– Қазақстан мен БҰҰ Даму бағдарламасы арасындағы «жасыл» технологияларды енгізу жөніндегі ынтымақтастық қалай қалыптасты?
– Оған Қазақстанның 2013 жылы «жасыл» экономикаға өту жөнінде арнайы тұжырымдама қабылдауы себеп болды. БҰҰ Даму бағдарламасы экономикасын заман талабына сай реформалағысы келетін, табиғат пен оның ресурстарын үнемді пайдалануға ұмтылатын елдерге қолдау көрсету мақсатын көздейді. Соған сай ол әлемнің әр шалғайында көптеген жобаларды жүзеге асыру бағытында жұмыс істеп келеді. Соның бірі – «жасыл» технологияларды енгізу жөніндегі жобалар.
Жалпы, БҰҰ Даму бағдарламасы мен Қазақстан арасындағы ынтымақтастық ел тәуелсіздігінің елең-алаң шағынан бастау алды деуге болады. Соның ішінде бір ғана «жасыл» экономика мәселесіне келсек, ол Қазақстан осы жөнінде арнайы тұжырымдама қабылдағаннан кейін бастау алды. Мұндағы Даму бағдарламасының алдына қойып отырған мақсаты – «жасыл» технологияларды қолданысқа енгізіп, оларды пайдалануды қарапайым қазақстандықтарға үйрету.
– Оны қалай үйретіп жатырсыздар?
– Біз бұл мәселені ең алдымен су секторынан бастадық. Өйткені Қазақстан су көздеріне оншама бай ел емес. Бірақ соған қарамастан ел адамдары суды өте ысыраппен пайдаланады. Сондықтан ең бірінші кезекте суды тиімді пайдалану жолдарын көрсетіп беру қажет болды. Ол үшін ең алдымен бюджеті 600 мың еуро болатын 14 гранттық жоба әзірленді. Бұл қаржы Еуропалық одақтың қаржылай қолдауымен Даму бағдарламасы тарапынан бөлінді. Ал жобаларды қай жерде жүзеге асыру керектігін қазақстандықтардың өздері шешті. Осы үшін Қазақстандағы Су ресурстары комитетімен ынтымақтастық орнатылды. Сөйтіп әрқайсысы 40-60 мың еуро тұратын гранттық жобалар 8 облысты қамтыды. Осы бойынша біз 18 түрлі «жасыл» технологияны қалай енгізуге болатындығын көрсетіп бердік.
– Түсінікті болу үшін нақты бір жоба жайында баяндай кетіңізші.
– Мысалы, Қызылорда облысының Арал ауданындағы сегіз мектепті таза ауыз сумен қамту жобасын алайық. Бұрын бұл мектептер ауыз суды тасымалдап әкеледі екен. Біз қажетті құралдарды (сорғылар мен су тазалайтын құралдар) орнату арқылы мектептерге таза су шығарып бердік. Қазір мектептер орналасқан ауылдардың халқы да осы суды пайдаланып отыр. Өйткені бұл суды тасып ішкеннен әлдеқайда пайдалы болып шыққан және су сапасы да жақсарған.
Екінші бір мысал. Түркістанда күн мен жел қуатын пайдаланып жұмыс істейтін сорғы орнаттық. Ол жер астынан су шығарды. Осы суды бау-бақша суаруға тиімді пайдалану үшін тамшылатып суару технологиясы енгізілді. Оның үстіне егістікке парниктер орнатылды. Парниктерді жатаған жылыжайлар деп түсінуге болады. Сөйтіп енді осы іспен шұғылданған адамдар жылына үш рет өнім алуға қол жеткізді. Осы парник шаруашылықтары арасында фермерлер кооперативі құрылды. Сонда мұның пайдасын өзіңіз есептеп көріңіз. Біріншіден, сорығының жұмыс істеуіне көп қаржы жұмсалмайды. Өйткені ол күн мен жел қуаты арқылы жұмыс істейді. Екіншіден, егістікті суару үшін көл-көсір су кетпейді. Өйткені ол тамшылатып қана суарылады. Су топыраққа емес, тамырдың дәл өзіне барады. Үшіншіден, парниктер орнату арқылы адамдар бұрынғыдан әлдеқайда мол өнім алады. Өйткені бір жылда үш рет өнім жинайды және алғашқы өнім бұрынғыға қарағанда әлдеқайда ерте піседі. Ерте піскен өнім мол пайда көзі. Төртіншіден, кооператив құру арқылы шаруалардың басы бірікті. Демек олар бұрынғыға қарағанда әлдеқайда жедел дамуға мүмкіндік алды.
Кент әкімі қазір бұл істің пайдалы екендігін көріп, сорғы арқылы шығарылған суды құбыр тарту жолымен әр үйге жеткізу мәселесін шешті. Оған қаржыны өздері тапты.
