Тәуелсіздік алғалы бері «Тарих толқынында», «Мәдени мұра», «Ұлы дала», «Мәңгілік ел», тіпті күні кешегі рухани дамуымызға серпін берген «Рухани жаңғыру» сияқты көптеген іргелі бағдарламалар өмірге келіп, санамызда берік орын алғаны белгілі. Соған қарамастан тарихи санамызды қалыптастыруда ең батыл, ең ұшқыр, ең ұтымды және бүгінгі саяси, әлеуметтік, экономикалық ахуалды түзеуге сұранып тұрған тағы бір өте маңызды мақала жарық көрді.
Қазақтың тарихы, шынында да ешбір елдің тарихына ұқсамайтын, тіпті көршілес жатқан өзбектің де, қырғыздың да, қытайдың да, орыстың да тарихына ұқсамайтын өзіндік дамуы бөлек тарих. Тіпті оның мемлекеттілігі де ешкімге ұқсамайды. Әуелде «Қазақ хандығы» деген атпен қазақ мемлекетін құрған халықпыз. Біздің тарихшы ғалымдарымыз «қазақ» деген атауды ежелгі дәуірден іздестіріп әлек болады. Президент мақаласында осы жайттың басын ашып, атап тұрып көрсетеді. Халық қалыптаспас бұрын алдымен рулар мен тайпалар қалыптасқан, бұл үдеріс сан ғасырлар мен мыңдаған жылдарға созылған. Яғни қазақ атауы бізге дейінгі өмір сүрген үйсіндердің, қаңлылардың, ғұндардың, түркілердің, олардың құрған қағанаттарының нәтижесі. Міне, бүгінгі қазақты құраған 40-тан астам ру-тайпалар сол кезеңдерде өмір сүрді. Бірақ бұл мәселе бүгінге дейін ғылымды шатастырумен келеді. Кәсіби тарихшы бола тұрып, қазақ атауын ру-тайпалардың атауынан бұрын қоямыз. Яғни Президент алдымен қазақты қалыптастырған этностық құрылымдардың тарихын зерттеу қажет екеніне назар аудартады. Тарихи кезеңдердің сан түрлі бұралаң жолын басынан өткере отырып, ақыры тәуелсіз елге айналдық. Алғашқы рулық-этностық құрылымнан басталған түзілістен соң халқымыз пайда болды, халқымыз пайда болған соң «қазақ» деген атпен оның мемлекеті пайда болды, міне, сол мемлекетті дамыта отырып мәңгілік елге айналуды мұрат тұтқан тәуелсіз ел құрып отырмыз. Енді Президент ұсынып отырған осындай жаңа концептуалдық жүйемен Қазақ елінің тарихы жазылса игі.
Содан кейінгі атап көрсететін мәселе, қазақтың көшпелі қоғамының дәстүрлі қазақ қоғамына қарай бейімделіп, қалыптасуының сандаған ғасырға созылған ұзақ тарихында біздің өркениетіміз Ұлы далада өте маңызды рөл атқарған. Тіпті көптеген ел үшін бастау болған. Ұлы далада адамзат құрметтейтіндей өркениет, мәдениет қалыптасқан. Сол өркениеттің басқа елдерге таралғанын, өзгелердің содан үлгі алғанын Президент орайлы еске салады.
Мысалы, жылқы. Бүгінгі мініп жүрген автомобильдеріміздің өзі жылқының күшімен есептеледі. Ал сол жылқының алғаш Ботай мәдениеті деп аталған ежелгі қазақ даласында, бүгінде әлемге әйгілі тарихи-мәдени кешенде пайда болғанын зерттеушілер анықтап отыр. Яғни, жылқы адамзат тарихында алғаш рет біздің Ұлы даламызда қолға үйретілгенін Президент орынды меңзеді. Жылқының көшпелі өркениеттегі елдің тарихында қастерлі орны болғанын әлем тұтас мойындайды. Бүгінде төрткүл дүние санасып отырған Еуропа елдерінің бәрі жылқының арқасында жаулау, қорғану соғыстарын үйреніп, мықты мемлекетке айналған. Сондай қыл құйрықты жылқыларымыздың қасиеті біздің жерімізде ашылып, қолға үйрету мәдениеті біздің жерімізден өріс алып отыр.
Президент атап көрсеткен қадау-қадау қажет мәселені тұтас тізіп шығу мүмкін емес, бірақ тарихшы ретінде архив мәселесі туралы айтқан тұсына баса мән бердім. Ілгеріректе «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыру кезінде бізде 5000-нан астам дерек жиналып үлгергенін Президенттің өзі айтқан еді. Алайда, сол табылған деректер, сыпайылап айтсақ, әлі күнге дейін шаң басып, игілікке қызмет ете алмай отыр. «Шаң басып» дегенді тура мағынасында қабылдаудың қажеті жоқ, бірақ қолға түскен сол құнды деректерді зерделеуге зерттеушілердің тұмсығы батпай отыр. Оның да себебін Президент «Ұлы даланың жеті қырында» жан-жақты атап көрсетеді. Деректер сан қырлы. Олар археологиялық, этнографиялық, ауызша тарих айту үлгісі, шежіре секілді әртүрлі болып келеді. Ал белгілі бір қытай дерегін немесе арабтан алынған ғылыми ақпаратты айналымға қосу үшін сол деректер, мен атаған басқа да жанама деректермен салыстыра қарастыруды, кең көлемде талдауды қажет етеді. Болашақта әрбір тарихи деректің қадірін біліп, оны әлемдік негізде маңызы бар басқа деректермен салыстыра қарастыра отырып, қазақтың ешкімге ұқсамайтын төл тарихын жазу міндеті тұр. Қазақ елінің тарихын жазуда қазақ ұлтын оқшаулап, ерекшелеп көрсетуден аулақ болған жөн. Президент ұсынып отырған ғылыми-концепциялық ұстанымды жүзеге асыру ісінде музейдің, архивтің деректеріне, сан қырлы басқа да деректерге сүйеніп, ал ең бастысы басқа халықтардың жетістігімен салыстыра қарастырып, дүниежүзілік тарихи дамудың заңдылығына сәйкес өзіндік ерекшелігін көрсете отырып, кең арнада, кең ауқымда жалпыадамзаттық негізде жазылса, құба-құп. Шынын айту керек, Қазақ елінің көптомдық тарихы әлі күнге қалыптаса алған жоқ. Біздің тарихымыз бар болғаны бес томнан аспай келеді. Бұған кім кінәлі? Кінә тек өзімізде. Тәуелсіздік алғалы бері тарихшылардың деректерді ғылыми айналымға түсіруіне ешкім де кедергі жасаған жоқ. Мемлекеттік тарихты зерттеуге қажетті қаржыны да бөліп отыр. Алда да солай болады деп үміттенеміз, себебі Президенттің жарық көрген жаңа мақаласындағы тарих турасындағы толғамды ойы осыны аңғартады.
Талас ОМАРБЕКОВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор
