Байтұрсын бай тұрды

Алматыдағы бес жыл журналистік оқудан бойдақ оралғалы тұрған Бай­тұрсынға қызметтік таңдау алдынан жамырап қоя бергенін қайтерсің. Өзі аң-таң. Нендей қадірі асыпты? Аң­дығаны  кітапханалардың ашылуы еді. Бір жолы, жабылар тұсында бәке­не бойлы ол көзге түсіңкіремей, оқу залында түнеп қала жаздаған. Әбіш, Рымғали, Қоғабайлар да кітап «кемір­гіштердің» сойынан еді, оның мына жанкештілігіне қайран қа­лысатын. «Бес курс түгесілгенше, бір қыздың белінен ұстап, бетіне күлімдей қарап, би билемеген, жазғаным-ай!»- деп Рымғали досы айтпақшы, бикеш атаулыдан неге сонша бет-моншағы үзіл­геніне санасы жетпепті. Қызға нақа қарымсыз да емес-ті.

Алматыдағы бес жыл журналистік оқудан бойдақ оралғалы тұрған Бай­тұрсынға қызметтік таңдау алдынан жамырап қоя бергенін қайтерсің. Өзі аң-таң. Нендей қадірі асыпты? Аң­дығаны  кітапханалардың ашылуы еді. Бір жолы, жабылар тұсында бәке­не бойлы ол көзге түсіңкіремей, оқу залында түнеп қала жаздаған. Әбіш, Рымғали, Қоғабайлар да кітап «кемір­гіштердің» сойынан еді, оның мына жанкештілігіне қайран қа­лысатын. «Бес курс түгесілгенше, бір қыздың белінен ұстап, бетіне күлімдей қарап, би билемеген, жазғаным-ай!»- деп Рымғали досы айтпақшы, бикеш атаулыдан неге сонша бет-моншағы үзіл­геніне санасы жетпепті. Қызға нақа қарымсыз да емес-ті. Торғай мекте­бін­де оқыған он жылда өзге пысықайлар атынан қыз­­дарына үзілдіріп, үздіктіріп өлеңмен хат жазып беретін. Сөйте-сөйте өзі де бір қолаң шаштыға қалай жыр арнап, суретін сөмкесінен тастамайтын күйге жеткенін сезбей қалған. Аттестат алған кеште ғана саусағының шүлдір шүмегінен сәл қысыңқырап, ұяттан сазарып кеткен сабазың. Сол құралайдың жалт еткен жанарының ұшқыны студенттік шақта да жанына тыныштық бермей, елегзіте елік­­­тіріп, жүзін қараған айнасынан өзімен қо­сар­лана шығып «ұмыт­пашы» деп жалбарынып тұрып алатын болды. Әтірін жағынып, дос жігіттерімен әлде бір селтеңбай жүріске қамданғанымен, айнаға үңілген сәтте-ақ сол жәудіреген бейне үзіліп түсердей боп: «бармашы, бармашы»,– деп сыбырлап, жалынатын. Елес-дауыстың әміріне лезде көн­генін өзі сезбей қалады. Жолдастарынан сытылып, бөлмеде қалғанын, кө­зінің жасын көлдетіп, түс көріп жат­қанын кейін бағамдайды. Осылайша алдарқанып, бес жылдың мойнына су құйылыпты. Бой­дақтық қолмен диплом ұстады.

