Өзге түлікке қарағанда жылқының бағы байланып тұрғаны рас. Өйткені жылқы малын мемлекеттік сақтандыру компанияларының ешқайсысы әке десең де сақтандырмайды. Айтуларына қарағанда, жылқының жауы көп. Осы арасы Оралтай Сансызбайұлына мүлде түсініксіз. Мәселен, сақтандыру компаниялары құны қымбат автокөліктерді де сақтандырып жатыр емес пе? Жаман айтпай, жақсы жоқ, жол апаты да аз емес. Ал соншалықты тітіркене қарайтын жылқы жарықтықтың жазығы не?! Мәселен, бұл жекеменшік жылқыны өз табынына қосып баққаны үшін әр жылқының басына айына екі мың теңге алады. Үш мың гектар жайылым жерді заңдастыру үшін 600 мың теңгеге жуық қаражат шығындаған, әр жыл сайын салығын төлеп тұрады. Оның үстіне жылқышының киім-кешегі, көлігі, атының жем-шөбі дегендей қосымша шығыны тағы бар. Сондықтан төлемақы қымбат деп айтуға болмас.
Мал шаруашылығын өркендетуге қолбайлау болып тұрған тағы бір жай – несиенің берілу реті. Мемлекет тарапынан көрсетіліп жатқан көмектің, бағдарламалардың бәрі дұрыс. Тек кәсіпкердің ойынша, қаражаттың бір мезгілде берілуі қолайсыздық туғызады. Түсінікті болуы үшін таратып айта кетелік. Мал өсіруге ынталы ағайынның барлығы бір мезгілде несие алған соң сатылатын малдың бағасы шарықтап кетеді. Өйткені алушы бар ғой. Мұндай қымбатшылыққа ұрынбау үшін бағдарлама бойынша берілетін ақша кезең-кезеңімен қолға тисе тұқымдыққа алатын мал бағасы да күрт өсе қоймас еді.
Қазіргі күні қымызды мол өндіру үшін жұқанасы ғана қалған көне дәуірдің әдіс-тәсілі жетімсіз. Ендігі арада бейнелеп айтқанда, мал қорадан шығып, цехқа баруымыз керек. Сонда ғана қымыз өндірісін жаңа технологиямен жетілдіріп, жолға қоя аламыз. Өткен жылы «Атамекен» кәсіпкерлер палатасы Ерейментау ауданында қымыз баптап жүрген кәсіпкерлердің басын қосып жиын өткізді. Көпшілігі бірер жыл тәжірибе жинақтаған адамдар. Біздің кейіпкеріміз сол жерде:
– Бие сүтін күбіге қотарған кезде қандай температурада болуы керек? – деген сауал қояды.
Әлдебіреуі әзілдеп саусағыңды тығып көресің десе керек. Мұның барлығы ішкі түйсікке, сезімге сеніп құюды меңзейді. Ал шын мәнінде күбінің түбіндегі қордың қышқылдық қуаты қанша мөлшердегі бие сүтін ашытуға жетеді. Бұл арада да есеп керек. Осы сауалға жиырма жыл бойы қымыз баптап жүрген тәжірибелі адамдар да анық жауап бере алмайды. Асылында қымыздың сапалық құрамының үш көрсеткіші бар. Бірінші – майлылығы, ол 1 пайыздың шамасында. Екіншісі, ғылыми тілмен айтқанда, тығыздығы. Үшіншісі – қышқылдығы. Міне, осы көрсеткіштерді екшей келе, арнайы есеп түзуге болады. Ережені компьютер тіліне көшіріп, жаңа технология қалыптастыру қажет. Қышқылдылығына байланысты да тәжірибеден жинақталған тұжырымдар бар. Мәселен, үйде тұрған қымыздың қышқылдығы тез артады. Таң асса, түнемел қымыздың қуаты молайып, сүт спирті 4,5 пайызға дейін жетіп қалуы әбден мүмкін. Сондықтан қымыз дайындайтын орынның, яки цехтың ішіндегі жылу мөлшері 22 градус деңгейінде болғаны абзал.
Осы күні істің байыбына бармай, қымыз тақырыбында әртүрлі жорамалдар айтатын адамдар көбейіп кетті. Кейбіреулердің айтуына қарағанда, бие байламаған үйде иісін бұрқыратып қымыз сатып жатқандар бар көрінеді. Олар құрғақ сүт ұнтағынан істейді деген болжам айтады. Бұл орайда, қымыз мәселесін біраз жылдан бері зерттеп жүрген Оралтай Сәдуақасовтың өз уәжі бар.
– Құрғақ сүт ұнтағы Семей мен Қарағанды облысының Осакаров елді мекенінде саумал сүттен дайындалады. Естуімше, Осакаровтағы құрғақ сүт ұнтағын дайындайтын кәсіпорын Германияның мамандарымен бірлесіп жұмыс істеуде. Кәсіпорын құруға адам айтқысыз мол қаражат жұмсаған. Әр тиынына ұқыпты неміс ағайын көл-көсір қаражатты тегіннен-тегін салып отырған жоқ. Оларға бие сүтінің құрғақ ұнтағы балалар тамағын дайындау үшін қажет. Зерттеушілердің айтуына қарағанда бие сүті ана сүтіне 98 пайыз ұқсас екен. Асылында шетелде саумал ішу дәстүрі қалыптаспаған. Есесіне бала тағамына, оның ішінде экологиялық таза тағамға, әрі ана сүтіне бір табан жақын тағамға сұраныс өте көп. Оларда әйел еркекке әлдеқашан теңескен. Бала бағып, үйде омалып отырғаннан гөрі қызмет істегенді, сәбиін емшектен ерте айырып, өз қолын босатқанды тәуір көреді деседі. Сосын да жасанды тағаммен асырауға көшкен. Ол да сайып келгенде адам бойындағы аналық қасиеттің жоғалуынан, – дейді кәсіпкер.
