Біздің елде еркін күреске қарағанда грек-рим күресінің көші әлдеқайда ілгері екені еш дау туғызбаса керек. Бұл ретте баршамыз жеңіспен өрілген бай дәстүріміз, мықты бапкерлік мектебіміз және даңқы алысқа жайылған балуандардың көптігімен мақтана аламыз. КСРО дәуірінде осы спорт түрін серік еткен Қазақстанның оғландары Олимпия ойындарында 6 рет жеңіс тұғырының ең биік сатысына көтерілді. Олар – Анатолий Колесов (1964 жылы), Валерий Резанцев (1972 мен 1976 жылдары), Анатолий Быков (1976) және Жақсылық Үшкемпіров пен Шәміл Серіков (1980). Төрт-
жылдықтың басты додасында Валерий Бакулин (1968), Анатолий Назаренко (1972), Анатолий Быков (1980) және Дәулет Тұрлыханов (1988) күміс алды. Сондай-ақ 1992 жылы Барселонада алауы тұтанған жарыста ТМД құрамасы сапында өнер көрсеткен Дәулет Тұрлыханов (1992) қола медальді кеудесінде жарқыратты.
Әлем чемпионатында жеңіп алған жүлделеріміз одан да көп. Жалғыз ғана Валерий Резанцевтің табысының өзі талайларды тамсандырады. Вадим Псаревтай даңқты бапкерден тәлім-тәрбие алған нар тұлғалы жігіт 1970-1975 жылдары аралығында өткен дүниежүзілік додаларда қатарынан бес мәрте бас жүлдені олжалады. Қарағандылық Анатолий Колесов (1962, 1963, 1965) пен алматылық Анатолий Назаренко (1970, 1974, 1975) осы белесті үш реттен бағындырса, Шәміл Серіков (1978, 1979) пен Игорь Ростороцкий (1985, 1987) екі реттен топ жарды. Валерий Анисимов (1965), Владимир Бакулин (1967), Анатолий Быков (1975), Жақсылық Үшкемпіров (1981) және Дәулет Тұрлыханов (1989) бір мәрте чемпиондық атаққа қол жеткізді. Ал Валерий Анисимов (1966) пен Анатолий Назаренко (1971) күмісті иеленсе, Дәулет Тұрлыханов (1987) қолаға қол созды.
Міне, КСРО дәуірінде Қазақстанның грек-рим күресі шеберлері Олимпия ойындары мен әлем чемпионаттарында осындай толағай табысқа қол жеткізді. Осы орайда біз тек спорт саласындағы ең негізгі екі жарыстың ғана нәтижелерін есепке алғанымызды естеріңізге сала кетейік. Одан бөлек, әлем кубогы мен Еуропа чемпионаты және басқа да толып жатқан байрақты бәсекелер бар.
Тәуелсіздік алғаннан кейін де Қазақстанның грек-рим күресі шеберлері халықаралық аренада жақсы нәтиже көрсетті. Олимпия ойындарында Юрий Мельниченко (1994) алтын алса, Георгий Цурцумия (2004) мен Нұрбақыт Теңізбаев (2008) күміс медальді олжалады. Мкхитар Манукян (2004) мен Даниял Гаджиев (2012) қола жүлдені еншіледі. 2008 жылы Бейжіңде Әсет Мәмбетов қола жүлде жеңіп алған еді. Өкінішке қарай, қандасымызға «допинг қолданды» деген айып тағылып, арада біраз уақыт өткенде ол сол атағынан айырылды.
Әлем чемпионатында Юрий Мельниченко (1994, 1997) мен Мкхитар Манукян (1998, 1999) екі мәрте дара шықса, Бақтияр Байсейітов (1998) бір рет жеңімпаз атанды. 1993 жылы Дәулет Тұрлыханов, 1995 жылы Юрий Мельниченко мен Бақтияр Байсейітов, 1999 жылы қайта сол Мельниченко, 2011 жылы Алмат Кебісбаев және 2017 жылы Мейрамбек Айнағұлов пен Демеу Жадыраев күміске қол созды. Ал қола медальді иеленгендер қатарында Георгий Цурцумия (2003), Ермек Көкетов (2005), Нұрбақыт Теңізбаев (2009) және Досжан Қартықов (2015) сынды саңлақтар бар. Сондай-ақ Нұрмахан Тыналиев үш мәрте (2010, 2011, 2013) және Алмат Кебісбаев (2010, 2015) екі рет сол межеден көрінді.
