Г.Г. Маркес 1982 жылы 59 жасында Нобель сыйлығын алды. Кітаптары дүние жүзінде ең көп сатылатын қаламгерлердің бірі. Оның «Жүз жылдық жалғыздық», «Оба ауруы жылдарындағы махаббат» романдарының басылымы миллион данаға жеткен. Бірақ Ф.Кастроны, Латын Америкасындағы солшыл қозғалысты қолданғаны үшін және басқа да саяси мәселелерге байланысты Г.Г. Маркесті елдің бәрі ұната бермейді.
Сұхбатты Вернер Томас пен Лотар Шмид Мумин Мексиканың астанасындағы Маркестің үйінде алған.
Г. Маркес Еуропада жүргенде бұл екі журналист сұхбат алу үшін жазушының соңынан төрт ай жүгіріп, сәтін түсіре алмаған. Тек кейін Маркестің тіс дәрігерін араға салғаннан соң ғана әңгімелесудің сәті түскен.
Г.Г.Маркес: Бұдан біраз жыл бұрын ФРГ-нің 2-ші теледидары сұхбат алған. Сұхбаттасушы әйелдің білімділігі, рухани дүниесінің байлығы бірден білініп тұрды. Бір өкініштісі, ол өте интеллигент әйел екен. Екіншіден, ол әйел менің кітаптарымды бейне бір хирургтей қотарды. Менің шығармаларымның ұңғыл-шұңғылын ақтарып, өзінше түйген ойларынан әңгіме қозғағанда, сол мәселелердің менің шығармамда бар екендігінен хабарым болмаған. Ол сұхбат өте құрғақ, ресми түрде өтті. Мен оған бір роман да кіргізе алмадым. Сіздер сол әйелдің сұрақтарындай сұрақ қоймайтын шығарсыз деп ойлаймын.
Вельт: («Дер вельттің» қысқарған түрі): Аяқ жағына қарай өзіңізді бір таныстырып өтсеңіз, біздің ойымызша, жақсы сұхбат болады.
Г.М.: Әңгіме бастамас бұрын Г. Гриннің «Роман жазатындар интеллигент емес, тек сезімтал адамдар» деген сөзін сіздерге жолазық етуге рұқсат етіңіздер. Г.Гриннің сөзі маған орай да айтылған сияқты. Әлбетте мен өзімді «Естеліктерімде» бейнелеймін.
Вельт: Оны қашан жазасыз?
Г.М.: Өкінішке қарай, қазір оған уақытым жоқ. Мен қазір осында (Мексикада) бір қысқа роман мен алты сценарий жазып жатырмын. Бұл сценарийлердің әрқайсысының бір сағаттық телефильм жасалмақшы. Олардың әрқайсысының өз режиссерлары бар. Бірі мексикалық, бірі кубалық, бірі бразилиялық, бірі колумбиялық, бірі испаниялық және бір венесуэлалық әйел. Осы жұмыстарды бітіргеннен кейін бір пьеса жазғым келеді, монолог сияқты. Егер одан кейін тағы да бір нәрсе болып қалмаса, естеліктерімді бастаймын.
Вельт: Онда оған дейін ондаған жыл өтетін шығар.
Г.М.: Кейбір жазушылар жазатын ешнәрсе қалмаған кезде естеліктерін жазады. Бірақ мен ондай жазушы болғым келмейді. Сондықтан көп сабыр қыла алмаймын. Және де ерекше естелік жазғым келеді. Өз өмірімді замана тәртібімен қайта құрғым келмейді. Менің естелігім үлкен әдеби дүние (әзіл, сарказм, грация) болады. Бір ғажап ән... Шығармаларымның астарында қандай шындық жатқанын жазамын. Өйткені менің шығармаларымдағы бар нәрсенің тамыры шындықта. Ақындар сияқты жазғаныммен, жазғандарымның бәрі шындықтың үстінде тұр. Сондықтан кітаптарымның бәрін алдыма қоям, оларды бөлем, содан кейін оқырмандарыма олардың әр бөлімі өмірімнің қай кезеңдеріне байланысты екендігін түсіндіремін.
Вельт: Онда сіз де интеллигент болдыңыз ғой?
Г.М.: Жоқ. Мен кітаптарымнан идеяларды құртамын. Рұқсат етіңіз, бірінші романымды сізге айтайын. Ұлдарымның бірі ағылшын мектебіне барады. Олардың емтихан сұрақтары Лондоннан аузы жабылған пакеттерде келеді. Сол сұрақтардың біреуі былай еді: «Полковникке ешкім хат жазбайды?» атты романдағы әтеш ненің символы?». Балам сол емтиханнан құлады. Бірақ оның жауабы дұрыс болатын. Ол жай ғана бір әтеш еді. Егер мен бір шығармамда сиыр туралы жазсам, ол жай әншейін сиыр. Мен өзімнің естелігімде ол сиырды қайдан көргенімді, неге ол туралы сөз қозғағанымды жазамын. Бәрі осы. Естеліктерімді жинағанда алты том болатын шығар деп ойлаймын.
Вельт: Сіз кітаптарыңыздағы әтештердің, сиырлардың құпияларын ашпағаным дұрыс деп ойлайсыз ба?
Г.М.: Білесіз бе, кітаптарымның шындығын ашудың өзі бір аңыз боп кетеді ғой деп қорқамын. Сол кезде жаңағы аңыздың артында қандай шындық жатқанын түсіндіретін тағы бір кітап жазуыма тура келеді. Шым-шытырық, ә? Тура немістер сияқты.
Вельт: Онда сіздің естеліктеріңіздің бір бөлімі туралы сөйлесейік. Жұрт сізді «Оба ауруы жылдарындағы махаббат» деген романы арқылы өз әйелінің бейнесі мәңгілік еткісі келді деп айтады. Әйеліңізбен 13 жасыңызда отасқаныңыз рас па?
Г.М.: Иә, шын. Бірақ мен әйелімнен бұрын ата-анама борыштымын. Мен олардың бейнесін бірнеше кітапта мәңгілік еткем. Мына немістер (соңғы кездегі менің ең көп оқырмандарым) шығармаларымнан құпия табуға өте әуес.
Вельт: Аздап немісше білесіз бе?
Г.М.: Жоқ. Тек қана «картоп» деген сөзді білем. Қажет кезде аштықтан өлмес үшін...
Вельт: ФРГ-ні қаншалықты білесіз?
Г.М.: Бір рет Франкфуртта кітап көрмесінде болғам. Мен өзімді жазушы базарында жүргендей сезіндім. Мені де қасапшы іліп қойып, мына мүшесі пәлен сом, ана мүшесі түген сом деп нарқымды айтып тұрғандай. Бұдан басқа бірнеше рет Берлинде, Кельнде, Мюнхенде де болғам. Жалпы мен ФРГ туралы аз білемін.
Вельт: Сіз ФРГ жазушыларын танисыз ба? Олардың шығармаларын оқисыз ба?
Г.М.: Гюнтер Грасспен доспын. Энтс Бергерді танимын, бірнеше рет Хайнришбельдің үйінде болғам. Бірақ кімнің кітаптарын жақсы көріп оқитынымды ешқашан айтпаймын. Қазіргі жазушылар жөнінде «бәрін жақсы көріп оқимын» деген адамға тыныштау. Ал немістен сүйетін нәрсем – оның музыкасы: Бах, Бетховен, Моцарт, Брамс, Вагнер.
Вельт: Сіз үшін музыканың қандай мағынасы бар?
Г.М.: Музыка – мен өте жақсы көретін өнер. Музыканы әдебиеттен де жақсы көремін. Біз – роман жазатын адамдар басқалардың шығармаларын тек қана олар қалай жазады деген мақсатпен оқимыз. Романды аламыз, айналдырып артқы бұрандаларын ашамыз, барлық бөлімдерін алып, стол үстіне қоямыз да тексереміз. Оның құрамы жақсы екендігін білгеннен кейін жай ғана: «жақсы екен» дейміз. Ал музыка басқа бір нәрсе. Ол адамнан соншама алыс, біздің оған механикалы түрде кіруіміз өте қиын. Біз тек көзімізді жұмып, музыка толқынына өзімізді беруіміз керек.
Вельт: ФРГ туралы және сіздің соңғы романыңыз хақында айтып отыр едік қой.
Г.М.: Иә. Менің ойымша, ол кітаптың жетістігі ФРГ-де табысты болғаны. Қоймай жүріп, немістерді мойындаттым. Оның себебі махаббат тақырыбы ғой деп ойлаймын. Неге екенін білмеймін, немістерді махаббат тақырыбы, махаббат көп қызықтыратын сияқты. Таңқаларлығы Францияда оқырмандарым аз. Мүмкін оның себебі Декарттың мирасы шығар. Соған қарамастан менің «Оба ауруы» атты романым ең көп сатылатын кітаптардың бірі. Бірақ бірінші орында емес. Орта шенінде. Франция кітап саудашылары: «Бұл кітаптың базары тарқамайды» дейді. Негізі ол классикалық шығармалар сияқты сатылып тұрады. Ешқашан да көп-көптен сатылмас, бірақ үнемі сатылып тұрады. Франция үшін бұл бір жаңалық. Ал ФРГ-де менің кітаптарым үнемі жақсы өтеді. Менің соңғы кітабымды немістер өздеріне жақын тұтады. Негізі сол кітапта әйеліме бір ескерткіш орнатқам. Былай қарасақ, менің барлық кітаптарым әйелімнен жасалған. Менің шығармаларымда әйелдер маңызды рөл ойнайды. Мен өте жақсы танитын және жақсы суреттей алатын жалғыз әйел бар, ол – өз әйелім. Бірақ бұл мен оны терең білем деген сөз емес.
МЕН НЕГІЗІНДЕ ОТАНСЫЗ ЕМЕСПІН
Вельт: Сіздің шығармаларыңыздағы әйелдер – өте мықты, күшті жандар.
Г.М.: Ол бір шындықтың сәулесі ғой деп ойлаймын. Әйелім: «Сенің соңғы романыңнан өзім туралы өте аз нәрсе таптым. Соған қарамастан маған мінездері ұқсас екі адам бар. Мына роман өжеттік туралы ойымды әр түрлі характерлермен көрсетеді» дейді. Бірақ, менің ойымша, мәселе одан күрделілеу. Екі жастың арасындағы махаббат әке-шешемнің арасындағы махаббат сияқты. Жалғыз айырмашылық – барлық қиыншылықтарға қарамастан әке-шешемнің үйленгені. Олардың он алты баласы болған. Әкем осыдан бір жыл бұрын қайтыс болды. Шешем өте кәрі. Қазір Картажкада тұрады.
Вельт: Әйеліңіз де сол жақтан ба?
Г.М.: Иә, біз бала кезімізден бір-бірімізді танимыз. Мен одан: «Менің әйелім боласың ба?» деп он үш жасымда сұрағам.
Вельт: Ол бірден «иә» деді ме?
Г.М.: Қазір ол: «Сол кезде мен сенің мұртыңнан қорқатын едім» дейді. Содан 9 жылдан соң маған тұрмысқа шықты. Мен соңғы кітабымда әр адымының өзі шындықтан тұратын аздаған нәрсе жазғам. Бұл кітапты жазу маған үлкен тәжірибе берді. Ерекше көңіл-күймен жаздым. Кітапты жазып шыққан екі жылымды сол жақта өткіздім. Барлық қажет материалдар жанымда болды.
Вельт: «Отанға деген сағыныш». Бұл сөзге жазушы Г.Г. Маркес қандай мағына береді? Мәселен, өз еліңізде тұрмайсыз. Көп қалаларда үйіңіз бар. Көп саяхаттайсыз. Сізді іздеп 4 айдан соң әзер таптық. Әлде саяхат жасау сіз үшін өмір сүру формасына айналды ма?
Г.М.: Жоқ, бұл дұрыс емес. Мүмкін, сенбейтін де шығарсыз, бірақ мен шындығында аз саяхат жасаймын. Бір нәрсені бастасам, соны бітіргенше орнымнан қозғала алмаймын. Егер жұмысым үзіліп қалса, оны жалғастыру маған өте қиынға соғады. Іс жүзінде ешкім сенбейтін шабытқа сенемін. Мен әдетте кітап жазар кезімде Мексикада боламын. Бір кітапты жазып болып, екінші кітапты бастар аралығында басқа елдерге шығып қайтамын.
Вельт: Сіз шабытқа сенесіз. Ендеше сіз өзіңіздегі сол шабыттың қалай басталатындығын байқадыңыз ба?
Г.М.: Шабыт, менің ойымша, не айтқысы келсе – соны айта алатын адамның ішкі сезімінің рухани жағдайы. Сол жағдайда ғана адам бір нәрсе айта алады. Бұл жағдай бірден және аяқ астынан болып қалады. Егер осы кезде кідіріс болса, шабытты қайтару өте қиын болады. Менің шабыт дейтін нәрсем – ол бір сәттік. Ол сәтте адам жазатын нәрсесінен басқа еш нәрсе ойлай алмайды.
Вельт: Жалпы күніне неше сағат жазасыз?
Г.М.: Мен балаларым мектепке баратын таңертеңгі сағат 9-дан түскі сағат 3-ке дейін жазатынмын. Бұл балаларымның сабағына байланысты еді. Ертеңгілік газеттің тілшісі болып жүргенде көбінесе түнде жазатынмын. Кейін жазушы болғаннан кейін уақытымды жақсылап бөлуім қажет екендігін түсіндім. Әсіресе, екі нәрсені: күндіз жазуды және сол кезде темекі тартпауды үйренуім керек болды. Мен ол кезде күніне 4 қорап сигарет тартатын едім. Қазір қойғам, бірақ денсаулыққа зияны болады ғой деп емес, тек өзімнің темекіге тәуелді болып бара жатқандығымды сезінгендіктен. Бұл әдеттер бір кезде былай басталған: балалар таңертең мектепке барарда мен оянып, жазуға отыратынмын. Олар мектептен келгенде менің жұмысым да тоқтайтын. Әрине, қазір олай емес. Родриго кинооператор, ал Гонзалоның сурет шеберханасы бар. Бірақ ескі әдетім сақталып қалды. Ал саяхат кезінде ешнәрсе жазбаймын. Сапар кезінде Европада 3-4 ай болып, сол жерден басқа елдерге барамын. Соңғы сапарымның 8 айы Гаванада өтті. Сол жерде кино түсірушілерге арналған жоғарғы оқу орнының ашылуына көмектестім. Москваға да бардым. Горбачевті де көрдім. Негізінен сол жақта болып жатқан жағдайлар маған өте қызықты әсер етті. Оның үстіне Москваға бармағалы 30 жыл болып еді.
Вельт: Осыған орай СССР-дің сол кездегі жағдайы мен қазіргі жағдайын салыстыра кетуді сізден сұрауға тура келіп тұр.
Г.М.: Мен сізге тек әдеби сұхбат беруге келіскем. Бірақ соған қарамастан мен өзімнің М.С.Горбачевпен болған бір жарым сағаттық кездесуімді айтпай кеткім келмейді. Горбачев маған не істеп жүргенін және не істегелі жүргенін түсіндірді. Оның сөздерінен шығарған қорытындым: Ол өз жұмысына қатты көңіл бөледі және оларды міндетті түрде жүзеге асырады. «Егер бұл жұмыстарды мен істемеген күнде басқалар істейтін еді. Себебі, қайта құру біздің қоғамның қажеттілігі болып тұр» деді. 1957 жылы Москваға барғанымда үкімет басында Хрущев болатын. Өз өзінің заманында барлық жағдай өзгереді деген сенімде болған. Бірақ ол сол үмітімен қалды, еш нәрсе де болған жоқ.
Вельт: Сіз сонда осы жолы басқаша болып жатыр деп ойлайсыз ба?
Г.М.: Иә, мен Горбачевпен осы мәселе туралы: сол заманғы сонша сенбестіктерден кейін халықтың мына қозғалысқа сенуі қиын екендігі жайында сөйлескем. Батыс баспасөзі СССР-дегі жағдайды қалыпты жағдай ретінде қабылдайды. Меніңше, СССР ең шым-шытырық ел. Сондай елді демократияландыру СССР-дің шамасынан жоғары болып тұр. Горбачев маған: «Егер СССР өз қозғалысын тоқтатса, онда бүкіл адамзат қозғалысын тоқтатқаны» деді. Мен СССР-дің демократиялануы капиталистік елдердің көп сылтауларын жояды деп сенемін. Содан кейін дүние жүзіндегі саяси жағдайлар жақсарады.
Велт: Жазушы Маркес саясаткер Горбачевке қалай қарайды?
