Түркістанның даңқы туралы көбінесе өткен шақта айтылып келгені ақиқат. Оның әр кездегі аумағы, қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі өзгеріп отырғаны да тарихтан белгілі. Ол жөніндегі мағлұматтар кезінде еуроцентристік көзқараспен түзілгендіктен, қазіргі отандық ғылым бұл мәселеге тәуелсіздік талабымен, жаңаша ойлау жүйесімен қайта қарауы тиіс. Өз заманындағы мегаполистің (тұтас аумақтың, басқару аймағының) әлем тарихындағы орны көптеген дерек көздерінде анық жазылса да, Түркістанды Орталық Азияның саяси-мәдени, әлеуметтік-рухани дамуы тұрғысынан қарастыруға жабық та, ашық та кедергілер кездескенін ұмытпалық.
Мәселен, патшалық Ресей осы киелі мекенге қырын қарап, рухани құбылысты жай ғана кесене атауы тұрғысынан, оның өзінде Черняев зеңбірегінің шар оғы тескен «алынған бекініс» тұрғысынан саралады. Кеңестік идеологиялық жүйе Қазақ хандығы байтағының рухы мен мәртебесін түрлі «тыйыммен» бүркемелесе де, берісі қазақ халқының, әрісі түркі жұртының санасынан өшіре алмады. Өшіру мүмкін де емес еді. Ескіргенін ескеріп – «ежелгі» деп, көнергенін көлегейлеп – «киелі» деп, тозғанын тазартып – «тәбәрік» деп, жадына жақынын – «жәдігер» деп, әйтеуір бетегеден биік, жусаннан аласа қалыпта Әзірет Сұлтан кесенесіне де, басқа да байырғы ғимараттарға, керуен сарайлардан, мазараттардан табылған мүкаммал мен мұраға ыждағатпен, жанашырлықпен қарауға тырыстық. Сол ниет, сол бастама әз Тәуелсіздік тұсында елдік үмітімізге серпін берді.
Бүгін экономикалық байланыстар артқан дәуірде Орталық Азияның тың қуатын нарық заңдарына бұруды, өңірлік туризмнің рөлін белсенді етуді басым бағыт деп білеміз. Бұл ретте дүниенің жартысына таныс Самарқан мен Бұхара, Хиуа мен Хорезм кесене-ғимараттарына шек келтірмей-ақ Ұлы Дала мен ірілі-ұсақты шаһарлардың түйісіндегі, бәлкім, үйлесіміндегі қала мәдениетін насихаттау маңызды. Аралдың астындағы «қырық қала» аңызы, Сыр бойы шаһарлары, Отырар мен Сауран, Сығанақ пен Жанкент, Тараз бен Баласағұн, Қаратау мен Алатау, Ұлытау мен Шыңғыстау баурайындағы, Алтайдың саясындағы, Үстірттің аясындағы, Еділ мен Есілдің ен тоғайындағы қала-қалашықтар жұрты – ғасырларды жалғаған материалдық мәдениеттің жарқын беттері. Осы аяда Түркістан – ақын Мағжан айтатын «екі дүние есігі» болумен бірге, Тұран мәдениетінің тұғыры, өзгеге иіле қоймаған Иранға бейбіт өмір сүрудің игілігін аңғартқан киелі мекен ретінде маңызды.
Түркістанның тұтас тарихы да, түрлі саясат салдарынан үзілген тарихы да ешқашан соғысқа да, сойқанға да негіз болмаған. Арғы Ясы жұрнағынан бергі Ясауи хикметіне дейін Жаратқанның жарасымы, адамзаттың ағаруы, пейілдің пәктігі. Түркістан – дүниетаным баспалдағы. Түркістан – тазару таразысы. Ал осы құбылыс сәулет құрылысына айналғанда және дауыл да, дау да алмаған кесененің мүбәрак кірпіші болып қаланғанда, дүние үйлесіміне шек келтірмейсіз. Сонымен, әлемге мәшһүр тарихи Түркістан, мұндағы қазақ хандары мен би-батырлары, игі жақсылар қабірстаны (пантеоны) – Орталық Азияның тағылымды туризм деңгейін де, ашылмаған руханият парақтарын да, шырақтарын да танытады деген ойдамыз.
