Демек, бұл сауалдың жауабы да белгілі деген сөз. Ән де – өнер, сөз де – өнер. Яғни оны кім қалай қабылдайды, қай деңгейде таразылайды, тіптен екі ұрттам эстетикасыз тілмен айтқанда қалай тұтынады – жауап сол адамдардың аузында деген сөз. Ешкім бұған нақты жауап бере алмаса керек. Нақтылай түссек, ол күнделікті күлді-көмеш тіршіліктің бір мезеттік қажеттілік үлгісіне салуға келмейтін, бүгін бар, ертең жоқ қарынсау «құндылығы» емес. Өміршең! Оны Ғабит Мүсіреповтің: «Әдебиет пен өнер ұлы болмаған жерде – ұлт та ұлы бола алмайды» деген сөзінен-ақ аңғаруға болады. Мұнда Ғабең ұлттың ұлы болуының өзі әдебиет пен өнерге байланысты деп тұрған жоқ па?!.
Әдебиеттің әзелгі мұраты мен бүгінгі мұраты – бір, мәңгі мұрат. Ол бір ғана жазарманның емес, мыңдаған оқырманның мұраты болғаны дұрыс. Өйткені сонда ғана ол шын мәніндегі, атқаратын қызметімен ештеңе теңесе алмайтын (Сағат Әшімбаев) құдіретке ие бола алады. Мәселен, осы тұрғыдан келгенде біздің қаламгерлердің ақсап жатқан тұсы көп. Бәрі де бір адамның деңгейімен, әрі кетсе бір адамның кеңістігімен шектеліп жүр.
Қарапайым бір мысал айталық. Сіз бір кейіпкерді суырылып суреттеп отырсыз делік. Оның мінезінің соңғы кезде тым өзгеріп кеткені сіздің назарыңызға іліне қалса ләзім. Сөйтіп оны қырық құбылтып, қырық қабат бояуға тұншықтырып алып, асқан «қатыгездікпен» әрі қарай сүйкете бердіңіз делік. Әлде, оның біреудің әмеңгері екенін, әлде біреудің тастанды қызы екенін айтарсыз, әйтеуір, жаттанды сюжеттің жауырыны тигенше өз ырқыңызға жығасыз-ау келіп-келіп. Ал оқырман мұндай қасаң қалыптан жалыққалы қашан? Бәлки, осы тұста оның басқа қалада мінезі басқаша адаммен жүрегі ауыстырылғаны есіңізге түскен болса, бұл шығарманы қалай аяқтаған болар едіңіз?! Әлде, осы бір рухизаттың алмасуы үрдіске айналса, адамдар арасындағы қарым-қатынас мүлдем кері бағытқа өзгерер ме еді, кім біліпті? Міне, бұл бір ұлттың ғана емес, тұтас адамзаттың игілігіне арналған шығарма болмай ма?.. Әрине бұл мысал. Біз ешкімге дәріс оқушы емеспіз. Тек сұраққа жауап іздеген ойды түртіп шығарушы ең адал оқырман едік.
Айтылған ой демекші, осында Белинскийден қалды дейтін бір пікірді сөзімізге сөл етіп үстей кетудің реті келгендей. Айталық, орыстың ұлы сыншысы онда әдебиет туралы ойын: «Әдебиеттің мазмұнын оның халқының өмірі береді» деп тұжырымдайды. Міне, бұл пікір де біздің жоғарыда атап өткен оқырман мұраты төңірегіндегі ойымыздан алшақ түспесе керек. Тіпті оны ежіктей түсіндіріп отырудың өзі де артық екені рас.
Ендігі қазақ әдебиеті қалай жазылуға тиіс? Бұл да сол патша көңілді әрбір оқырманға тиесілі шешім деп білемін. Бұдан шығатын қорытынды да – біреу. Кім оқырманды бұрын түсінсе, әдебиет соның жолын ашады. Ал біздегі кемшіліктің үлкені сол, оқырманның бәрі қаламгерді түсінуі тиіс көрінеді. Мүбәдә, түсінбей қалса әдебиеттің «трагедиясы» бүгін басталды деген сөз. Өкінішке қарай біздегі теп-тегін тенденция осы. Мінбешіл, міншіл «алып» сөз бар, алып ой жоқ. Бұдан соң «Қазақ әдебиеті қалай жазылуы керек?» деген сұраққа жауап беріп көріңіз?!
Қозыбай ҚҰРМАН,
сыншы
Талдықорған
