлекең. Біз бейнелеу өнерін уақыт өткен сайын менсінбей, өшіретін болсақ, халықтың өнердегі қолтаңбасының өшері анық. Бұл – академиктің айтқаны ақиқатқа айналады деген сөз. Демек бейнелеу өнерін жүйелі оқыту, баланы жастайынан баулу ісі баршамыздың алдымызға байыпты міндеттер қояды.
5-сыныптың «Көркем еңбек» пәнінде оқыту қыздарға және ұлдарға деп бөлінген. Негізі бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрларын оқыту жыныс талғамайды. Осының өзі бейнелеу өнері мен көркем еңбек айырмашылығын білдіреді.
Оқулық ұлттық бейнелеу өнері негізінде құрастырылуы қажет деп есептеймін. Өйткені Елбасы Н.Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауында: «Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мəдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн», деп бағытымызды айқындап берген болатын. Мəдениетімізде, ата тарихымызда қазақ бейнелеу өнеріндегі шығармашылық туындыларда дәстүрімізді, мәдениетімізді, ұлттық мұраларымызды дәріптейтін бағыттары көп емес пе?!
«Өз ұлтын сүю – өзге ұлтты жек көру емес», деп Б.Момышұлы атамыз айтқандай, оқулықта қазақ суретшілерінің туындылары аз пайдаланылғаны түсініксіз. «Көркем еңбек» пәні оқулығында Т.Шевченко, В.Боровиковский, А.Матис, Ф.Рубо, В.Крестинков, Ян ван Кессель, В.Стожаров, Л.Леонтьев, Е.Ким, Б.Кустодиев, И.Богданов, Н.Сверчков, Н.Хлудов, К.Костанди, М.Сарян, Г.Фреска, Р.Кэмпбелл, Н.Каразин, И.Шишкин, Г.Кайботт сынды суретшілердің туындылары пайдаланылған. Ал қазақстандық суретшілерден Ә.Қастеев, А.Әбжанов, С.Айтбаев, Г.Ысмайлова, А.Ғалымбаеваның ғана еңбектері көрсетілген. Сонда біз қай елде өмір сүріп жатырмыз, ұлтымыз кім? Қандай құндылықтарды ұрпақ санасына сіңіріп, кімдерді насихаттап жатырмыз?.. (Оқулықта 19 өзге ұлт өкілдерінің суретшілері мен 5 қазақ суретшісі бар). Бұл бойында ұлттық намысы бар адамды бейтарап қалдырмайтын мәселе деп ойлаймын. Бейнелеу өнері бөлімінде 8 практикалық жұмыс қана берілген. Бұл өте аз. 10-шы бетте берілген екінші тапсырма өте күрделі. «Өз туған өлкелеріңе арналған пейзаждар көрмесін дайындау». Оқу жылы енді басталып, сурет салуды енді меңгеріп жатқанда қандай көрме дайындайды? Бәлкім оқу жылының аяғында сыныптың байқау көрмесін жасау керек шығар.
Үшінші тапсырмада «Мектеп газетіне, (мектеп сайтына) арналған «Натюрморт түрлері» атты мақала дайындау» деп тапсырма берілген. Мүмкін натюрморттың суретін салу тапсырмасын берген дұрыс болар. «Бейнелеу өнері» пәнінде оқушылар бейнелейді, сызады, бояумен бояйды.
Төртінші тапсырмада «Менің сүйікті жануарым өнердің әр түрінде» деген сөйлем түсініксіз. Бейнелеу өнері салалары бойынша «Менің сүйікті жануарым» деген дұрыс болар мүмкін. Компьютерлік таныстырылым (презентация) дайындау тапсырмасы берілген. 5-сынып оқушысы PowerPoint бағдарламасында жұмыс істей ала ма? Ауылдық мектептерде арнайы компьютерлік сыныптар бар ма?
Осы тұста айта кететін жағдай, оқулықта ұл балаларға арналған «практикалық жұмыс», ал қыз балаларға арналған оқулықта «тәжірибелік жұмыс» деп берілген. Сонда бір сыныптың оқушылары бір ұғымды екі түрлі атауда қолдана ма?