Шындығында, аталған-аталмаған көп кедергінің кесірінен Түркістанның бұралаң тарих шаңына көміліп қалу қаупі орасан еді. Құдай сақтады, құдай деген азаматтардың сауапты істері сақтады. Жүрегі елім, жерім деп соққан отаншыл азаматтардың сана-сезімі мен болашаққа сенімі жақсылыққа қорғаныш болды.
Бұрынғылар «Жай жатқан жер жау шақырады», «Бос жерге шайтан үйір» деген. Іздеушісі мен сұраушысы түрлі саяси жүйеден діңкелегенде, көлденең көк аттылардың көзі көне жәдігерлер мен қайталанбас құндылықтарға түсті. Олар әртүрлі сылтаумен өз жеріне, өз еліне тасыды. Халықтың көз алдында тұрған құндылықтар қолды болды, тарихи төбелер (ескі қалалар жұрты) ойрандалды, бақан құлады, бақ ауды. Ұлт кие тұтқан жерде бейберекет іс, одағай әрекет, жайбарақат көзқарас белең алды. Өкінішке қарай, Түркістанның жұнттай жұрнағын сақтап қалуға Одақ қамыты мойнына күштеп кигізілген Қазақ КСР-і дәрменсіз еді.
1935 жылы Ленинград қаласындағы Эрмитаждың атаулы бір көрмесіне әкетілген Тайқазанның тағдыр-талайы соның дәлелі. Әлдекімдер айтып жүргендей, дүние жүзіне танымал экспонат елге өзінен өзі оралған жоқ, көп қажырлы жұмыстың, ақылмен басқан қадамның арқасында жетті. Бұл ретте отандық музей ісінің негізін қалаған мемлекет және қоғам қайраткері Өзбекәлі Жәнібековтің бастамашыл да батыл іс-әрекеті үлгі етуге тұрарлық. Мұның рәміздік мәні бар еді. Ол туралы түркістандық ақын, мұратанушы Нұрмахан Назаров былай деп жазады: «Мәскеу. Кремль. Халық депутаттарының съезі. Қазақ КСР депутаттары Н.Назарбаев, О.Сүлейменов, М.Шаханов жолдастарға. Түркістан қаласының еңбекшілері тоқырау және қайта құру жылдарында КСРО Жоғарғы Кеңесіне Ленинград Эрмитажындағы қазанды өзінің нағыз иесі – Ахмет Ясауи музей-мавзолейіне қайтару туралы сан рет өтініш жасаған еді...» Осындай жеделхат А.И.Лукьяновқа жолданды. Сол күні-ақ Жоғарғы Кеңес хатшылығындағы Воропаев деген кісінің атынан «жеделхаттарды алдық» деген мазмұнда жауап келді. Осыдан дәл 28 күн өткенде КСРО Мәдениет министрі В.Г.Захаровтың Тайқазанды Түркістанға қайтару туралы бұйрығы шықты. Сөйтіп Қазақстанның ең қастерлі ескерткіші, Әзірет Сұлтан кесенесінің бас жәдігері 54 жылдан кейін өз еліне, өз ошағына оралды. Сонда Тайқазан көп кешікпей келетін Тәуелсіздігіміздің қарлығаш хабаршысындай болған екен-ау! Міне, сол кездерде көп жылдардан бері орындалмай қапалы еткен халқымыздың аманат арманын іске асыруға болашақ Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың аса зор жәрдем-шарапаты тигенін айрықша атап айтуға тиіспін».
1990-жылдардың аяғында Елбасының ұйғарымымен Түркістанның 1500 жылдығына байланысты дайындық шаралары басталды. Елдік істе мемлекеттің де, халықтың да ойы бір жерден шықты. Мәселен, арнайы құрылған «Парыз» қоры тек қаражат жинаумен шектелмеді. Елбасы ұсынғандай, зиялы қауым, өнер тұлғалары, мемлекеттік қызметкерлер табанынан тік тұрып, осы киелі-рухани орталықтың адамзат, қоғам үшін маңызын, топтастырушы, бірлікке үндейтін мәнін түсіндіре алды. Осы жолда қыруар жұмыс істелді. Бұл үдеріс Қазақстанның барлық өңірінің Түркістан туралы әрі табиғи, әрі жаңа, әрі өркениетті санасын қалыптастыруға ықпал етті. Мерейтойдың діттегені де осы еді.