Қымыздың құрамының 90 пайызы су екенін ескерсек, әр нәрсенің байыбын жақсы білетін неміс ағайындар қиянға су тегін суды тасып қайтсін?! Саумалдың құрамындағы ұзын-ырғасы 10 пайызды құрайтын дәрумендерді кептіріп алып тасып жатыр. Ал жергілікті жерде құрғақ сүт ұнтағынан қымыз шығарады деу – білместік. Өйткені онда тым қымбатқа түсер еді.
Қазір ауыл қымыз баптауды ұмытқан. Мүмкін ұмытпаған да шығар, бірақ мойын жар бермейді. Ізденген адам табар еді ғой. Ынта кем, ықылас төмен. Сауындық жылқылар облыс орталығының іргесіндегі Қызылсая ауылында. Бұрнағы жылдары ауылда баптап жүріпті. Кейін облыс орталығында «SanSara» атаулы цех ашқан соң бие сүтін тасымалдай бастаған. Қазір бұл цехтың сауда нүктесінде әртүрлі атаулы төрт қожалықтың қымызы сатылады. Әрқайсысының жарнамалық жапсырмасы тайға таңба басқандай жазулы тұр. Демек тұтынушының таңдауға мүмкіндігі бар. Ал «SanSara» цехының иесі әзірге арнайы құты жасамаймын, жарнамалық жапсырма да жасамаймын дейді. Кәсіп иесінің айтуына қарағанда, ол артық шығын. Өзіндік құны сәл де болсын қымбаттап кетуі мүмкін. Ал халық жақсы тауарды өздері танып-біледі.
Бие сауу – бөлек өнер. Осы күні ел жаққа барғанда көріп, аңғарып жүрміз. Қазір елдегі жас қыз-келіншектер бие саууды ұмытқан. Ал жарықтық жылқы малының алпыс екі тамырын иітіп, тас емшегін жібітіп шығатын сүттің құнары, құрамы адам ағзасы үшін қаншалықты пайдалы екендігіне күнделікті қарапайым тіршілікте де, жөпшеңді адамның миы жетпес ғылымда да айқын дәлелденген. Әжеміз биені идіргеннен кейін бір қолымен оң жақ санының алдынан, екінші қолымен сол жақ санының артынан құшақтап отырып сауатын. Таудай бие теуіп қалады-ау деп қорқып-үрікпейтін. Қашанда сезімтал жылқы малы өзінен қорыққан адамды сезіп тұрады.
Бие емшегінің үрпі кең әрі жұмсақ келеді. Сондықтан оны тез-тез саумаса сүт ағып кетеді, әйтпесе исініп тоқтап қалады. Сондықтан бұл арада бие саууды әншейін жай ғана бір тіршілік көзі саналатын күнкөріс деп емес, айрықша бітімді, көшпелі халықтардың ғана маңдайына жазылған өнер деп ұғынуымыз керек.
Өрістен келген мама биелердің жалын тарап, сылап-сипап, еркелетіп жататын. Әу баста Жаратқан ие артық бітімдеген төрт түліктің төресі жылқы малы да өзін жақсы көрген, аялап-әлпештеген адамды ұнатады. Қазір ел ішінде жұмыс істейтін адамды күндіз шаммен іздеп таба алмайсың. Сосын биені аппаратпен саууды қолға алыпты. Бастапқыда жүген-құрық тимеген шу асаулар саудырмай ма деп қорыққан екен, аз ғана уақыттың ішінде үйреніп кеткен көрінеді. Сауу аппараттарының артықшылығы – бір жағынан жылдамдығында болса, екінші жағынан қолмен сауғаннан 10-15 пайыз көбірек сүт алады. Бізге дейінгі қазақ мұны «қақтап сауу» десе керек. Кейбіреулер сиыр сауатын аппаратпен де бие сауып жүр екен. Біздің кейіпкеріміздің айтуына қарағанда, бұл дұрыс емес. Өйткені сиыр сауатын аппараттағы қысым жиілігі қырық пен алпыстың аралығында. Ал бие саууға арналған аппараттың қысым жиілігі 70-ке дейін.
Қымыз баптауды қолға алған Оралтай Сансызбайұлы әншейінде ел ескере бермейтін көп жайға қарық қылған. Тұтас бір ғылыми еңбек іспетті. Өзі білген дүниесін тұмшалап ұстап, құпия жасап отырған жоқ. Кәсіпті игеруге ықыласы ауған кез-келгенге айтып беруге бар. Көне дәстүрді жаңа жобаға сабақтап, ұтымды жолын тапсам дейді. Кей-кейде өз жаңалығына авторлық куәлік алуға да кетәрі емес. Қалай болғанда да әлденеше жылын, күш-қуатын, ақыл-ойын сарп еткен өз еңбегі ғой.
Байқал БАЙӘДІЛОВ,
журналист