Г.М.: Горбачев менің «Жүз жылдық жалғыздық» романымда өмірді бір қалыпқа салмай, жан-жақты етіп жазғанымды ұнатқанын айтты. Романымның осы ерекшелігін көре білгені мені қатты қуантты. Горбачевтің қалыпсыздыққа бағалы нәрсе ретінде қарайтыны ұнады. Ол Совет қоғамын марксизмнің бюрократтық стандартына салмай, жете түсіндіріп беруге тырысты. Және де әзілді өте жақсы көретін адам екен. Мен оған: «Совет Одағы Компартиясының Бас секретары менен жас болады-ау деп ешқашан ойламаған едім» дегенімде, ол рахаттана күлді. Әзіл айту, оған өте қажет деп ойлаймын. Себебі оның алдында ұзақ, қиын әрі қауіпті жол тұр. Мен өзім демократияшыл болғандықтан, дүниенің қай түкпірінде: үлкен болсын, кіші болсын демократиялық қозғалыс болса – соны жақтаймын.
ЛАТЫН АМЕРИКАСЫНДА САЯСАТТАН ҚАШУҒА БОЛМАЙДЫ
Вельт: Сіз өзіңіз туралы интеллигент емеспін, роман жазатын адамдар тек сезімтал болады деп айттыңыз. Соған қарамастан саясатқа қатты кірісесіз. Яғни ақылмен жүретін адам болдыңыз ғой.
Г.М.: Мәселе мынада, бүгінгі Латын Америкасының әр адамы саясаттан тыс бола алмайды. Дүниенің осы жеріне В.И.Лениннің «Адам саясатпен айналыспаса, кейін бәрібір ол адаммен саясат айналысады» деген сөзі дәл келеді. Латын Америкасында саясаттан қашуға болмайды. Саясат барлық нәрсенің ішіне кірген, барлық нәрсені көмкеріп алған. Тек қоғамдық өмірді ғана емес, адамның жеке басының үлкенді-кішілі мәселелерінде де саясат өз рөлін ойнайды. Мен әрқашан да әбден жұмыстарымның ішіне саяси жұмыстарым кіріп алмасын, негізгі кәсібімнің бұтақтарын сындырмасын деп қатты тырысамын. Кәсіби саясаткер болуға еш қызықпаймын. Оған ерік-жігерім де, саяси білімім де жоқ. Ең қауіпті нәрсе адамның дайындалмаған, оқу көрмеген нәрсемен айналысуы.
Вельт: Осы орайда сіз Перудегі коллегаңыз Варгас Льосаға қалай қарайсыз?
Г.М.: В. Льоса әрекетіне, үкіметтік реакциясына қарай отырып сол елде демократия бар екенін білуге болады. Мен соған қуаныштымын. Үкіметтің осы позициясы Латын Америкасы үшін жақсы нәрсе.
Вельт: В. Льосамен араңыз жақсы емес екенін білеміз. Ол сізді Латын Америкасын антидемократиялық жолға апарғысы келеді деп айыптайды? Осы мәселе жөнінде ойыңыз қандай? Кейінгі кездері өзгерістер болды ма?
Г.М.: Біздің келіскеніміз әдеби сұхбат еді ғой. Сіз неге соған қанағат етпейсіз?
Вельт: Сізге қарап осы екі мәселені айыру өте қиын. Себебі саяси қайраткерлігіңіз басым.
Г.М.: Мен тек қана осы мәселе туралы көп айтып кеттік қой деп ойлаймын.
Вельт: Онда саяси мәселе туралы соңғы бір сұрақ қоюға рұқсат етіңіз. Латын Америкасының саясаттағы ендігі бағыты қалай болады деп ойлайсыз?
Г.М.: Осыдан 15 жыл бұрынғы уақытпен салыстырсақ Латын Америкасында үлкен демократиялық өзгерістер болған. Бұл Латын Америкасындағы президенттер демократияшыл деген сөз емес. Бұл Латын Америкасында жалпы халық қолдайтын саяси процесс бар деген сөз.
Вельт: Қалай?
Г.М.: Бүгінгі Латын Америкасындағы процесс тек бір ғана елге байланысты емес. АҚШ-тың ішкі саясатқа қол сұғу мақсаттарына тосқауыл болу үшін ел сөз жүзінде ғана немесе шашыраңқы түрде әрекет жасайтын. Қазір іс жүзінде тек АҚШ-қа ғана қарсы емес. Сонымен қатар жалпы территориялық мәселелерді қорғайтын блок бар. Бұл блокта парламенттік демократия мен солшыл болып есептелмейтін либерал президенттер бірге әрекет жасайды. Бұл бір жаңа бастама. Бұл бірте-бірте өз кезінде Боливар армандаған формаға айналады. Көптеген қиыншылықтар үстіне шет мемлекеттерге қарыздағы қосылып, жағдай одан сайын қиындай түскен. Соған қарамастан осыдан 15 жыл бұрынғы уақытпен салыстырған жақсылықтан үміт күтуге болады.
ЕУРОПАНЫҢ ТАРИХЫ БІЗДІҢ ТАРИХЫМЫЗДАН ҚАНДЫЛАУ БОЛҒАН
Вельт: Орталық Америкада бейбітшілік болады деп сенесіз бе?
Г.М.: Бейбітшілік деген бақыт сияқты деп үнемі айтып келемін, ол уақытша қолымызда болады. Тек қолымыздан кеткенде ғана оның қолымызда болғандығын сезінеміз. Егер бүгін Орталық Америкада, сол жолмен Латын Америкасында бейбітшілік орнатсақ, осы үшін қаншама адам қырылса да бейбітшілік оның орнын толтырады. Мәңгілік бейбітшілік орнату өте қиын екендігін айта кету керек. Біз қандай, тіпті қандай да болсын бейбітшілікті орнатуға тырысуымыз керек, бәрінен бұрын система және бүгінгі проблемаларды шешетін мүмкіндіктер қажет, мұның бәрі тек қана осыған дейін болғандай оқ атумен шешілмеу керек.