Елбасы Тәуелсіздіктің ширек ғасырында Түркістан мұратын бір сәт те естен шығарған емес. Халықаралық биік саяси форумдарда болсын, өңірлік маңызды жиындарда болсын Орталық Азияның рухани да киелі орнын ықпалдастық пен мәмілегерліктің тұғыры, байыпты да жасампаз алаңы ретінде дәлелдей алды. Мұны Ахмет Ясауи университетінен бастап, соңғы ширек ғасырдағы түркі бірлігінің жаңашыл да бейбіт кез келген институты дәлелдей алады. Осының бәрінде де Мемлекет басшымыздың әлемдік беделі мен саяси көрегендігі таразы басын теңестіріп отырды.
Биыл 19 маусымдағы Түркістанға ерекше мәртебе беру туралы Елбасымыздың кемел шешімі – тарихи әділеттіліктің орнағанын, рухани жаңғырудың өрістегенін көрсетті. Ұлт ұйысуына маңдай терін төккен Шымкент миллиондық межеге жетіп, мегаполис ретінде дербес дамудың жолына түскенде, Түркістанның облыс орталығы мәртебесін алуы – өңір тынысын ашудың орайлы белесі еді.
Әрбір қазақ кие тұтатын мекеннің жаңа әкімшілік басқару тұғыры облыс жұртшылығына да, республика халқына да, тұтас түркі дүниесіне де зор жауапкершілік үстеп отыр. Ең басты міндет – Қазақ елінің тарихын құнттау мен Тәуелсіздік жылдары жеткен жетістіктерімізді еселендіру. Отанымыздың әрбір азаматы рухани орталықтың дамуына өзінің қатысы барын сезінуі үшін, бейнелеп айтсақ, руханияттың шырақшысы екенін сезінуі үшін, Елбасы нұсқағандай, бәсекеге қабілетті болуы тиіс. Адам капиталын дамытy жан-жақты біліммен, күшті рухпен, ертеңгі күнге деген сеніммен жүзеге асады. Жаңадан қала салу немесе шаһарды қайта түлету оңай емес. Ол үшін ең бірінші, халықтың санасын даярлау мен арманын ұштау қажет екенін Елбасы Астана мысалында нақты көрсетіп берді.
Имандылыққа баулудың өзі құрғақ насихаттан тұрмайды. Ата-ананы құрметтеу, жасы үлкенді сыйлау, жетім-жесірлерге, кембағал-мүгедектерге көмектесу, ар мен намыс алдындағы адалдық секілді қарапайым да мағыналы адами қасиет қоғамның алпыс екі тамырында қайнап жатуы тиіс. Осындай дәстүрді берік ұстанған қауым өзін одан әрі жетілдіруге ұмтылғанда ғана әл-Фарабилер армандаған қайырымды да баянды қала қалыптасады. Бұл ретте Түркістанның жаңа мәртебесі барлық салада рухани жаңғырудың үлгісін көрсетуге зор мүмкіндігі бар. Уақыт өте келе оған – «рухани жаңғырудың қаласы» деп рәміздік атау беруіміз де ғажап емес.
Түркістанның жаңа тынысын ашу үшін, біздіңше, мынандай бірқатар істерді кеңесе отырып, күш біріктіріп шешу қажет деп ойлаймыз:
– тарихи Түркістанның төрт қақпасы, цитадельдің екі қақпасы болған. Қала қонақтарының назарын өзіне аударатын ең басты нысан – Қожа Ахмет Ясауи кесенесі екенін ескерсек, сол қақпаларды да, бекініс қорғанын да ғылыми-архитектуралық негізде, бір стильде қалпына келтіру маңызды. Кезінде осы тарихи орыннан сыртқа әкетілген құнды экспонаттарды өркениетті жолмен қайтару үшін қоғамдық пікір мен ЮНЕСКО, ТҮРКСОЙ сынды халықаралық ұйымдардың әлеуетін пайдаланған орынды (әзірше көшірмесін жасата тұру да қажетті);
– кесене маңында жер асты 44 бөлмеден тұратын «қылует» деп аталатын ғибадатхана мен шығыс моншасының жұрнағы бар. Осыны да қаланың қолайлы жерінде үлкейтілген үлгіде қайта қалпына келтіру қажет деп білеміз. «Түркістан моншасы» брендін өмірге әкелуге де мүмкіндік туады;
