М.Әуезов атындағы академиялық драма театры ұсынған «Адасқақтың» сахналық нұсқасын жасап, ықшамдаған белгілі әдебиет сыншысы, мәдениеттанушы Әлия Бөпежанова болса, қатпары қалың, астары мол күрделі шығарманың бас-аяғын қамтып, режиссура тілімен тәпсірлеген Әубәкір Рахимов. Ілгеріректе А.Сүлейменовтің «Төрт тақта – жайнамаз», «Қыздай жесір – штат қысқарту», «Жетінші палата», «Кек» секілді философиялық мәні терең пьесаларын сахналаған Ә.Рахимов «Адасқақпен» отыз жылдан бері «ауырмаса» дәл осындай кең ауқымдағы даналықты майдан қыл суырғандай етіп, динамикалы драмаға айналдыра алуы екіталай еді. Асқар шығармашылығындағы ешкімге ұқсамайтын тіл, ой, стиль ерекшелігімен ертерек танысқан шеберге ғана бағынатын кесектік бұл.
Спектакльдің инсценировкасын жасаған Ә.Бөпежанова шығарманың өзегін сақтай отырып, Біржан өмір сүрген кезеңге тән ахуалды, Ақан – Біржан – Абай тізбегін көтеретін ең маңызды диалог-діңгекті дұрыс іріктей алғаны туындының толық, біртұтас сахналық шығарма болуына мүмкіндік берген. Спектакльдің мәңгі қозғаушы күші махаббат па – бар және ол қандай махаббат десеңізші, аспандағы айға, Абайдың айнамкөзіне азуын білеген ессіз әлде есірік сезім. Елінің сөзін сөйлеп, еркесіне айналған әншілер өз кезеңінің бай-манабының қолжаулығы болды ма – болған. Бармақ басты, көз қысты жемқорлық па – дерттің тамырын сол заманның топырағынан да тауып аласыз. Жалпақшешей, жағымпаздық ше – жайлап алған. Жадағай, жабы әншілеріңіз бе – олар бүгін өніп шыққан жоқ, өлермендер Біржан мен Ақанның өзін де жабықтырған. Осының бәрі бүгінгі көрерменге ғажап таныс оқиғалар. Біржан – Әпіш, Біржан – Абай, Біржан – Ақан, Біржан – Паң Нұрмағамбет, тіпті Біржан – Тәшмат арасында өрбитін диалог-спектакльде біз іздеген өзектілік кезек-кезек көрініс тауып жатты.
Спектакль өң мен түс арасында, екі әлемнің ортасындағы кеңістікте өтеді. Әлдеқашан о дүниелік болған жақындарының бәрі – өбектеп, жанынан шықпайтын жан жары Әпіш, Жанботаның қысастығы, Паң Нұрмағамбеттің нығыметіне бөленген күндер, Абаймен кездесуі, Ақанмен қауышуы – кенет Біржанның жадында қайта жаңғырады. Өлім алдындағы алаң-елең дүние. Күнәлары көз алдына келіп жатыр. Ар азабы тән азабынан ауыр. Ұят адамды өмір бойы қуалайды, міне, Біржанды да ақыры уысына түсіріп, өлетін сәтінде бетіне шыжғырып басып жатыр. Біржанның екі аяғы мен екі қолы тақтайға тарс таңулы, байлаулы жіпті шешкісі келіп бұлқынады. Ағаш тақтай болғанымен, режиссердің пайымында, бұл – ар тақтайы. Біржанның жантәсілім етер алдындағы жарты сағаттық, бәлкім жарты минөттік жан қиналысын Ә.Рахимов бір жарым сағаттық драмаға құрған. Режиссер Біржанның ажал алдындағы арылуын, арымен, әнімен арыздасуын тұтас драмаға айналдырарда, әр штрихты, әр детальды мейлінше ойластырған. Қара киінген қарақшылардың көзіне әзірейіл болып көрініп, қайта-қайта сабап кететін тұсы – осқылап жатқан Біржанның өз күнәлары.
Фәнимен қоштасып жатқандағы қас-қағым сәтте күнәдан арылудың бір мүмкіндігі, жалғыз жолы қазақтың салтында бағзы заманнан «бақұлдасу» аталғаны аян. Негізгі қақтығыс – Біржан мен Абай, соңыра Біржан мен Ақан арасында өрістеп, бірі махаббат, ар идеясын, бірі ән, өнер идеясын түрлі қайшылықта қаузағанымен, бұларды ортақ линияға біріктіріп тұрған осы бақұлдасу.
Біржан секілді күрделі әрі терең, қазақ музыка әлеміне ерекше әсер еткен қуатты құбылысқа «Адасқақпен» ескерткіш соққан Асқар Сүлейменов оның қарапайым қалыпқа, жалпақ ұғымға сыя қоймайтын жұмбағын шешуді діттегенін осы спектакль анық аңдатады. Әйелдің намысынан әннің құдіретін, әншінің алтын басын биік қойған Абайдың алдындағы өкініш өлімнен де күшті болып өртеп барады қазір. Абаймен жауаптасуы – өртеген арымен жауаптасуы.
Ал Ақанмен кездесуі шиыршық атқан шарпысуға толы. «Мен ғашықтықты машық қылған сен емес. Көңілім құламаса, бармаймын да, алмаймын. Үздіге қалсам, кер домбыра әзірге дүмімен түсіп жарылған жоқ. Бірақ жадыңда желімдеп сақта: менің бір әнім матап берген қырық тоғыз» дейді Ақан. «Ән мал ма сонда?» дейді Біржан. «Ән – зар. Зар һәм мінәжат. Ал мал ма, жоқ па, оны өзіңнен сұра». Ақан ұстазына зор айып тағып тұр. «Әнді көңілдестің қалыңмалы сияқты пайдаланасың, ал мен үшін зар және мінәжат» деп тұр. Ақан үшін ән деген – махаббатқа, адалдыққа деген мінәжат. Ән құдіреті деген бар. Ол – ардың үні. Ақан Біржанға «сен жұмсалдың» дейді. «Сен әніңді, өнеріңді, атағыңды малға саттың». Өнерді дүние-малдың жолына жұмсадың деп кінә тағып тұр. Ал өнер жұмсалмауы керек. Азды-көпті ғұмырында жалған өмірден мән іздеген рухы биік Біржанның жантәсілім алдындағы шындығы шошындырмайды, керісінше, сүйсіндіреді. Бұл үшін Біржанды еш жазғыра алмайсың. Себебі артына өлмейтін, өміршең ән қалдырып кеткен Біржанның өзі өмір сүрген қоғамның шартты заңдылықтарына мойынсұнбай, тіршіліктің мәнін өнердің биігінен табу үшін бәрінен безініп, рухани арпалыспен ғұмыр кешкені онсыз да көпшілікке бұрыннан белгілі шындық емес пе? Біржанның мінезіндегі ең маңызды қасиеті – өзін-өзі түсінбей, әділдік таппай, қоршаған ортасынан қорған, тірек таба алмай, бәрінен беті қайтып, өкініп, аласұру, соған сәйкес кейіпкерінің ішкі жан дүниесін ашатын әрекет, штрихтар тауып, құбылтуға жанын салғанына қарап Біржан – Бекжан Тұрыстың рөлге тыңғылықты дайындықпен келгенін байқатады. Бүкіл спектакльдің жүгі бір өзіне көбірек түсетін Біржанның кесек бейнесі Бекжанды ия «бар», ия «жоқ» жасайтын, көрерменнің алдында күрделі сынақтан өткізетін жауапкершілігі мол рөл болатыны аян еді. Актерлік таланты, музыкалық қарымы сыналатын тұс осы. Актерлік ішкі қуаты мол Б.Тұрыс Біржанның бойын кернеген ызаны, ойын бүкпей айтатын тікмінезділігін, әншінің ішін өртеп бара жатқан күйінішін, рухани күйзелісін бір бояумен емес, жан-жақты шеберлікпен ашып көрсетті.
Қойылымның мазмұнын ашуға қызмет етіп тұрған декорацияны құрудағы суретші Мұрат Сапаровтың еңбегін де атап өту орынды. Қара көлеңке сахнадағы қара киімді қарақшылардың готикалық әсер беруі, Ләйлім-шырақтың хор қыздарының арасынан табылуы, қайта-қайта қақпақылға түсетін қаңбақ секілді дөңгелек шар – спектакльдің ұтымды ой-тұжырымы. Шар – дүние-қаңбақ. Қаңбақтың образы. Ал қаңбақ – халықтың образы. Олар осы қаңбақтың ішінде отыр. Жел айдаса домалап жүре береді. Абай мен Біржанның, Біржан мен Ақанның диалогында олар бір-біріне бар екпінімен қаңбақ домалатады. Осындай ұлы адамдардың ерегесінде халық қаңбақша домалап, қай жағына жығыларын білмейді. Екі ұлы адам егесті ме, ортасында халық топалаң болады. Тегеурінді режиссерлік тың шешім. Режиссер халықты екі ұлының диалогының ішіне тастады да, отаршылдық идеологиядағы қазақтың халінің қандай болатынын қапысыз көрсетті. Тікенек шардың ішіндегі халық қызыл ала қанға боялған. Халық қансырап торда отыр, ал әншісі бай-байшыкештің шашбауын көтеріп, әнін айтып, әңгімесін қыздырып жүр. Триумф сұрақ осы – ал халықты кім ойлайды? Бай-байшыкеш пе, әлде халықпен арадағы делдал Паң Нұрмағамбеттер ме? Режиссер Ә.Рахимовтың көрерменді осы сұрақтың төңірегінде ойландырғысы келген мақсатын батыл қадам деп бағалауға әбден тұрарлық.
Біржанның соңына қалдырған музыкалық мол мұрасының қай-қайсысы да сахнада шырқалуға сұранып тұратынына қарамастан, заманының әділетсіздігіне, зорлық-зомбылығына күйіне отырып шығарған трагедияға толы бір ғана «Теміртастың» таңдалып, лейтмотив ретінде алынуы спектакльдің салмағын арттыра түскен. Бұл – Біржанның жанайқайы. «Теміртас» – жалпы, «Адасқақ» қойылымының темірқазығы, жұлын-жүрегі. Арада енді жүз, мың жыл өтсе де, әр заманның өз Біржаны болатынына, оның зары бірде у, бірде дәрі болып, осы оқиғалардың тап осылай қайталана беретініне мынау «Теміртас» куә бола бермек...
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