Еуропада Латын Америкасы жайында қалыптасып қалған көзқарас бар. Егер Латын Америкасының бір жерінде наразылық туса, бірден «бұл коммунистердің және СССР-дің араласуымен болып жатыр» деп айтады. Бірақ бұл наразылықтардың СССР-ге немесе АҚШ-қа ешқандай қатысы жоқ. СССР Латын Америкасындағы наразылықтарға араласқан емес.
Вельт: Наразылықтардың себебі неде деп ойлайсыз?
Г.М.: Біріншіден өзіміздің шикілігіміз – Еуропаның ұзақ тарихы бар, талай қантөгісті бастан кешірген. Біздің тәуелсіздік алғанымызда 200 жыл да болған жоқ. Біздің қазіргі тарихи дәуірімізді Еуропа бұдан 1000 жыл бұрын өткізген. Бұл өте қиын, сонда да өз болмысымызды табуға тырысамыз. Бір кезде мен «Пиночет үкімет басынан кеткенше мен кітап жазбаймын» деген едім. Мен сөзімде тұрмадым. Оның себебі, менде қазіргі заманда демократия Оңтүстік Американың пайдасына шешіліп жатыр деген бір сенім болған. Латын Америкасы болашақта өзін танытады, онда бейбітшілік орнайды деген пікіріме әріптестерім де қосылады. Осы үмітке себеп болатын тағы бір нәрсе – Латын Америкасындағы қазіргі әдебиеттің дамуы. Бұл даму қоғамның саяси және әлеуметтік өзгерістерінің нәтижесі. Әдебиет, оның ішінде жақсы әдебиет қоғамдық-әлеуметтік өзгерістер болғанда пайда болады. Бұл даму қоғамның саяси және әлеуметтік өзгерістерінің нәтижесі. Бір нәрседен шешім табуға дағдарыс себеп болады.
Вельт: Сіз әдебиет экономикалық және әлеуметтік дамуға қарсы жүреді деп ойлайсыз ба? Қазір Еуропаның гүлденген кезі, сонда әдебиет төменгі нүктесінде болғаны ма?
Г.М.: Олай болмас, тіпті, осындай механикалық және міндетті формада. Бірақ осы екеуінің қатысын, байланысын қарау қажет деп ойлаймын. Еуропаның ең жақсы әдебиеті оның қиын замандарында болған. Сонымен қатар мәңгілік бір деңгейде тұратын әдебиет жоқ. Әдебиеттің дамуы да жарылыс сияқты. Мұны ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы орыс әдебиетінен және АҚШ-тың Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі «жоғалған ұрпақ» әдебиетінен көреміз. Осындай биік дамудан кейін үнемі тоқырау болады. Адамға еш нәрсе қозғалмайтындай көрінеді. Бірақ шындығында тұрмыстың барлық құпиясы осында. Ал жаратылыс ең үлкен құпияның біреуі. Жаратылыс – творчестволық жұмыс емес, ол адамның ашылмаған құпиясы сияқты. Ғылыми жағынан қарағанда түкке тұрмайтын нәрсе үшін адамдардың өз өмірін беріп, өздерін құрбандыққа шалатындықтарын түсінуге бола ма? Мені көп ойландыратын жұмбақ жай осы.
Вельт: Сіз сияқты шығармашылық адамы аздап та болса осы жұмбаққа жақындауға тиісті ғой.
Г.М.: Мен жылына үш ай Гаванадағы кино түсірушілер жоғарғы оқу орнында жауапты қызметкер боламын. Онша көп үмітім болмаса да, сол жақта осы жұмбақты шешуге тырысамын. Латын Америкасының әр елінен келген жас режиссер, сценаристтер, әдебиетшілер барлығы оншақты адам күніне төрт сағат бір бөлмені бекітіп алып отырамыз. Осы отырысымызда жаңа бір туынды әкелуге тырысамыз. Біріншіден, біздің бұл отырысымыз бірлесіп емделуге ұқсайды, екіншіден бір рухты шақыруға жиналғандаймыз. Көп сөздер айтылады. Адамды шаршататын пайдасыз әңгімелер де айтылады. Бәріміз шаршап, қажып, сіркеміз су көтермейтіндей дәрежеге жеткенде кенеттен бір дастан туады. Бірақ, менің ойымша, біз әлі де жұмбақтың шешуіне жақындамадық. Егер адам жаратылысының жұмбағы өте қиын болса, әдебиет пен қоғамның жұмбағы одан да қиындау болады.
Вельт: Шығармашылық жұмысқа қандай нәрселер көмек етеді деп ойлайсыз?
Г.М.: Маған бір нәрсе анық. Аш адамның жұмыс істей алмайтыны табиғи нәрсе. Адамның қабілеті болып және басқа проблемалары жоқ болса жақсы жұмыс істейді. Күнделікті 6-8 сағат отырып жазу үшін боксер сияқты шыныққан дайындығың болу керек. Міндетті түрде күнделікті отырып жазуға банк жұмысшысынікіндей қатаң тәртіп те болуы керек.
Вельт: Шынымен-ақ осы айтқандарыңыз өнер адамдарына сәйкес келе ме?
