Сондай саусақпен санарлық аяулы жандардың ішінде қазақ мұнайының бастауында тұрған, елінің ертеңі үшін аянбай еңбек еткен халық перзенттерінің бірі де бірегейі – Халел Жағыпарұлы Өзбекқалиевтің есімін ерекше атар едім. Халел Жағыпарұлы биылғы жылдың 27 желтоқсанында 90 жасқа толар еді. Ол кісі жайлы айтылар сыр, жазылар естеліктер, сірә, таусылмас. Еншісіне бұйырған ауыр жүкті Толағайдай қайыспай көтеріп, маң далаға жан бітірген, қазақ мұнайының нешеме буын майталман мамандарын тәрбиелеп шығарған Халекеңнің уақыт өткен сайын биіктей түсетін адамгершілік алып тұлғасы мен бекзат болмысын бір-екі ауыз сөзбен сипаттап беру мүмкін емес.
1966 жылы Ташкент политехникалық институтын бітірген соң, жолдамамен ешқашан көріп-білмеген Маңғыстау түбегіндегі мұнай-газ барлау тресінің қарамағына жұмысқа жібергенде бір сөзге келмей кете барды.
Ол кезде трест орналасқан қазіргі Ақтау қалашығы халқы 20-25 мыңнан аспайтын шағын ғана елді мекен болатын. Инфрақұрылымы дамымаған, тұрғын үйлері жатаған, тұрмыстық-мәдени орындары бірен-саран. Қаласының өзі сондай болғанда, адам аяғы баспаған елсіз-жерсіз жерлерде жұмыс істеп жатқан барлаушы-бұрғылаушылардың жағдайын айтудың өзі қорқынышты. Жаздың аптап ыстығы мен қыстың қақаған аязында іші қымталмаған жұқа темір вагондарда тұрып, ауыр жағдайларда еңбек еткен мұнайшылардың жанкештілігі мені әлі күнге таңғалдырады.
Мұнай саласындағы еңбек жолымды осындай ауыр кезеңде бастаған мен «Қарақиямұнайгазбарлау» экспедициясының «Доңға» учаскесінде жұмысқа кірістім. Жоғары білімді маман болсам да, барлау-бұрғылау ісінен тәжірибем аз еді. Сондықтан осы саланың ұңғыл-шұңғылын білу үшін өз өтінішіммен учаскедегі ең төменгі жұмыстан – төртінші разрядты бұрғылаушының көмекшісі қызметінен бастадым.
Әрине от демді оңтүстіктің көгорай шалғынына аунап өскен маған адам аяғы баспаған Маңғыстаудың меңіреу даласы мен дүлей табиғатына үйрену оңай бола қойған жоқ. Бірақ бар қиындықты еңсеріп, бес жылда қарапайым жұмысшыдан учаске бастығына дейінгі сатылардың бәрінен жүріп өттім. Осы бес жыл мені қатал сындарымен шыңдап, ширатқан үлкен тәжірибе мектебі болды.
«Доңға» учаскесі Ақтауға жақындау болғандықтан, ондағы трестің басшылығы жұмыс барысымен танысу үшін учаскеге жиі келіп-кететін. Сондай сапарларында трестің бастығы Халел Өзбекқалиевті сыртынан көріп тұрушы едім. Сұңғақ бойлы, маңдайы кең, түсі сұстылау, аса байсалды жігіт ағасын көргенде, жанына барып амандасуға да батылымыз бара бермейтін. Сондықтан тікелей кездесіп, бетпе-бет сөйлесіп көрмеппін. Оған себеп те болған емес. Білдей бір трестің басшысы мен сияқты кішкентай учаскенің қарапайым маманын қайтсін?! Мен осылай ойлаушы едім. Бірақ бұл ойымның жаңсақ екенін кейін түсіндім... Қарапайым жұмысшыдан «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресінің басшысына дейінгі сатылардан өтуіме, кейіннен ел басқару мектебіне келуіме қамқор болған Халел Жағыпарұлын бас ұстазым деп есептеймін.