Жетінші тапсырмада «Пластикалық пішіндер өнері, мүсін өнері» тарауын «Пластикалық пішіндер және мүсін өнері» деп атаса болмай ма? Пластикалық пішіндер өнері деген терминді естімеппін. Пайдаланылған мүсіндерден де қазақтың ұлттық болмысын көрсететін бірде-бір мүсінін көре алмадым. Қазақстанда мүсін өнерінің майталмандары жоқ па? Х.Наурызбаев, Т.Досмағанбетов, Е.Мергенов, Б.Төлеков, Е.Сергебаев, Р.Ахметов, А.Тұрсыновтар сияқты қазақтың біртуар мүсіншілерінің ұлт тұлғаларының бейнесі сомдалған мүсін туындылары оқулыққа енгізілсе, болашақ ұрпаққа рухани қазына болар еді.
Бейнелеу өнеріндегі суретшілер мен мүсіншілерді «Көркем еңбек» оқулығына енгізбеуінің салдарынан оқушы түгілі, ересектер де суретшілер мен мүсіншілердің көркем туындылары былай тұрғанда өздерін де танымай өтеді емес пе? Қазақ бейнелеу өнеріне деген сый-құрмет қайда?
Қазақстанның жаңа даму жолына түсуіне байланысты ізгілікті, демократиялық, құқықтық мемлекетті құруға бел байлаудың негізінде ел тарихын қайта жазу қолға алынғанда, қазақтың мәдени мұрасындағы бейнелеу өнерінің тәлім-тәрбиелік мәні шынайы бағалануы қажет.
Қазақ халқының жері қандай кең-байтақ болса, мәдени мұрасы да сондай сарқылмас шежіре. Қазақ халқының coнay көне замандардағы сақтардың, ғұндардың, түркілердің ұрпағы екенін бүгінгі Қазақстан жерінен табылған археологиялық айғақтар, көне мәдени жазбалары, Шығыстың даналарына айналған қазақ жерінің перзенттері әл-Фараби, Қорқыт ата, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Ясауи, Мұхамед Хайдар Дулати, Қыдырғали Жалайыри шығармалары дәлелдеп отыр. Байырғы сақ, ғұн, түркі өнеріне тән стильді, сюжетті, тіпті қазақтың кейбір эпостық жырларынан, тасқа қашалған суреттерден, өрнектерден, зергерлік бұйымдардан анық байқауға болады.
Одан бері келе ұлттық өнеріміздің мақтанышы Ә.Қастеевтің суреттері халқымызды рухани сезімге бөлейді. Әбілхан Қастеев – этнограф әрі зерттеуші, суретші. Оның ұлы тұлғаларды көркем шығармада бейнелеп көрсетуі бабаларымызбен тікелей жүздестіргендей болды. Мысалы, Кенесары хан, жыр дүлдүлі Сүйінбай Аронұлы, Амангелді Иманов, Біржан сал туындыларын атауға болады. Қазақ халқына сыйлаған тарихи көркем шығармалары алтын қазынамызға айналды.
Демек мектепте оқушыларға көркем білім беру арқылы ұлттық мәдени дәстүрімізді, ұлттық мұрамызды оқу үдерісіне кеңінен кіргізіп, негізгі пән ретінде оқыту қажеттігі туындайды. Егер мәдениет өзгеріске ұшыраса онда білім беру түсінігі де, мазмұны да өзгеретін болады. Білім беру – мәдениеттің бөлінбес бөлігі, ол тек мәдениетке тәуелді болып қана қоймай оған бағыт беріп отырады. Сол арқылы әр ұрпақ жасаған көркем туындылар мәдени мұра ретінде келесі ұрпақтың еншісіне ауысып, жаңа қоғамдық-тарихи жағдайға сәйкес өзінің мазмұны мен формасын жетілдіріп отырады. Олай болса мектепте оқушыларға бірінші кезекте көркем білімді меңгертіп, сосын көркем еңбек жасауға оқытуды ұсынғанымыз жөн болар еді.
Медеубек ТӘҢІРБЕРГЕНОВ,
ОҚМПУ Кәсіптік-шығармашылық факультетінің деканы, педагогика ғылымының докторы, профессор
ШЫМКЕНТ