Г.М.: ...Менің ойымша шығармашылық жұмыс үшін ең басты нәрсе – дарын. Дарынсыз тыраштанудың пайдасы жоқ. Талант пен қабілет бірін-бірі толықтырады. Талантымыз бен қабілетіміз болғанымен, жүйелі жұмыс режимінсіз еш мұратқа жетпейміз. Әрине, талантың мен жазуға қабілетің болып тұрса, жүйелі жұмысқа жету онша қиын емес. Мен өзім үнемі жазбаймын. Егер бір нәрсені бастасам, онда сол нәрсені біткенше міндетті түрде күнделікті жұмыс істеймін.
Вельт: Сіз жүйелі жұмыс тәртібі дегеннің астын сызып айтасыз, ал кейіпкерлеріңіздің көпшілігі тәртіпсіз, анархист адамдар. Осыны қалай түсінуге болады? Сіз әдебиетте жеке бастың қажеттіліктерін еркіне жібересіз бе?
Г. М.: Анархия араласқан құмар жасау үшін өз құрамың мықты болу керек. Заңсыздықтың заңы ең мықты және абсолютті заң. Әйелдің денесі мен рухы бірдей әуеге кететіндігін немесе аспаннан сары гүлдер жауатынын, ішімдік ішіп тұрған діни қызметкердің бірден көкке қалықтап кеткенін оқырмандарға жеткізу, оларды осыған оңайлықпен сендіру мүмкін емес. Заңсыздықтың заңы басқа заңдарға қарағанда қатал екенін тағы да айтқым келеді. Сол себепті оларды толық білуіміз керек. Әйтпесе оны оқыған оқушы бұлар бос, сұйылған пайдасы жоқ сөздер деп ойлауы мүмкін. Анархиялық тұлғалар менің жасағаным емес, олар Латын Америкасының ең ішкі, ең ащы шындықтарының сәулесі.
Вельт: Осы ішкі шындықтар оқығанға сүйкімді.
Г. М.: Мүмкін. Бірақ осының өзі көп қозғалыстарға себеп болды.
Вельт: Сіздің кейіпкерлеріңіз соншама шеберлікпен жасалған. Тіпті өте жағымсыз кейіпкердің өзі сізден алыс деп ойламайсың. Тіпті, өз әйеліңіз де кейіпкерлер бойынан сізге ұқсастықтар тапқан. Осы анархист кейіпкерлердің сезге қатысы жоқ па?
Г.М.: Мен бір нәрсені мойындағым келеді. Өзімді ең тәртіпті адамдардың бірі деп есептеймін. Неге екенін білесіз бе? Негізі өзімді ең тәртіптсіз болып жаратылған пендедей сезінемін. Егер сол жаратылысыммен кете берсем, тәртіпке бағынбасам, менен ештеңе шықпайтын еді. Өкінішке қарай мен өз жаратылысыма қарсымын. Егер өз болмысыма риза болып жүре берсем, сіз менің қасымда отырмас едіңіз. Сол қалпы жүрсем, анархист, әйелқұмар, маскүнем болып шығар едім.
Вельт: Шығармашылығыңызды дамыту үшін қандай әдістер қолдандыңыз?
Г.М.: Бұл шығармашылық тақырыпқа байланысты сұрақ. Тақырып таңдау деген бар. Әдетте, бір тақырыптар ой салады. Олар мені жаз деп өзі сұранады. Содан кейін көз алдыма елестей бастайды. Қалай елестейтінін білмеймін. Бірақ сол көріністерге байыпты түрде мән беруім керек екенін білемін. Сол көріністер, ой аяқталғанша күтемін. Содан кейін жазуға идея пайда болады, бірақ кейде ұмытып кетемін. Неше жылдар бойы мені ұйықтатпай жүрген ойларды жазуым керек екенін біліп тұрамын. Дәл қазір мені отыз жыл бұрын мазалаған ойды жазып жүрмін. Менің ойларым көп жылдар бойы іште піседі. Былайша айтқанда, менің шығармашылығымды алға сүйрейтін – ойлар.
Вельт: Не жазып жатқаныңызды айтқыңыз келмей ме?
Г.М.: Жоқ. Әлі жазып жатырмын. Менің бір метафизикалық идеям бар. Егер бітпеген шығарма туралы айтсам, ол жақсы туынды болып шықпайды. Өзімнің осы сұрақтан бас тартуым табиғи әрі заңды нәрсе ғой. Азып жатқан тақырыбым туралы айта берсем, ол ескіріп қалады. Ол да баспалдақтың жақтауы сияқты, ұстай берсең, ескіре береді. Әмбе аяқталмаған шығарма шешілмеген түйін сияқты. Егер мен жазып жатқан шығар туралы қазірден айтқан болсам, шығарманы бітпес бұрын түйінді шешіп қойған болам ғой. Егер мен қазірден бәрін айтып, түйінді шешіп тастасам, онда қайтадан түйін жасау үшін қаншама уақыт отырып жұмыс жасауға тура келеді.
Вельт: Мүмкін, сіз өткен уақытқа байланысты бір мысалмен өз стиліңізді ашып берерсіз?
Г.М.: Төрт жыл бойы «Жүз жылдық жалғыздық» романы туралы менің жалғыз түсінігім жеке-дара көрініс қана болатын. Ол көрініс жетектеген немересіне мұзды көрсетіп, оның не нәрсе екендігін түсіндірмекші болған адам бейнесі болатын. Осы көрініс өте анық және де өзгермей көрінетін еді. Бірақ мен сол кезде осы көріністен роман, повесть, пьеса сценарий немесе өлең туатынын білмейтінмін. Тек 10-12 жыл өткен соң, кездейсоқ бір нәрседен кейін ойыма келген. «Мың бір түнде» ұшатын кілемдер туралы айтылады. Шын мәнінде кілемдердің ұшуы мүмкін емес болса да адамдар үшін ол маңызды мәселе болып көрінеді, олар шығарманы қызыға оқиды. Осыған орай мен неге біз өз кілемдерімізді ұшыруға қорқамыз деп ойладым. Бұл аңыздар Шығыс жерінде, Иранда немесе Бағдадта пайда болған. Ол елдерде кілем өмірдің кішкентай бір бөлшегі іспетті. Ал бізде кілем орнына шөптен тоқылған жайнамалар бар. Біз неге осы жайнамаларды ұшырмаймыз?