Іргесі 1957 жылы қаланған «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресінің басшылығына 1959 жылы келген Х.Өзбекқалиев салыстырмалы түрде дамыған ірі қалалардан, темір жол мен су жолдарынан қашық орналасқан шөл аймаққа алғашқы бұрғылау жабдықтарын жеткізіп, елсіз дала төсін дүбірге толтырған нағыз қазақ мұнайының қаһарманы болды. Мұндай ұшқан құстың қанаты талатын түкпірде жұмыс істеуге адам тарту, соның ішінде осы саланың жергілікті білгір мамандарын табу оңай болмады. Сондықтан трест басшысы шетелдік мамандарды өндіріс жұмысына тартты. Ұзақ мерзімді жұмыстарды сеніп тапсыра алатын жергілікті кадрларды даярлау үшін Х.Өзбекқалиев Алматыдағы Политехникалық институтпен келісіп, қазақстандық мұнайшы мамандардың оқып, білім алуына жағдай жасады. Өндіріс басындағы істің көзін білетін талай жас осы трестің жолдамасымен аталған оқу орнында білімін жетілдірді. Халел Жағыпарұлы мұнайшының оқуын бітіріп келгендерді іріктеп, саралап жатпастан, бірден жұмысқа алып, іс-тәжірибемен тәрбиеледі. Бұдан бөлек «Кезінде кәсіп іздеп кетіп, Түрікменстанның мұнайында жұмыс істеп жүрген қазақ көп екен» дегенді естіп, сонда арнайы жол тартқан трест басшысы қаншама білікті маман қазақтарды отбасымен көшіріп әкеліп, баспанамен қамтамасыз етіп, тұрақтандырды. Бүгінде ол кісінің тәрбиесін, қамқорлығын көргендердің көбі мұнай саласының майталман маманына айналып, Маңғыстауда үлкен өндіріс орындарын басқарып отыр. Бұған қоса осы өндірістен өсіп, түрлі деңгейдегі басшылық қызметтерде еңбек еткен, тіпті мемлекет қайраткері дәрежесіне дейін көтерілгендері де аз емес...
Түрікменстан дегеннен шығады, кезінде КСРО-ны басқарған Н.С.Хрущев шолақ ойлап, «Қазақстанның өз мұнайын игеруге шамасы жетпейді» деген сылтаумен Маңғыстау түбегін шекаралас жатқан Түрікменстанға беріп жібермек болған екен. Сол уақытта жергілікті кадрлардың біліктілігін күшейтіп, тәжірибесін шыңдау арқылы қазақ мұнайын қазақтан артық ешкім басқара алмайтынын дәлелдеп, киелі Маңғыстауды жат қолына беруден аман алып қалғандардың бірі осы Халекең екенін қазір екінің бірі біле бермейді.
Иә, ол кісінің Маңғыстау халқы үшін жасаған еңбегі телегей-теңіз ғой. «Сондай үлкен жақсылықтарының бірі – «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресін Ералы ауылына көшіріп әкелуі болды десем, қателеспеспін.
Ол кезде трест орналасқан Форт-Шевченко қаласы теңіз жол қатынасынан да, мұнай-газ барлау жұмыстарымен айналысып жатқан өндіріс орындарынан да тым қашық орналасқан болатын. Бұл өндіріске, жұмысшыларға қажетті жабдықтармен дер кезінде қамтамасыз ете алмауы себепті көп жұмыстың тоқтап қалуына себеп болып жатты. Сондықтан Халел Жағыпарұлы тресті көшіруге шешім қабылдайды. Трест көшіп кеткен соң қаланың тұрмыстық-әлеуметтік жағдайы әлсірейтінін сезіп, бұл шешімге әу баста қарсы болады. Әрі үлкен бір тресті көшірудің шығыны да аз емес. Дегенмен, бұл шешімінің тиімділігін дәлелдеген Х.Өзбекқалиевтің табандылығының арқасында «ММГБ» тресі мұнайлы алапқа қоныс аударады. Осы трестің айналасына жұмысшы поселкелері салынып, ел қоныстана бастайды.
