2017 жылдың наурызындағы деректер бойынша, Сирияның ІЖӨ-сі 50 пайызға қысқарып, елдің экономикалық шығыны 275 млрд долларға жуықтап, әбден тұралап қалды. Мамандардың айтуынша, Шамдағы соғыс аяқталған жағдайда ел экономикасын қалпына келтіру үшін 10 жылдан 15 жылға дейін уақыт қажет болады екен. Міне, зардабы осыншалықты ауыр соғысты тоқтатуға көптеген тараптар күш салуда. Осы орайда Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың сауатты саясатының нәтижесінде Қазақстанның бітімгерлік позициясы БҰҰ-ның Сириядағы қақтығыстарды реттеуі үшін сәтті қадам жасауына алғышарт жасап берді.
Таяу Шығыс елдерін ғана емес, бүкіл әлемдік қоғамдастықты алаңдатып отырған Сирия мәселесін шешуге Қазақстанның ара ағайын болуын қалаған Ресей, Түркия және Иран мемлекеттерінің басшылары Қазақстанның халықаралық аренадағы ең күрделі түйткілдерді реттеу ісіндегі мол тәжірибесін ескере отырып, былтыр Елбасы Н.Назарбаевқа арнайы ұсыныс жасады. Бұл ұсынысты құптаған ресми Астана екі жыл бойы 9 раундқа созылған келіссөздерді жоғары деңгейде ұйымдастырды. Еліміз кездесуге қатысатын тараптың бәрімен тең әрі сенімді қарым-қатынас жасағандықтан, Астана процесі раундтары тыңғылықты, жүйелі әрі нәтижелі өтті.
Биылғы 14-15 мамырда Астанада өткен Сирия келіссөздерінің соңғы тоғызыншы раундынан соң Қазақстан делегациясы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің Сириядағы саяси жағдай жөніндегі кезекті отырысына қатысты. Осы жиын барысында БҰҰ Бас хатшысының Сирия жөніндегі арнайы өкілі Стаффан де Мистура Қауіпсіздік Кеңесінің мүшелеріне Астанада өткен сирияаралық келіссөздердің тоғызыншы раундына өзі қатысқанын жеткізіп, жиын барысында деэскалация бойынша, әсіресе Идлиб мәселесіне қатысты нақты пікірталастардың орын алғандығына риза екенін айтты. Дипломат сирияаралық келіссөздердің нәтижелерін Сирия оппозициясы мен үкіметі ұстанымдарын жақындастыру тұрғысында өте пайдалы болды деп танып, кездесуді жоғарғы деңгейде ұйымдастырған Қазақстан басшылығына алғысын білдірді. Бұл 9-раунд нәтижесінде Иран, Ресей және Түркия Сирия Араб республикасындағы әскери ұрыс қимылдарын тоқтату режімінің кепіл мемлекеттері ретінде елдің егемендігін, тәуелсіздігі және аумақтық тұтастығын растай отырып, оларды бұзатын және алдағы уақытта Астана алаңында қол жеткізілген жетістіктерге нұқсан келтіретін әрекеттерге жол бермеуге назар аударды. Деэскалация аймақтарын құру уақытша шара екенін және олардың Сирияның егемендігі, тәуелсіздігі және аумақтық тұтастығына нұқсан келтірмейтінін атап өтті. Дегенмен БҰҰ ҚК «Әл-Каида» немесе ИЛИМ/ДАИШ-пен байланысы бар деп танылған топтар мен ұйымдарды Сирия аумағынан түпкілікті жою мақсатында елдегі терроризмге қарсы күресті жалғастыра бермек.