Вельт: Онда жазушы Маркес бұрын аңызшы болған ба?
Г.М.; Аңыз айтудың өзі халық сенетіндей әңгімелерді шығаруға байланысты ғой. Біздің аңыздарымыздың халық сенетіндей болып шығуы сирек. Менің әжемнің осындай күші болған. Ол аңыздарды айтқан кезіде оларға сенетінмін. Бұл оның аңызды сенімді етіп айта алатын өзіндік стилі болғандығын білдіреді. Мен неше жылдар бойы әжем қандай стилді қолданады деп ойланумен болдым. Сенімсіз нәрселерді сенімді деп тапқаннан кейін мен үшін жұмбақтың түйіні шешілді. Осыдан кейін жетектеген немересіне мұзды көрсетіп, оның не нәрсе екендігін түсіндірмекші болған адам бейнесі бар көріністі қағазға түсіруді бастадым. Мен осы көрініс туралы не жазарымды білмегеннен кейін бастадым. Бірақ менің осы көрініске өте күшті иманым болған. Менің шығармаларымның ішінде мұндай көріністер болмайды. Бірақ сол көрініс болмаса ол шығарма да тумас еді.
Вельт: Яғни сіз шығарманы бастаған кезде оның қалай аяқталатынын білмейсіз ғой?
Г.М.; Мәселе өте шым-шытырық. Бір жағынан жазуға себеп болатын жалғыз көріністі жоғарыда айтып кеттім, екінші жағынан мен шығарманы жазуды бастағаннан кейін оны аяғына дейін оқып отырғандай етіп әңгімелеп бере аламын. Отырып жазу қиын, тіпті, өте ауыр деп айта аламын. Шығарманың аяғы өте жақсы болады деп өзімді сендіремін, әйтпесе уақытымды текке жіберіп жатырмын-ау деп уайымға түсемін. Ойлап қараңыз, бір жыл уақытты босқа жіберу емес пе бұл...
Вельт: Жазу сізге соншама қиын болатын болса, онда сіз жұмыс істегенде көптеген проблемалар туатын шығар?
Г.М.; Жазушылықтың өзі шеберлік екенін естен шығаруға болмайды. Түрлі құрал-саймандарды танып, олардың қолданылатын жерін білу керек. Қиынның қиыны – шеберлікке шыңдалу. Күнде отырып бір сөздің соңынан екінші сөзді жазамын да, осыдан бір дүние шығады-ау деп күтемін, неге күтетінімді өзім де білмеймін. Жазу – бұқаралық информация құралдарының ішіндегі ең қарапайымы. Өкінішке қарай, бір дүние тудыру үшін сөздердің тізбегін жасағаннан басқа амал жоқ. Бір жағынан қарасаң, мен жазудан үлкен бір ләззат аламын, екінші жағынан шығарма сәтсіз шықса, жүйкені жұқартатын одан басқа ештеңе жоқ.
Вельт: Сіз шығарма жазу үстінде оқырман туралы да ойлайсыз ба?
Г.М.: Мен көбінде өзім қалай оқимын, солай ойлаймын. Мен өте жаман оқырманмын. Егер бір кітап маған ұнамаса мен бірнеше парақты бір-ақ оқымай өтіп кетемін. Ары қарай тағы ұнамаса, онда кітапты кім жазса да бәрібір. Кітап соншама көп. Адамды шаршататын кітапты оқудың қажеті жоқ қой. Осындай жағдай жазып отырған кезімде де болады. Егер жазғаным ұнамай, шаршап кетсем, демек оқып отырған адам да солай шаршайды.
Вельт: Осыдан кейін сіздің қандай мазмұнды кітаптар оқитыныңызды сұрамауға шара болмай тұр.
Г.М.; Бұл сұраққа да оңай жауап беруге болмайды. Бірнеше жылдардан бері мен үнемі қайталап оқып отыратын кітаптар бар. Олардың көбі классикалық шығармалар. Жаңадан шыққан кітаптардың ішінен маған ұнағаны Умберто Эконың «Қызыл гүлдің аты» атты кітабы. Бұл кітаптың маған ұнаған жері оның өз мазмұнынан басқа құпиясы. Қалай бір кітап ең көп сатылатын кітаптардың бірі бола алады, егер кітап біліммен мәдениетті түрде жазылып, Латыннан бірнеше цитата келтірілсе ме? Бұл тәртіппен біз сенуге болатын шығармаларды шығаруға қайта ораламыз.
Өмірде маған қатты ұнаған, қатты әсер еткен роман «Педро Парамо», авторы – Хуан Рульфо. Бұл шығарма маған жаңа бір дүниенің бетін ашты.
Вельт: Сіз өзіңіздегі анархиялық пен тәртіптің бір-бірімен байланысын айттыңыз. Бірақ жазушының сезімталдығы мен Маркестің ақылы саяси жағынан қалай ұштасатындығын білгіміз келеді?
Г.М.; Бұл байланысты түсінудің бір ғана мүмкіншілігі бар сияқты. Ол үшін Кариб территориясында өмір сүру керек. Кариб – бұл Жерорта теңізі және бір қайнап жатқан қазан. Бұл жерде көптеген халықтар мен мәдениеттер араласып кеткен. Ескі және жергілікті мәдениет, негр мәдениеті, Европаның мәдениеті. Карибтің негізгі жұмысы осыншама қарама-қайшылықтардың басын жаңа бір мәдениеттің ішінде қосуы. Осы мәселе біздің романдарымыз сияқты көп жаңалықтардың шығуына себеп болған. Біздің бар өміріміз осы. Бізді жынды ғой деп ойламайсыз ба? Германдар Нибелунгтерді ойлағандай. Біздің мәдениетіміз вулкан сияқты, вулкандарды тек табиғаттың жындылығы деп тануға болады?
Вельт: Мұның бір себебі, Еуропамен салыстырғанда сіздің еліңізде ауа райына және қоғам жағдайына байланысты өлімнің тез келуі емес пе?
Г.М.: Білмеймін, мен үнемі өмірді өліммен байланыстыра ойлаймын. Бірақ діни формада емес. Менің өмірге деген құштарлығым таусылмайды. Өмір осы уақытқа дейін пайда болған нәрселердің ең жақсысы. Мен бір өмірден басқа тағы да бір өмір бар дегенге сенбеймін. Осы себептен өлім мен үшін өте қатерлі ойын. Мен үшін өлім деген біту, барлық нәрсенің бітуі. Мен өлімді жек көремін.
Вельт: Сіздің кітаптарыңызды оқыған адам өлімнің барлығы ғана өмірді сүргізеді деп ойлайды. Сіздің соңғы шығармаңыздағы екі кәрі ғашықтың кемеге мініп сапарға шығуына өлім себепші болады. Сіздің шығармаларыңызда өмір сүруді мүмкін ететін өлім бе?
Г.М.: Мен, мүмкін, өз шығармама өзім нашар зерттеуші шығармын. Елдің шығармаларым жайлы айтатындары маған үнемі қызық көрінеді. Менің ойым бір дастанды халыққа айту ғана. Сіздің ойыңыз дұрыс та шығар. Бірінші шығармамның кейіпкері бірінші бетте-ақ өзін дарға асса да, өзін өлтіргісі келетіндер туралы жаздым деп, тіпті, де айта алмаймын. Мен кейіпкерлерімді өлтіру үшін ғана жасамаймын. Олар өмір сүру үшін жасалады. Бірақ лағнет атқыр өлім келеді, бақытты өлім емес. Өлетін кезде көп адамдарда қорқыныш болмайды. Олар өлетініне ашуланатын сияқты. Бір жақсы адам өлсе, оның артында қалған жақындарында да ашулы сезім болады. Мен мұны талай рет көргем. Өлім деген орны толмайтын нәрсе.
Вельт: «Оба ауруы жылдарындағы махаббат» романында дәрігер екі кәрінің махаббатын мүмкін ету үшін өледі. Мұндай жағдай сіздің шығармаларыңызда аз кездеспейді. Бұл өлімнің жақсы бір әсері емес пе?
Г.М.: Мына сұрақ та ФРГ-нің екінші теледидарынан келген әйелдің сұрақтары сияқты. Өзім білмейтін нәрселерді өзім айтқанда мен жынды болып кете жаздаймын.
Вельт: Онда бір анық сұрақ қоюға рұқсат етіңіз. Неліктен Мексикада тұрмайсыз?
Г.М.: Бұл басында бір кездейсоқтық болған. 1961-жылы мен Мексика арқылы Колумбияға барғым келді. Бірақ ақшам жетпеді. Содан мен Мексикада қалып, фильм сценарийін жазбақшы болдым. Кейін осы елді ұнаттым да қалып қойдым. Мексика бір ғажап, қызық ел. Ол адамды өзіне тартады, тіпті, алдында өзің боқтаған адам болса да. Менің балаларым осында дүниеге келді. Бір ұлым үйленген, немерем бар.
Вельт: Атаның рөлін жақсы көресіз бе?
Г.М.: Мен шындығында ата емеспін. Менің баламның баласы маған немере емес, ол менің әйеліме немере. Мен ол бала үшін аға ғанамын. Әзілді былай қойғанда, осы семьялық жақындықтар да менің Мексикадан кетпеуіме себеп болды. Өз ойымша, нақты бір ғана елде емес, бүкіл Латын Америкасында өмір сүріп жүрмін. Мен үшін Латын Америкасы бір ғана ел. Ал Европалық елдер арасында үлкен-үлкен айырмашылықтар бар.
ЛАТЫН АМЕРИКАСЫ ТӨҢКЕРІС ЖАҒДАЙЫНДА: ҚАЙҒЫ ДА КӨП, ӨМІР ДЕ КӨП
Вельт: Көп жылдар бойы Кубада болдыңыз, неге сол жақта тұрмайсыз?
Г.М.: Осы стиліңізбен «Неге Аргентинада тұрмайсыз?» деп те сұрақ қоюыңызға болады.
Мұнда – Мексикада жұмыс орным бар. Қазір өз жұмыс орнымда трубкасын рақаттана сорып отырған адамдай отырмын. Сонымен қатар көп уақыт Кубада да, Колумбияда да болдым. Колумбияда тұрғанды ұнатамын. Бірақ дәл қазір Колумбияда тұрсам, шешілмейтін проблемалар көбейе түседі. Қоғамдық жағдайлар анархиялықпен былығып кеткен. Елдің жағдайы өте қауіпті. Біз бір радикал емес, бірақ жалпы мәселелерді бірден жарыққа шығаратын газет шығармақшы болғанбыз. Бірақ бүгін бұл да мүмкін емес. Үкімет оған қарсы болғандықтан емес, Колум
