Халықаралық авиация және ғарышкерлер күні қарсаңында осынау тарихты еске салып қойған артық болмас. Оның үстіне биыл – ит жылы ғой. Сонау зеңгір көкке, тылсым ғарышқа адамнан бұрын жол салған да адамзаттың адал достары еді.
Ғарышкер иттер
Жалпы, тіршілік иесін ашық ғарышқа шығару идеясы 1940-жылдардың соңында-ақ ойластырылып, Кеңес Одағы 1951 жылы 22 шілде күні таңғы 4-те Бөкей ордасының іргесіндегі Капустин Яр полигонынан «Р-1В» геофизикалық зымыранын ұшырып үлгеріпті. Жердің тартылыс күшін жеңіп, шырқау биікке шыққан алғашқы тіршілік иелері – Дезик пен Цыган есімді қанден иттер еді. Сол жылы бірінен соң бірі алты сынақтың төртеуі сәтті, екеуі сәтсіз болып, 4 ит құрбан болған.
КСРО-дағы ғарыш сынағының екінші кезеңінде – 1954-1957 жылдар аралығында иттер ғарышқа – 9 мәрте, зерттеудің үшінші кезеңі өткен 1957-1960 жылдары 12 мәрте көтеріліпті.
Бірақ бұлардың бәрі геофизикалық зымыран болатын. Жер орбитасын айналып ұшатын ғарыш кемесінің кезегі енді келген еді. Орбитаға алғаш шыққан жан иесі тағы да ит болды. 1957 жылы 3 қарашада Байқоңырдан «Спутник-2» зымыраны көтерілді. Оның бортындағы Лайка байғұстың басы ажалға бірден-ақ байланған екен. Өйткені ғылым мен техника мүмкіндігі «ғарышкердің» Жерге тірі оралуын қамтамасыз ете алмайтын. Лайка ғарышта жеті сағаттан кейін қатты қорқу мен қызудан жан тапсырған.
Бұдан кейін тағы 6 зымыран, 10 ит көкке көтеріліп, ғарышкер иттердің алтауы ғана аман-есен оралыпты. Тіпті 1961 жылы 12 сәуірде ғарышқа алғашқы адам – Юрий Гагарин барып келген соң да иттерді сынау тоқтамаған.
Ветерок пен Уголек
Ал енді Қайыңдыға қонған қос итке келейік.
Адамның ғарышта ұзақ болуын сынау мақсатында 1966 жылдың 22 ақпаны күні көкке «Космос-110» кемесі жіберілген екен. Оның бортында Ветерок пен Уголек есімді кәдімгі дүрегей иттер болды. Бұл иттер ғарыш кеңістігінде 23 күн жүзді! Бұл сол кез үшін ғаламат рекорд еді. Қос иттің сол рекордын арада бес жыл өткенде, 1971 жылы ұшқан «Союз-11» экипажы ғана жаңартты. Бірақ ғарышта 24 күн болған Георгий Добровольский, Владислав Волков және Виктор Пацаев 1971 жылы 29 маусым күні қону сәтінде қаза тапты. Ал Ветерок пен Уголек әлі күнге дейін ғарышта ең ұзақ болған иттер болып қалды.
Бір қызығы, Ветерок пен Уголек 1966 жылы 17 наурызда Ресейдің Саратов облысы аумағына түсуі керек болған. Бірақ ғарышкер иттер отырған капсула көзделген межеден 60 шақырым ауытқып, қазіргі Батыс Қазақстан облысы Қазталов ауданына қарасты Қайыңды ауылының Қисмет қыстағының іргесіне қонған.
– 1966 жылы 17 наурыз күні сағат 10 шамасында ерекше «гүрс» еткен дауысты естіген Қисмет қыстағының малшылары жалтыраған жұмыртқа тәріздес бір нәрсенің жерге түскенін көріпті. Аспаннан екі ұшақ бақылап ұшып жүрген. Артынша 5-6 тікұшақ келіп, әскери адамдар әлгі маңды түгел қоршап алды, – дейді Қайыңды орта мектебінің директоры Серікжан Сүлейменов.
«Қисмет қыстағына ғарыш кемесі қонды» деген хабарды естіген Қайыңды ауылының бір топ тұрғыны трактор тіркемесіне тиеліп межелі жерге жетеді. Ауыл тұрғындары Есенияз Ермұханов, Өмірзақ Сапаров, Қабдол Мұхамбетов, Тілекқабыл Ғабдуллин, Қайыр Шалабаев, Қайырғали Жұмағалиев, Сәтекен Сұлтанов, Кәрім Мұхамбетов ғарыш кемесі қонған жерге жеткенде биіктігі 2,5 метр, ені 1,5 метр шамасында, құстың жұмыртқасы тәріздес шар иллюминатор терезесі жалтырап, шалшықтың ортасында жатады. Бірақ 100 шаршы метр аумақты қоршап алған он шақты жауынгер мен бір полковник ауыл адамдарына кемеге жақындауға рұқсат етпейді. Бүйірінде крест белгісі бар тікұшақ Қайыңдыға қонып, жол көрсетуге мектептің математика пәнінің мұғалімі Жолдығали Кенжеғалиевті отырғызып, кеме қонған жерге жетеді. Бірақ келген адамдар батпақта жатқан капсулаға жақындай алмай, жергілікті дүкеннен резеңке етік сатып алып киіп, ақ халатты төрт адам ғарыштан түскен шарға жақындайды.
Ақ халатты адамдар иллюминаторды ашып, ішінен қайыс белдіктері айқыш-ұйқыш, қара ала екі қанден итті алып, тікұшақ дереу көкке көтеріледі. Екінші тікұшақ «иттердің үйін» және темір сымдар мен самаурындай жалтыраған қалпақты тиеп алып, олар да ұшады.
КСРО Денсаулық сақтау министрлігі медициналық-биологиялық проблемаларды зерттеу институтының ғылыми қызметкері Е.Н.Юмашева-Журавлева естелік жазбаларында «кешкі сағат 19.00-де иттер зерттеу орталығына жеткізілді» деп жазады. Иттердің капрон киімдерін шешкенде, түктерінің түгел түсіп, терісі қызылшақа болып қалған екен. Уголек пен Ветерок әуелгіде өте әлсіз болған, аяқтарын баса алмай, жүрек қағысы жиілеп, шөл қысып шаршап оралған. Алайда арада аз күн өткенде иттер тез оңалып, институт ауласында асыр салып жүріпті. Ғарыштан оралған Уголек 1976 жылы, Ветерок 1978 жылы әбден қартайып өлген.
Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
Батыс Қазақстан облысы