Сәл шегіне сөйлесек, 9- раунды өткен Астана процесінің әр раундына Сирия жерінде соғысып жатқан барлық қарулы топтар өкілдері келмесе де, ықпалы зор ірі топтардың өкілдері қатысты. Түрлі ұсақ отрядтар мен қаруланған топтардың біріккен коалициясын құрап отырған олардың көпшілігі сырттан қолдау көріп отыр. Мысалы, Оңтүстік майдан 50 отрядтан құралған. Оның қатарында 25-тен 45 мыңға дейін қарулы әскер бар. «Ахрар әл-Шам» қатары 25 мың адамға дейін жетсе, «Джейшул әл-ислам» қатарында 25 мың көтерілісші соғысып жүр. Өзге топтардағы адамдар саны 1-5 мыңға дейін жетеді. Бұл сандар да тұрақты емес, үнемі өзгеріп отырады. Ал Астана процесіне қатысқан оппозицияға қарасты топтар Түркиямен шектескен аймақтағы бөлінген зоналарды, Дамаск маңайы, Идлиб және Хам провинцияларын бақылауында ұстайды. Сондықтан Астана процесі алғашқыда тұтас Сириядағы жағдайды реттеуге емес, алдымен дэскалация аймақтарын құрып, аймақтағы ушығып кеткен дағдарыс пен зорлық-зомбылықтың деңгейін төмендетуге сеп болды.
Қазақстан ұсынған келіссөздер алаңында Сирия дағдарысын реттеу аясында 4 деэскалация аймағы құрылып, атысты тоқтату режіміне мониторинг жасау тетіктері жасалды. Бұл шаралар соғыс өрті шарпыған аймаққа гуманитарлық көмек жеткізуге біршама ықпалын тигізді. Сондай-ақ соғыс өртін тоқтатуға әкелетін кейінгі қадамдарға түрткі болды. Сөйтіп, еліміз бітімгерлік бағытында өзіне жүктелген міндетті абыроймен атқарып шықты. Астана процесінің әр раунды жүздеген мың сириялықтың өмірінде игі өзгерістермен ұштасатын нәтижелер беріп отырды. Бүгінде елдегі жанжалдың ауқымы мен қарқыны едәуір азайды, сондай-ақ Сирия халқына гуманитарлық жәрдем жеткізу үшін қолайлы жағдай жасалуда.
Десек те, Шам қаласында жарылыстар әлі орын алуда. 18 мамыр күні Сирия астанасынан 220 шақырым қашықтықта орналасқан Хам қаласындағы әуе базасында 5 бомба бірінен соң бірі жарылып, оны бұрын атауы белгісіз «Сарайя аль-Джихад» тобы ұйымдастырғаны мәлімделді. Абырой болғанда әуе базасында орын алған күшті жарылыстан қызметшілер зардап шекпеген, дегенмен үкіметке тиесілі жергілікті әскери қару-жараққа толы төрт қойма өртеніп кетті. Дәл осы кезде Дамаскінің оңтүстігін бақылауда ұстаған ИЛИМ/ДАИШ террорлық тобының содырлары аймақты босатуға келісті. Сирия үкіметімен арадағы келісім бойынша, содырлар Ярмук және Хаджар Аль-Асваде лагерьлеріндегі шебін тастап, Сирияның шығысындағы Бадияға көшіп жатыр. Сөйтіп Дамаск соңғы 7 жыл ішінде алғаш рет қандай да бір террорлық әскери топтардан толық тазарып отыр. Осының алдында Сирия үкіметі Ярмук аймағының шығыс бөлігіндегі билігін қайтарып, Хомс провинциясының шығысындағы 4 елдімекенді ел бақылауына қосты. Бұл жағымды оқиғалар легі Астана процесі, Женевадағы бейбіт келіссөздерден кейін орын алуда.
Жуырда Сирия президенті Башар Асад Дамаскіде өткен Ресей делегациясымен кездесу барысында тұралап қалған ел экономикасының соғысқа дейінгі қалпына келуі үшін кемінде көлемі 400 млрд доллар қаражат керек екенін айтып өтті. Ол Ресей делегациясымен ресми кездесуінде елінің инфрақұрылымын қалпына келтіру кезек күттірмес мәселе екенін, оған кемі 10-15 жыл уақыт кететінін жеткізді. Сондай-ақ елде мұнай-газ саласында батыс компанияларының жұмыс істегенін қаламайтынын білдірді.