Әрине грек-рим күресінен Қазақстан құрамасының бұл табысын жақсы деп бағалауға болады. Алайда «әттеген-ай!» деген тұстарымыз да жоқ емес. Мәселен, тәуелсіздік алғалы бері Олимпия ойындарында жалғыз ғана алтын медаль олжаладық. Қазақстан секілді іргелі мемлекет, балуандық өнерде жеңіспен өрілген бай дәстүрі бар қабырғалы ел үшін бұл нәтиженің аздық ететіні сөзсіз. 1996 жылы Атланта Олимпиадасында Юрий Мельниченко атой салғаннан кейін грек-рим күресін серік еткен ешбір өреніміз осы биіктен көріне алған жоқ. Содан бері табаны күректей 22 жыл өтсе де, төртжылдықтың басты додасында Қазақ елінің әнұраны бірде-бір рет шырқалған жоқ.
Әлем чемпионатында алтын медальдің сыңғырын естімегелі де 20 жылға жуықтап қалды. 1999 жылы Афиныда Мкхитар Манукянға тең келер ешкім табылмаған еді. Содан бергі уақытта айтулы жарыстың жалауы 16 рет желбіреген екен. Бірақ бас жүлде Қазақстанның балуандарына бұйырған емес.
Қандастарымыз жайында айтар болсақ, 1998 жылы Швецияның Евле қаласында Бақтияр
Байсейітов әлем чемпионы атанып, барша Алаш жұртын қуаныш пен шаттыққа бөледі. Болмысы бөлек балуанның сол ерлігін қайталауға 2011 жылы Ыстанбұлда Алмат Кебісбаевтың және 2017 жылы Парижде Мейрамбек Айнағұлов пен Демеу Жадыраевтың тамаша мүмкіндіктері болды. Бірақ үшеуі де финалда ұтылып, күміс медальді қанағат тұтты. Міне, қазақстандық жанкүйерлерді қынжылтып, көңіліне селкеу түсіретін осы жайттар.
Былтырғы жылдың мамыр айында Үндістанның Нью-Дели қаласында Азия күрес федерациясының конгресі өтіп, аталмыш ұйымның басшысы болып Алаштың мақтан тұтар ұлы Дәулет Тұрлыхановтың сайланғаны баршаға мәлім. Даңқты балуан, әйгілі бапкер, білікті басшының осындай жауапты қызметке келуін барша жұрт жылы қабылдады. Бұл жаңалықты естігенде қазақ жанкүйерлері қатты қуанды. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда белді ұйымда қолдаушың болмаса, балуандардың боз кілемде төккен терлері зая кетіп жатады. Түрлі алаяқтар мен арамза төрешілердің қитұрқы әрекеттері салдарынан талай мықтының жолы бөгеліп, жігіттердің жігері жасығанына талай куә болдық емес пе?!
Енді Азия күрес федерациясының тізгіні ұлт патриоты, күрес өнерінің жанашыры, нағыз майталман маманның қолында. Жауапты жарыстарда біздің жігіттерге енді ешкім себеп-салдарсыз килігіп, өздігінен тіс батыра қоймас. Олай болса, алдағы байрақты бәсекелерде барымызды салуға тиіспіз. Биылғы жылы бізді Будапеште өтетін әлем чемпионаты мен Джакартада алауы тұтанатын жазғы Азия ойындары күтіп тұр. Сол жарыстарда қазақстандық балуандардың, қазақтың өр мінезді өрендерін алтын тұғырдан көрсек деп армандаймыз...
Ғалым СҮЛЕЙМЕН,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