Әлгіндей қызметтік көп таңдаудың бір соқпағы жас маманды Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» га­зетіне алып келді. Ысылу, қалыптасу, тамырлану кезеңдерін сәтті өткерді. Жалындап жазғандары жалықтырмай оқылады. Талант тас жармай қоя ма? Алматыдағы «Лениншіл жас» (бүгінгі «Жас Алаш» газеті) басшылығы оны 1966 жылы Қостанай облысына өзінің тілшісі етіп жіберді. Қуанып кетті. Жүрегі лүп-лүп етті. Қостанайдан әр­мен оңтүстік бойлықта, 500 шақы­рым­дай жерде өзінің кіндік қаны тамған кәрі Торғайы қол бұлғар еді. Туған өлкесін аралап, мақала жазған журналисте не арман болушы еді. Сондай сабырлы сезімге булыққан жыршыл жүрегі былайша тулап қоя берген-тін: «Қадіріңе жетпедім бе, жеттім бе, Сені ұмытып, қайырылмастан кеттім бе? Шіренгенде өзің тұрдың арқада, Тірен­генде таянышым еттім де», – деп Тор­ғай жаққа кеудесін керіп, саф ауасын қо­мағайлана жұтқысы келіп, тыпыршып кетеді. Баяғы мөлдір жанар ту-у алыстан қиыла қадалып, жанын егілте түскенде өзін қайда қоярын білмей, дегбір­сіз­денеді. Тыншу тетігі өлең екен. «Бала күнде бір қызды сүйдім қатты, Сүй­­гендіктің белгісі мұң боп батты…» – деп ернін әнтек дірілдетіп, қой көзінен шерін боталатып, қалам ұшынан төгілген құса жырды лақыл­датып, төгіп-төгіп тастайды. Сонда ғана жаны жай тауып, ты­қыршығаны тыйылады. Сабасына түседі.

Жас тілшіге сырт көз қызыққыш, таңырқағыш келеді екен. Оның жыбыр-жыбыр жүрісінің өзіне құмартып қарай­ды. Бір досының Байтұрсынның бет-әлпетін Шолоховқа теліп қоюы­ның да қисыны бар секілді. Селдір шаш, жазық маңдай, қою қас, тұнжыр қабақ, сәл-пәл құс тұмсық, оған қоса күлімсіреп ыр­жиғандағы әнтек ашыл­ған ернінен маржандай боп жарқ ете­тін тістері әлгі ғұлама жазушыны еске түсіре қоятыны бар. Бойы да бәкене, шымыр асықтай үйіріле қалады.

Ал ерегісе қалса, оны оңайлықпен жібіту зордың зоры. Облыстық бір ал­қалы жиында ана тілінің тағдыры тал­қыға түсті. Партияның қаһарлы кезі-тін. Идеолог-хатшы көпе-көрінеу өгей­сітіліп жүр­ген тілді жұмаққа кіргізіп-ақ қойғаны.

Манадан бері танауы пысылдап, көзі ойнақшып, өз-өзінен түшкіріп, мазасы кете бастаған Байтұрсын орнынан тұрып, хатшыға қазақша шүйлікті:

– Ана тілінің болашағымен бұлай ойнауға болмайды! – деді дүр сілкініп.

Зал іші жай түскендей, зілмауыр­ланып кетті. Әне, найзағай шарт етті:

– Сіз кімсіз? Қызмет орныңыз?

– «Лениншіл жастың» тілшісімін!

– Қазірден бастап қызметіңізбен қоштаса беріңіз! –  деді хатшы ханым оқтау жұтқандай ызбарланып.

Байтұрсын бөгелмеді. Залдағы орыс­тардың, ана тілінен жұрдай қазақ­тардың бөтегесін жарғандай етіп, айтар ойын жаңғақша шақты. Қазақша көсіліп тұр. Идеолог-хатшының ана тіліне құрметін бір ауыз қазақша қа­йырмағанынан сеземіз-ау дегендей, өткір қыжылын аңғартқанда, бишікеш жетесіне бұл сөз енді жеткендей, тер қысып, бусанып, долданды дейсің…

Тіл үшін күрескеннің жағы сынбайды екен. Байтұрсын бедел жинады. Ана тілі ептеп болса да қызметтік іске кіріге бастады. Есесіне, анау хатшы әйелді тілдің киесі ұрды. Қызметі оңбай, лауазымынан ома­қаса құлады. Тілшіні қызметтен кетірем деп өңмеңдеп жүріп, өзі қазған орға өзі құлап тынды.