Жалпы, біз өзіміз енгізген жобалар тиімді жұмыс істеп тұруы үшін әр жобаның 53 пайызын қаржыландырамыз. Қалғандарын жергілікті әкімдіктер, шаруа қожалықтары немесе тұрғындар өздері қаржыландырады. Өйткені қаржы қосқан кезде барып адамдардың бойында жауапкершілік пайда болады.
Сондай-ақ бұл жерде айта кететін тағы бір мәселе, біз өзіміз қаржыландыратын жобаларды таңдап алған кезімізде, оларды екінші бір жерде көшіріп пайдалану мүмкіндігінің болуына мән береміз. Өйткені біздің мақсатымыз «жасыл» технологияларды қалай енгізуге болатындығын адамдарға көрсетіп беру, олардың көзін ашу ғой. Көзі ашылғаннан кейін адамдардың бұл істі өз беттерімен таратып, көбейтіп алып кететіндігіне сенім зор.
– Иә, Қазақстанның кез келген азаматы «жасыл» технологиялардың пайдалы екендігін көріп, үйреніп алса, мұнан әрі бұл істерді олардың өздері-ақ атқарып кете алатын секілді. Ал енді бұдан гөрі күрделілеу, мәселен, іргелі шаруашылықтарға арналған жобаларыңыз бар ма?
– Ондай жобалар да бар. Олар жоғарыда айтқан 14 жобадан тыс. Барлығы – 4 үлкен жоба. Бұл жобаларды өңірлерге арналған деп айтуға болады. Жалпы бюджеті 3 миллион еуроны құрайды. Сізге түсінікті болу үшін бір-екеуін әңгімелейін.
Ақтөбе облысындағы Қарғалы су бөгеніне әртүрлі деңгейде датчиктермен жабдықталған автоматты жүйені орнаттық. Датчиктер бөгендегі судың деңгейін өлшеп тұрады да оны автоматтандырылған компьютерлік жүйеге береді. Су тым артып бара жатса, жүйе арқылы орталыққа хабарландырылады және бөгендегі артық су жіберіле бастайды. Көктемгі су тасқыны жағдайында мұның маңызы зор. Біріншіден, бөген бұзылмай аман сақталады. Екіншіден, бұл жағдайдан халық дер кезінде хабарланады.
Қазақстанда 1,5 мың су қоймасы мен бөген бар екен. Оның 77-сі стратегиялық мақсатта деп есептеледі. Міне, осылардың барлығына біз әкеліп, көрсетіп берген технологиялар орнатылатын болса, Су ресурстары комитетіндегілер орталықтанған жүйе арқылы олардың барлығын бақылауда ұстап отыра алады және су тасқынының алдын алудағы мүмкіндіктері де күшейе түседі. Бұл үлкен жетістік болар еді. Су ресурстары комитетіндегілер осы істі қолға алмақ. Осы үшін «Су қоймаларының қауіпсіздігі туралы» заң қабылдауға күш салынуда.
Тағы бір жоба. Алматы облысының Ақши кентінде 5 мың адам тұрады. Олар ауыз сумен қамтылған. Бірақ су кететін кәріз жүйесі жоқтықтан, пайдаланылған су кентті ластайды. Осы проблеманы шешумен айналыстық. Алдымен су молынан пайдаланылатын мектеп пен балалар бақшасына су үнемдегіш технологиялар орнаттық. Сондай-ақ күн табақшалары арқылы қуат алып, су қыздыратын геоколлектор орнаттық. Сөйтіп мұндағы қалдық сулар көп азайды. Енді пайдаланылған судың өзі биологиялық тазартуға жіберіледі. Оны тазартатын станса қойып бердік. Сөйтіп қайыра тазартылған су бұрынғыдай жерді босқа ластамай мектеп маңайын суландыруға, айналаны көгалдандыруға жұмсалатын болды.
Сондай-ақ осы Ақшиде көктемде тасыған суды каналдар арқылы жинақтап, ауыл сыртына шығарып, бөген тұрғызып, бір жерге жинақтайтын жүйе жасадық. Ол шағын бөгеннің қасынан 10 жылыжай орнаттық. Жылыжайдағы фермерлердің басын біріктіріп, кооператив ұйымдастырдық. Олар жылыжайда өсірген гүл, көкөністерін Алматыға апарып сатып, пайда табады және кентті көкөніспен қамтиды. Осы арқылы кенттің бірқатар проблемасының шешілгендігін байқауға болады.
Сондай-ақ Салтанат Рахымбекова басқаратын «G-Global «жасыл экономика» мен даму коалициясы» ұйымымен бірлестікте жұмыс істеп, Арнасай ауылындағы жылыжай ішінде тұман тудыратын технология орнаттық, тағы да басқа жобаларды жүзеге асырдық.
Міне, осының барлығы «жасыл» технологияларды енгізудің пайдасының мол екендігін көрсетіп отыр.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Сұңғат ӘЛІПБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