– халықаралық ұйымдармен келісе отырып, таяуда Елбасы ұсынған «Түркі әлемінің 100 жаңа есімін» қорытындылау салтанатын дәстүрлі түрде Түркістанда өткізуге қол жеткізу керек;
– Түркі дүниесіне ортақ «Түркістан таланттары» атты өнер телефестивалін («Евровидение», «Новая волна», «Славянский базар» үлгісімен) ұйымдастыру – уақыт талабы;
– әлемге ортақ Қорқыт, әл-Фараби, Ахмет Ясауи, Баласағұни, т.б. түркі тұлғаларына арналған ғылыми конференция, форумдарды дәстүрлі түрде осы қалада өткізіп отыру керек;
– Түркістан айналасын көгалдандыру үшін Қазақстан халқы Ассамблеясы бастамасымен («Астана орманы» үлгісімен) осы топыраққа бейімделген немесе жерсінетін тал-терек, жеміс ағаштары мен өсімдіктерді егуді қолға алу. Ыстық климатта өсімталдығын танытқан Иранның шырша тұқымдас әсемдік ағаштарын өсірудің ашхабадтық тәжірибесін орайлы қабылдау қажет-ақ;
– басқа қалаларға үлгі боларлық салық төлемі және құқықтық мәдениет жобасын қалыптастырып, жүзеге асырсақ. Бұған қоса шаһардың бас жоспарына кедергі келтіретін бейберекет салынған үй-жайларды сүргізу қажеттігін түсіндіру жұмыстарын екі жаққа да тиімді етсек;
– әрбір квартал (махалла) мен көшені өркениетті қалыпқа келтіру үшін шефтік-қамқорлық жұмысын үйлестіру мекемелерге, білім-мәдениет орындарына тапсырылса. Дәстүрлі «сенбіліктің» ынталандыруға, тіпті жүйелі нарық пен бәсекеге негізделген жаңа форматы ұйымдастырылса. Бұл іске ойы озық, әрдайым жаңашыл, үнемі ізденісте жүретін студенттерді тарту – әлемде бар үрдіс;
– Түркістан қаласының жаңғырған жасампаз дәстүрін қалыптастырған жөн. Мысалы, Елбасы шешімімен демалыс күндері болып белгіленген Құрбан айт мейрамын заманға лайықтап, өнегелі етіп өткізу (халықтық басқосу-айттау, татулық, қайырымдылық шаралары, т.б.) зайырлы дін мен дәстүр ықпалдастығын үйлестіре түсер еді;
– қаланың бас жоспары айқындалып жатқан кезде айтарымыз: болашақ әр шағын ауданға тарихи шаһарларымыздың (Отырар, Сауран, Сығанақ, Бозоқ, Ботай, т.б.) атауын беріп, сол аумақтың ғимараттарын дәстүр мен мұраны елестететіндей етіп тұрғызу қиынға соқпас;
– тұрғын үй және басқа да жайларды салуда қатаң әрі жүйелі тәртіп орнатылып, баспана сатып алу мен пайдаланудың озық үлгісі қолданысқа енгізілсе. Тұрғын үй-коммуналдық жүйенің ашықтығы, бірізділігі аса маңызды;
– біз елімізде суды қадірлеудің («Судың да сұрауы бар») мәдениетін жаңа Түркістан арқылы қалыптастыруға тиіспіз (топырақ құнары мен су қоры бұл жерден әлдеқайда төмен Израильде суды 5 деңгейге бөліп, тиімді пайдаланады). Ендеше Орталық Азияға үлгі болатындай «Түркістан қайнары» атты ауызсу, мелиорация, ирригация, жерасты суын іске жарату жобасын жүзеге асырсақ.
Бұл, әрине жаңа облыс орталығы үшін қыруар шаруаның бір парасы ғана. Әлемдік стандарттарды, озық технологияларды бір күнде енгізу оңай емес. Жоғарыда атап өткеніміздей, Түркістанды атына лайық, мәртебесіне сай ететін тек қаржы-қаражат емес, ең бірінші – тұрғындардың сана-сезімі, бірлігі мен жауапкершілігі. Рухани жаңғыруға ұмтылған елімізде оны жүзеге асыруға ниет те, мүмкіндік те бар.
Олай болса, әлімсақтан Түркі дүниесінің қара шаңырағы (жауапкершілік деп ұғыңыз), қазақтың аруақ қонып, нар шөккен жері (екі дүниенің обал-сауабын ойлау деп біліңіз) – Түркістанның жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанның рухани ордасы ретінде жаңғыратынына сеніміміз мол.
Дархан МЫҢБАЙ,
Мәжіліс депутаты
