...Ойынның қызығына шым-шым батып-ақ кеткен екенбіз, «жұмысынан әкең келді, сені іздеп жатыр» деген хабар келгенде үйге қарай құстай ұштым. Енді ше, малдың асты тазаланбаған, астауға шөбі салынбаған еді. Әкем жарықтық балаға қол көтермейтін. Бірақ сұсты көзімен бір қарағанының өзі біз үшін жеткілікті.
Сірә, үйге жау қуғандай тасырлатып жүгіріп келсем керек, әкем сесті жүзімен тоқтатты.
– Ұлым, бейуақытта үйге қарай жүгірмейді. Бұл жаман ырым. Үйге қарай кісі қайтыс болғанда көрісуге келгендер ғана жүгіреді. Бұдан былай үйге қарай жүгіргеніңді көрмейін,–деді әкем.
Кім отбасында қаралы жиын болғанды хош көреді дейсіз. Содан бері санамда осы бір тыйым сөз өшпеспей жазылып қалды.
Мал жайғастырып келген соң бәріміз дастарқан басына жиналдық.Ағам кітап оқып отыр еді, нанды бір қолымен үзді.
– Тәйт! Не деген көргенсіздік. Нанды бір қолмен үзбейді, – деп жекіп қалды әкем.
Сөйтсем, бір қолы жоқ шолақ адамдар ғана нанды бір қолымен үзеді екен ғой.
Ағам қолындағы кітабын тастай салып, нанды екі қолымен үзді.
Күні бойы үй тірлігіне көмектесіп, шаршаңқырап тұрған мен екі қолымды беліме таяп тыныс алып тұрғанмын. Мұны көрген анам:
– Балам, белді таянбайды. Себебі, жақын адамы қайтыс болғанда ғана жоқтау айтып жылаған әйел белін таянады, – деді.
Сол жылдары қазіргідей үстел, орындық дегенді білмедік. Сабаққа текемет үстінде отырып дайындалатынбыз. Бірде көршіміздің үйіне келдім.
Сыныптасым шаршаған болар, текемет үстінде тізесін құшақтап отыр екен. Баласын көрген әкесі:
– Тізеңді құшақтамай отыр, – деп ұрысып тастады.
Мен үйге келген соң анама көршіде болған жайтты айтып, бұл тыйымның мағынасын сұрадым.
– Балам, тізені құшақтамайды. Бұл «ұрпақсыз қалдым», «қу тіземнен басқа құшақтар басқа нәрсе қалмады» деген жаман ырымды білдіреді, – деп түсіндірді анам.
Түптеп келгенде бізді әке-шешелеріміз ырым және тыйым сөздермен тәрбиеледі. Қазақтың өзіндік ұлттық болмысын сақтап қалған халықтық дәстүрлеріміз екенін бүгінде тарихшыларымыз бен ғалымдарымыз да қуаттап, мақұлдап отыр. Өркениет атты өркеуде өкірештердің өңештеріне жұтылып кетпей, ғасырдан ғасырға жүгіміздің жығылмай жетуі осы қайталанбас қасиеттерімізді көзіміздің қарашығындай сақтай білуімізде десек, шындықтан шығандап кетпегеніміз.
Қазақта тыйым сөздер мен ырымдар әлімсақтан бар десек, қателеспейміз. Мысалы «Ер кісінің жолын әйел адам кесіп өтпейді» дейді. Мұнда ер азаматтың отбасындағы, қоғамдағы, елді қорғаудағы орны анықталып тұр. Міне сондықтан ер азаматты әйел баласы құрметтеуі тиіс. «Молаға қарай қолыңды шошайтпа», «Қабірді баспа», «Төрге қарап жүреңнен отырма», «Түнде тырнақ алма», «Есікті керме», «Күн батарда ұйықтама», «Көкті жұлма», «Құмырсқаның илеуін бұзба», «Жуған қолды сілкілеме», «Таңдайынды қақпа», «Бетіңді баспа», «Екі қолыңды тізеңе қойып отырма», «Құлаған үйдің, қораның ішінде дәрет сындырма» деген сияқты толып жатқан тыйымдарымыздың тәрбиеде алар орны терең. Бұл әуелгіде ұрпақты жоғары күш арқылы сескендіру, денелерін тітіркендіру арқылы тәрбиелеуге негізделген.
«Күллі ғажайыптардың ішіндегі ең тамашасы – жақсы тәрбиеленген адам» депті Эпиктет деген данышпан. Жақсы қасиет қайдан дариды? Данышпандар мен ғұламалардың ұрпақ тәрбиесіне қатысты насихаттары мен өсиеттері, даналық сөздері, ұлтымыздың ырымдары мен тыйымдары тәрбиенің түп қазығы, тарқатылмас түйіні. Ендеше ең мықты заңдар халықтың дәстүрлері екенін ұмытпағанымыз абзал.
Сабырбек ОЛЖАБАЙ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі
