Жасыратын түгі жоқ. Әлеуметтік тұрғыда аз қамтылған отбасыларын айтпағанда, баласының жағдайын жасап отырған ата-ананың өзі де күні бойы жұмыста. Яки болмаса таңертең толық оянбаған, тәбеті ашылмаған баласын сабаққа кешігеді деп безектеп, тиісінше тамақтандырып үлгере алмайды. Көп әке-шешенің баласының мектепте не ішіп, не жеп жүргенін бақылап отыруға қажыры мен уақыты жетпейді.
Мамандар мектептегі тамақтандырудың бүгінгі тәжірибесі диабет пен онкологиялық ауруларға апаратынын алға тартып отыр. Бұл мәселені тиімді шешудің төте жолы – мемлекет дұрыс тамақтануды ұйымдастыру мен оны тиімді бақылауды қамтамасыз ету үшін жергілікті бюджеттен қаражат бөлу тәжірибесін қайтарған дұрыс деп есептейді. Бұл туралы саламатты өмір салтын қалыптастыру және балалар бағдарламаларын жүзеге асырумен айналысатын қоғамдық ұйымдардың өкілдері мәлімдеме жасады.
Баспасөз мәслихатында алдымен мектептердегі тамақтанудың қолданыстағы тәжірибесіне талдау жасалды. Мұндай қорытындылар әрине көңіл көншітпейді. Яғни Тамақтану академиясы әзірлеген стандарттар мен диеталық рациондарға сәйкес емес. Мектеп асханалары базасындағы жалға алушылардың иелігіндегі тамақтандыру ата-аналардың сапа жөнінде қоятын талаптарымен үйлеспейді. Мектептердегі тамақтандыру ісін басшылық та, ата-аналар да бақыламайды. Жергілікті бюджет те сапалы өнімдерді пайдалануға жеткілікті қаражат бөлмейтін көрінеді.
Мәселе көтеріп отырғандардың айтуынша, бұл жағдайда дұрыс тамақтану әдетін қалыптастыру қиын. Оқушылар рационалды тамақтанбайтындықтан, бұл түрлі ауруларға шалдығу көрсеткішін ұлғайта түседі.
Ал 2016-2019 жылдарға арналған «Денсаулық» мемлекеттік денсаулық сақтауды дамыту бағдарламасын іске асыру шеңберінде, сондай-ақ «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекске сәйкес Денсаулық сақтау министрлігінің тапсырысы бойынша «Мектеп оқушыларының диетасына арналған бірыңғай стандарттар» атты әдістемелік ұсыныстар алға тартылды және оны барлық білім беру мекемелерінде жүзеге асыру 2017 жылы орындалуы тиіс болатын.
Тамақтану дағдылары ерте жастан қалыптасатыны белгілі. ДДСҰ деректері бойынша, Қазақстанда балалардың төрттен бірі артық салмақтан, ал олардың ішінде тең жартысы семіздіктен жапа шегеді. Бұл жеткіншектер өсе келе инфекциялық емес ауруларға ұшырауға бейім әрі жасына жетпей жер құшу қаупін арттырады. Дәрігерлердің айтуынша, қант диабетінің 44 пайызы, жүректің ишемиялық ауруының 23 пайызы, ісік ауруының 40 пайызы артық астан туындаған салмақ пен семіздіктен болады.
– Балалар ауруы түрлерінің өсуі дәрумендік микроэлементтердің жетіспеушілігінен туындайды. Өсіп келе жатқан бала жетілу кезеңінде көп энергия жұмсайтындықтан дәрумен тез сарқылады. Яғни, көкөністер, жемістер, сүт және лактоза жеткіліксіздігі бар балаларға айран-сүттен жасалған қоректік заттарды қажетті мөлшерде тұтынуы маңызды, – дейді Қазақ тағамтану академиясының вице-президенті Юрий Синявский.