Сирия президенті Башар Асад соғыстан кейін елді қалпына келтіру жұмыстарына Ресейден бөлек Қытай елін де «қолай көретінін» бұған дейін түрлі жиындарда мәлімдеп жүр. Себебі соғыс өтіп жатқан 7 жыл ішінде Қытай Сирияның ірі сауда әріптесіне айналып үлгерген. Нәтижесінде қазіргі күні Сирияның бүкіл сыртқы саудасының 80 пайызы Қытай еншісіне тиесілі. Оған қоса Қытай былтыр Сирияға қосымша 6 млрд доллар инвестиция ұсыныпты. Ал Сирияның телекоммуникациялық инфрақұрылымын қалпына келтіру қытайлық алпауыт компания Huawei-ге сеніп тапсырылды. Мысалы, үкімет әскерінің бақылауындағы Хам провинциясында шағын аяқ киім фабрикасы елдегі соғыс жағдайына қарамастан жұмысын тоқтатпай, өз өнімдерін Йемен, Ливия, Судан, Ливан және Ирак елдеріне экспорттап келеді. Фабрика басшысы Абдул әл-Муди Қытайдың CCTV мемлекеттік телеарнасына соңғы жеті жыл бойы шикізат пен жабдықты Қытайдан жеткізетінін айтып сұхбат берді.
Ал жуырда Шығыс Гутадағы Дума қаласында ашылған жабық базар және шағын наубайхана орталығы бұл қаланың да қалыпты тіршілік қалыбына түскенін көрсетеді. Базар директоры Кади Лофаридің айтуынша, сатып алушылар өздеріне қажетті азық-түлікті Дамасктегі бағадан да төмен бағамен сатып ала алады екен. «Біз халықтың соғыстан әбден қалжырағанын, қатты жапа шеккенін білеміз. Мұндағы бағалар көтерме бағамен бірдей қойылып отыр», деді ол. Ал наубайхана директоры Мухаммад Хатиб наубайхананың үлкен жүк автокөлігінің ішінде орналасқанын, сондықтан кез келген жерде тоқтап, ашқұрсақ адамдарды тамақтандыруға мүмкіндігі бар екенін жеткізді. Міне, қирандыға айналған қалаларда тіршіліктің экономикалық даму сипаты біртіндеп жүйесіне келе бастағаны Сирия жағдайының қалыпқа түскенін аңғартқандай.
2011 жылдың көктемінде Башар Асадтың басқару режіміне қарсы басталған жергілікті азаматтық қарсылық кейін ұлғайып, мемлекет шеңберінен шығып, түрлі ықпалды әлемдік ұйымдар мен аймақ елдері және әлемдік державалар кіріскен соғыс лаңына ұласты. Билікке таласқандардың іс-әрекетінен зардап шеккен Сирия халқы бейбіт өмірді аңсап, басы ауған жаққа жөңкіле көшті.
Ресми деректерге сүйенсек, біртұтас ел болған Сирияны бүгінде ұзын саны 45 мемлекет пен ірілі-ұсақты ұйым өз талаптарын қою арқылы бөліктерге бөліп, билеуге талпыныс жасауда. Ауызбіршілігі жойылып, басынан бағы тайған Шам халқы көрші елдерге босып, бас сауғалауға мәжбүр болып отыр. Олардың ішкі миграцияда есепсіз жүргендері қаншама. Халықаралық үлкен басылымдардың бетінен түспейтін Сириядағы соғыс тақырыбы бүгінге дейін неше түрлі ракурстан жарияланды. Бұл елдің қасіретін түсіну үшін Сирия соғысын суреттерінде сөйлеткен «Associated Press» фотографы, иорданиялық Мухаммед Мухейсеннің Инстаграм желісіндегі лентасын көріп шығуға кеңес береміз. Оның «соғыс және бейбіт өмір» тақырыбында жариялаған суреттері көрген адамды бейжай қалдырмайтыны сөзсіз. Бақытты балалық шағын аңсап, бомбадан қашқан еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін фотограф назарынан тыс қалмаған. Аянышты... Обал... Ал біз қирандылар мен тас-талқаны шыққан үйлерді бомба мен минадан тазартып жатқан біріккен әскери күштердің талпыныстары, түрлі деңгей мен түрлі алаңдардағы келіссөздер Сирия соғысының соңын бір табан жақындата түсуде деген ойдамыз.
Венера ТҮГЕЛБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