Осы, қыздар да қызық! Жазуға дендеп отыра бергенін аңдып тұрғандай-ақ, қо­ңырау шалады. Танысқысы келеді. Екі бөлмелі сыңғырлаған пәтер алғанынан да хабардар-ау, сірә… Өткен жолғы Ғафу Қайырбековпен болған кездесуден соң қоңырау тіпті өршіп кетті. Сөздері тәтті. «Тілдері одан әрмен шығар» деп Бай­тұрсын жұтынып қояды. Таң­сық кө­ңілдерін қалай үнемі шегере берерсің. Бір-екі бойжеткен келіп кеткен. Дағарадай қос бөлмеге сояу кір­піктерін қақпай ұзақ қарады да зытып отырды. Бәлі, мұнысы несі? «Әлде осылар мені шіріген байға балап келіп жүр ме екен?» деген ой сумаң ете қалсын. Күлкі қысты. Бәрі Ғафаңның бір ауыз сөзінен тарқатылып жатқандай екен. Сол кездесуде ауыздығымен алысып, ағын­дап тұрып: «Мына Байтұрсын өзінің атына сай бай тұрады. Әй, шыққыр көз­дерің шықпағыр, қыздар-ау, қайда қарап жүр­сіңдер? Бай жігітті бойдақ­тықтан құт­қар­саңдаршы!» деп атойлап жіберген. Сол-ақ екен «құтқарушылар» қаптады кеп. Еденге газет төсеп жата кететін жігіттің бір шәйнегі, бір-екі кесесі және сонша рөм­кесі бар екенін көргендер көздері басырланып, бағжаң ететін. Тек, тұрақтап қалған біреуі ғана болды. Есімі – Гүлнәр! Оны өзі қолқалап ертіп әкелген-тін.

– Міне, біз бай тұрамыз!– деді есіктен Гүлнәрді қақпақылдап, демеп кіргізген Байтұрсын.

– Өте бай екенсіз! – деді қыз жымиып.

– Алла маған «бай тұрсын» деп бо­лашақтан үмітті етіп айтқан ғой, – Байтұрсын ақталып жатыр.

– Түсінем, сенем, үміттенем, – деді қыз одан әрмен жайдарыланып.

Сол-ақ екен, Байтұрсын кермелей бер­ген қос қолын босағадан босатып, түсіріп жіберді… «Мен де саған сенем!» деп үздіккісі кеп кетті.

Осы Гүлнәрмен отыз бес жыл отасты. Саттар мен Мұхтардан немерелер сүйді. Реті кеп тұрса да үйді де көп өзгертпеді. Міне, мынау төрт бөлмелі пәтер. Бәлкім, шуақты шаңырағының өзіне тиесілі соңғы бекеті де осы шығар?

Ол отбасын қызғыштай қорып, өмір­ге құмартып жүретін. Іссапарға аттанарда Гүлнәрін іштей аймалап, былай шыға бере сағыныштан жазбақ болған мақа­ласының желісін естен шығарып алатынына үрей­ленетін… Ал ерінің өзін қалай жақсы көре­тінін кейде түсінбей дал болатын Гүлнәр әрегідік пұшайман хал кешетін. «Өзі, мені сүйе ме екен?» – деп дүдәмалдықпен ой кеш­кенде, жүрегі аузына тығылады. Бір жолы: «Сүйсең мені, үйде тіске басар қызыл жоқ, арзан бағасына ала келсең не етеді?» деп іссапарға оның үнсіз уәдесін алғандай боп шығарып салғаны есінде. Бәкесі басын сипап құрқол оралып тұр. Пар­торгтың 5 келі сан етті көлігінің жүк бөлігіне салып жатқанын сезіп қалып, алдыртып тастапты… «Мені сүймей­тіні­ңе көзім енді әбден жетті» деп Гүлнәр бір жағы наздана, бір жағы іші удай ашып жымиыпты да қойыпты.

Сықиған «СҚ»-ға («Социалистік Қа­зақстан» газеті) 1972 жылы Қостанай облысы бойынша меншікті тілші болып қабылданғанда, Байтұрсын отыз үш жаста еді. Оның мінезі, болмыс-бітімі «СҚ» үшін жаратылғандай көрінетін. Біртоға. Ішінде не өліп жатқанын білу қиын. Жақсы мақала жазып, шыққанын көр­ген­де ғана, біреулер разылық таныта қалса, сәл кең­кілдеп күліп алады. Болды. Арғы­сы – тұңғиық! Сырлы әлем, жұмбақ әлем…

Тәуелсіздіктің нұр-шуағымен «СҚ»-ның тоңы жібіп «Егемен» («Егемен Қа­зақстан» газеті) аталып, елдік мүдде алғы кезекке батыл қойылған тұста Байтұрсын Ілияс нағыз шабытты шағына енген еді. Бұрынғы амалсыз бұйығылық буырқанған күйге ұласты. Жүрегін тыр­налаған жер, тіл, діл, рух, ұлттық намыс мәселелері қа­ламына кедергісіз ілініп, күрмеуі шешімін тауып жатты. Нәтижесі іле көрінбесе де, қопара жазып, елге құлағдар етуді асыл парызым деп пайымдады. Осы күрес­керлігімен көп ұтысқа шыққанын елі біліп, бағалап жүр, бүгінде.

Қайбір ортада да «Егеменді» тілшілік шыңындай етіп қалыптастырды. Байтұр­сынның пікірінсіз қандай мәжілістің де шырайы кірмейтіндей боп алды. «Тілші не дер екен?» деп оның аузына қарай­ды. Ондайда тартынбайды. Тура сөзіне қарап, қыңыр кісі екен деп тулағандар да кезікті. Кейін жазғанын оқығанда одан өткен ақылман, ұлтқа жанашыр, елінің ертеңіне елеңдейтін елгезек жоқ екеніне көздері жете түседі.

– Жер-судың байырғы атауларын қал­пына келтіруге немқұрайды қарамауы­мыз керек! – деп бір мәжілісте ол маңыз­ды сөз бастады. – «Қостанай» атауының өзін тарихи шындық тұрғысынан безбендей алмай жүрміз. Ал облыс аймағын алсақ ше? Мұрты бұзылмай тұр…

Ертесіне облыстық әкімшіліктен тіл­шіге ономастикалық тұрғыдан байып­талған бірқыдыру анықтамалық құжат­тар табыс етілді. Соның негізінде байыпты мақалалар жазылып, «шоқынды» атаулардың қазақы өңі кіре бастаған еді.

Жерді сату, меншіктеу туралы отқа май құйыла бастағанда, Байтұрсын сол кездегі облыс әкімі Өмірзақ Шөкеевпен ұзақ сырласып, «Егеменге» түйінді ойларымен шық­ты. Мұндай жедеғабылдық жер тағ­дырына қатысты атүсті шешім қабыл­даудан сақтандырған. Сол себепті де болар ұлтжанды Өмекең: «Байтұрсын менің қоғамдық кеңесшім секілді еді» деп әркез разылықпен айтып жүретін. Тілшіге бұдан артық құрмет болар ма?

Ал тың және тыңайған жер мәсе­лесіне келгенде ол тәуелсіздік жылдары жақ ашпай қойды. Ашқысы кеп жүрген… Зерттеп, қапысыз дайындықпен, соны дерекпен тосын түрен салмақшы еді-ау. Бұрынғы жазғандарында ұлттық тұрғы­дан бетті басатын «әттеген-айлары» бар екендігіне бер­тінде мойын ұсынатын. «Тыңның бер­гені, көркейткені, гүлдент­кені, бір тілмен түр­ленткені, жалпы жарылқағаны, т.б. «жасам­паздықтары» – түн ішінде бүйрегімді бү­ретін болды», – деп күнделігіне түртіп қойыпты. Жаза баспайтын қаламгер бар ма? «Тың түлек­тері» кітабы дайындалып жатқанда «Жа­лын» баспасының директоры Қал­дарбек Найманбаев жинақ көлемін 8 баспа табаққа жеткізбек болып Байтұр­сынды үйінен де, түзден де шам алып іздес­тіріпті. Табылмапты. Таппай қойға­ны­ның сыры бар. Телефон безілдей жө­нелгенде «үйде жоқ деңдер» деп пәтер ішін кезіп кетеді екен. Сондағысы – тың туралы кітабының қарнын қампитқысы кел­мегендіктен… Партия айдауымен асы­ра сіл­теп, тыңды жұмаққа теңес­тіріп қой­ғандай арланып, қасиетті қалам алдын­дағы антын бұзғандай бүгежектей бере­тін. Басқа біреу болса, бас пайдасымен баспаның ығына жығыла кетер еді-ау!..

Тұлғалар бір-біріне жанасып жү­ре­тіндей қасиетпен суарылғандай. Мұ­ның жарқын мысалын сол Қостанайдың намысын жыртып, абыройын асқақ­тат­қан ұлттың қос жанашыры ректор Зұл­қарнай Алдамжарұлы мен жазушы-журналист Байтұрсын Ілияс қолтықтаса жүріп көрсеткен еді. Екеуара ұзақ пікір­лесіп, сырласатын.

– Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсыновқа ескерткіш орнатып, есімін өзіңіз басқа­ратын университетке алып бердіңіз,– деп Байтұрсын Зекеңе қарата бір үлкен әңгімені бастайтын сыңай танытты.– Бір ұсынысым бар еді, Зеке!

– Егер сол ұсынысың менің кө­ке­йімдегімен дөп келсе қайтер едік?!– деп Зекең мына қаламгер інісінің ойын то­қып қойғандай, әлдебір болжағыш әуес­тігіне басты, қызық болсын дегендей.

– Шынында қайтер едік?

– Мен білсем, Ахаң мұрасын тере­ңірек зерттегің келіп жүр-ау!

– Құдайақы, жан баласына айтпа­ған сырым еді, Зеке!

– Сеземін. Өзімнің ой-түйсігім сыбырлады. Сенің Ахаң туралы толық­қан­ды тың дүние жазуға ұмтылмауың мүм­кін емес қой.

– Рас, Зеке! Бар ынтаммен соған құлап жүрмін.

– Ендеше, мені мазалаған да Ахаң жолы еді, – деп ректор тілшіге мейір­лене қарады. – Ойымыз дөп түсіпті. «Ақ жол» атты ғылыми-зерттеу экспедициясын жасақтап, қаржыландырып берейін. Өзің басқарып Ахаңның туған жеріне аттанып кетіңдер. Жарай ма?

– Жарайды, – деді Байтұрсын ұсы­ныс айтам деп өзінікінен бетер ұсы­нысқа тап болғанына сенер-сенбесін білмей.

Нәтижесінде «Алтын бесік» атты тамаша тарихи-шежірелік кітап туды. Бұл туынды Ахметтануға қосылған сү­белі үлес ретінде бағаланды. Тереңірек қаузай түссе, романға ұласатын түрі бар. Осыны ойлағанда Байтұрсын жү­регі атқыланып кетеді… Сөреден өзінің «Оралу» атты жыр жинағын алып, беттерін шыдамсыздана парақтай бастады.

… Осы жұпыны төрт бөлмелі пәтері соңғы тұрағы болып қалатын-ақ шы­ғар. Ондаған жылдарға созылған сусамыр сырқаты дәрмен-күшін кеміріп жатқан­дай. Жүдеп-жадап, әлсізденіп, боркемік­теніп барады. Университеттегі «Егемен Қазақстан» атты дәрісін (осы газеттің лабораториясын ашуды мұрат еткен) әрең-мәрең, сүйретіліп оқып жүр. Баяғыда ұлы Әуезовтен дәріс тыңдаған балауса жүрек, қатайған шағында қаншалықты бұл­қынғанымен дәрменсіз, әлденеге діл­гір… Үйге салдырап қайтады. Қажып қал­ған. Зейнет­керлікке шыққан бір жыл беде­рінде қатты беріліп, жан құмарынан шы­ғып жүргені – осы оқытушылық пен бала жастан бауыр басқан өлең құді­ретіне табына түсу. Жүрегі жырлаудан тынбайды. Міне, әріптесі көңілін сұрауға келген екен, «Скоросшиватель» папке­сіне компьютерге басып, тігіп қой­ған өлең­дерінің әр тұсынан оқи бастады. «Махаббаттың қайғы-мұңын жеп тұрып, Махаббаттан табар едің тек­тілік!» деп көзі ұшқындана жөнеліп еді, жөтел қы­сып, көкірегі сырылдап, дыбыссыз қалды.

– Біздің күй осы.., – деді Бәкең мойып. Беті-жүзі оңған, жағы суалған.

Сөзінің арғы жағында өзге де өкі­ніш, әлдене қыжыл жатқаны сезі­леді. Әлде, осы нәзік мінезді жаратылыстың жан-дүниесін ойрандап кеткен, абыройына қылау тү­сірген қисынсыз жайт­тарды бі­летіндіктен бе екен, әй­теуір, көңіл сұрау­ға келген бұл азамат, өзінен-өзі қуыс­танып, Бәкеңнің соңғы кезде денсау­лығының күрт нашарлауын әр саққа жүгіртіп, «өмірде қателес­пейтіндер, сірә, жоқ шығар…» дегендей түйінді ойға тіреліп қалыпты.

– Торғайлығым! – деді бір кезде Бә­кең әлсіздіктен жұмыла түскен қа­бағын әзер қимылдатып ашып. – Сен шалғайда жүрсең де менің мына өмір­де құдай ұрып, шалыс басқа­нымды естіп-білген шығарсың. Пендеміз ғой. Бір сары уызды лауазым жағынан сүйемелдеймін деп, опынып қалдым. Қас-жауларым көбейді. Солай болуы заңды екен… Кешегі дос-жарандарым ат-тондарын ала қашысты… Маған қатысты орынды-орынсыз ғайбат­тау мақалалар қардай борады. Өзімнен сөйтіп түңілдім! Өмірдегі жалғыз қателігім осы болды… Кадр мәселесіне бекер араласыппын, әбден жүнжіп біт­тім… Бірақ басты бақытым – өмір­дегі табанды жеңісім жазу болды! Соған тәубе!

«Осы Бәкең не деп кетті?» деп абыржыды көңіл сұрай келген азамат. Баршасын түгендеп айтпаса да достары – Әбіштей заңғардың мерейтойын шаш­бау­лаған, Рымғалидай тұлғаға әкесінен қалған күміс шақшасын «Абай – 125» тойында сыйлаған, бала­лықтың іңкәрі Қоғабайдай арысына мәңгілік махаббатын арнаған осынау журналистиканың жауыр торысы, ақын­дық әлемі өзгеше сыршыл, ға­лым­дық тегеуріні мықты, жазушы­лығы жан жадырататын елдік тұлға ешқашан аласармауы тиіс еді ғой… Әлде, пенделер арыздасар алдындағы аласару арқылы биіктеп кете ме екен? Солай шығар, бәлкім? Бақилық болған соң шыққан «Патша көңіл» атты екінші жыр жинағы, университеттегі бір сти­пендияның өз есімімен аталатыны, т.б. есте қаларлық елеулі оқиғалар Байтұр­сынды ұмыттырмасы кәдік қой!..

«Саған арнап жыр жазуға тол­ған­дым, Толғандым да, қаламымды қолға алдым. Сайрап тұрған Ұлы қазақ тілінен, Саған лайық сөз таба алмай, қорландым!» – деп бәйек болған өзінің бал махаббаты Гүлнәріне: «Сен, әкеден жалғызсың ғой. Қасына барып жан­таяр­сың», – депті соңғы демі үзілерде өсиеттеп.

…Солай болыпты да. Байтұрсын қалада, Гүлнәр далада мәңгілік тыныстап жатыр!

Қайсар ӘЛІМ,

«Егемен Қазақстан».