Дегенмен қазіргі тәжірибе көрсетіп отырғандай, мұндай азық-түлік стандарттары сақталмайды және оны жіті қадағалау жұмыстары жүргізілмейді. Жоғары сапалы тағам мәзірі өте қымбат, кіші жастағы топтар үшін 650 теңгеден басталып, егде жастағы азаматтар үшін 960 теңгені құрайды. Билік тарапынан мұндай қаражатты бөлу көзделмеген. Жергілікті бюджеттердің есебінен оқушыларды тамақтандыруға ақша бөлінуі орынды. Сонда ғана диеталық стандарттарды орындауға болады. Кез келген мониторинг ашық жүруі қажет. Және қамқоршылық кеңесін қатыстыру арқылы, сондай-ақ қоғамдағы әлеуметтік үдерістерге бейжай қарамайтын, әлеуметтік жобаларды жүзеге асыруға ниетті демеушілерді де тарту керек, деп есептейді мамандар.
Сол сияқты еліміздің «Бала құқықтары туралы» заңында әрбір баланың денсаулығын сақтауға айрықша құқығы бар екендігі және оны ұйымдастыру тәртібі туралы толық түсіндіріледі. Баланың денсаулығын қамтамасыз ету саламатты өмір салтын насихаттау, балалар ауруларының алдын алу, қолайлы орта құру, баланың сау болып өсуі үшін қажетті сападағы тағам өнімдерін өндіру мен оны сатуды бақылау негізінде жүзеге асуы тиіс.
Ал Адам құқықтары жөніндегі уәкіл жанындағы Алматы және Алматы облысы бойынша ұлттық алдын алу механизмі тобының мүшесі, «Ұлағатты отбасы» қоғамдық қорының президенті Марианна Гуринаның ұсынысы бойынша, мемлекет дұрыс тамақтануды ұйымдастыру мен оны тиімді бақылауды қамтамасыз ету мақсатында жергілікті бюджеттерден қаражатты бөлу тәжірибесін қайтарғаны дұрыс. Бұл жағдайда мемлекет тіпті үнемдей де алады. Балаларды кейін ұзақ жылдар емдегенше, бүгін дұрыс тамақтануға баулу – ұтымды шешім. Бұған қоса, ата-аналар мектептің қамқоршылар кеңесі арқылы осы мәселеде белсенділік танытуы қажет.
– Онкологиялық химиотерапияның бір рәсімінің құны 1 миллион теңгеге жетеді. Ерте жастан денсаулық күтіміне қаржыны үнемдеу дұрыс емес және мүмкіндігінше барынша пайдалылығы теңдестірілген азық-түлікпен қамтамасыз ету маңызды. Бұл жағдайда мектепке сүт және сүт өнімдерін қайта оралту ең оңтайлы қадам болып табылады, – дейді өз кезегінде «Аман Саулық» қоғамдық қорының сарапшысы Татьяна Бажова.
– Біз билік пен мектептерге әртүрлі бағамен тамақтандырудың түрлі кешенді тәсілдерін ұсынамыз: қолжетімді, орта және толық түскі ас. Бала денсаулығы үшін ең ұтымдысы – үзіліс уақытында сүт, йогурт ішу. Егер муниципалитет толық түскі асқа қаражат таппаса, онда билік өкілдері мектептің қамқоршылар кеңесі арқылы жұртшылық назарын аудара отырып, бақылауды күшейту керек. Жартылай қаржыландыру мақсатында демеушілермен әріптестікті іздестіру де жағдайды дұрыстауға жетелейді. Қол қусырып қарап отырмау қажет, – деді Марианна Гурина.
Мамандар сондай-ақ 2018 жылдың қыркүйек айынан бастап, Алматы қаласындағы мектептердің бірінде барлық нормалары мен ережелері сақталған, мектеп басшылығы, қамқорлық кеңесі және азық-түлік бөлімінің қолдауымен қанатқақты жоба іске қосылатындығын атады. Ұйымдастырушылар бұл жобадан тек оң нәтижені күтеді. Қысқасы, оқушылардың тамақтануын дұрыстау арқылы, олардың сабаққа деген ынтасы, көңіл-күйі мен білімін жақсарту көзделіп отыр. Бұл бастама Қазақстанның басқа мектептеріне де тәжірибе таратуға мүдделі тараптармен ынтымақтастық жолындағы үлгі болмақ.
Айнаш ЕСАЛИ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