Х.Өзбекқалиевтің осындай өндіріс мүмкіндіктерін тиімді пайдаланып, мұнайшыларға жақсы жағдай жасай отырып, мұнай барлау, бұрғылау жұмыстарын шебер басқаруының нәтижесінде 1961 жылы Қазақстанда бірінші рет Жетібайдағы 6-ұңғымадан мұнай бұрқағы атқылады. Оның артынша Өзен кеніштері ашылды. Бұл Маңғыстау мұнайшыларының ірі жеңісі еді! Бұған дейін Қазақстанда мұндай үлкен мұнай көзі болмаған. Әлемге әйгілі Доссор, Мақат кеніштері – сонау Николай заманындағы барлау жұмыстарының жемісі. Одан кейін табылған ірі кен орындары – осы Жетібай мен Өзен. Кейінірек Бозашы түбегінде Қаражанбас, Қаламқас, Арман кеніштері ашылды.
Жоғарыда айтылған алғашқы екі кеніш ашылған соң трест орналасқан Ералы поселкесіне мол қаражат бөлініп, инфрақұрылымы дамыды, жол салынып, ауыл халқының саны арта түсті. Отбасымен келіп, ірге теуіп, тұрақтана бастаған жергілікті мамандарға арнап мектеп, емхана, мәдениет үйі, тіпті саз мектебіне дейін бой көтерді. Өндіріс дамыған сайын Ералы (қазіргі Құрық) ауылы да көркейіп, іргелі елді мекенге айнала бастады. Сол елсіз-жерсіз жерден бой көтерген бұл ауыл – бүгінде Маңғыстаудағы шаруасы шалқыған Қарақия ауданының орталығы. Сондықтан бүгінгі Құрық халқы осы ауылдың іргетасын қалаған Халекеңнің есімін ұмытпауы тиіс.
Өмірінде өз еңбегін ешкімге бұлдамаған, тіпті сондай үлкен қызметтерді атқарса да, шалқып-тасып тірлік кешер дүние жимаған, бірақ соңында бүкіл Қазақ елі игілігін көрер үлкен тірліктерін қалдырған, нағыз «әулие» деуге лайық асыл азаматтың еңбегін ешкім де жоққа шығара алмайды. Ол тресті 20 жыл басқарып, мұнай тарихының жаңа парақтарын ашқан үлкен кен көздерін ашты. Тәуелсіздіктің елең-алаң шағында «өтпелі кезеңнің» дағдарысынан еліміздің қиналмай шығуына осы мұнай қорының көп септігі тигенін де – ешкім жоққа шығара алмас ақиқат. Одақтың шекпенінен шыққан өзге елдер жаңа жағдайға бейімделе алмай, көп қиналғанын көзіміз де көрді, тарих та растайды. Сол жылдары Отанын тастап, өзге мемлекеттерге қоныс аударғандар қаншама! Сара саясаткер, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың болашақты алыстан болжап, мұнай қорын тиімді пайдалана отырып, ел бюджетін реттеп отыруының арқасында Қазақстан қарыштай дамып, әлем мойындаған алпауыт мемлекетке айналды.
Бұл жерде кеңес тұсында көзі ашылған мұнай қорының және осы есепсіз ен байлыққа жол тапқан Халел Өзбекқалиевтің еңбегі ешбір өлшемге сыймастай, өте жоғары.
Асыл азаматтың қадір-қасиетін, жасаған ұлы істерін кезінде ел білді, аудан, облыс, республика басшылығына дейін жақсы бағалады. Бірақ сол заманның соқыр саясаты оның еңбегінің лайықты марапатталуына мүмкіндік бермеді. Ол екі рет Социалистік Еңбек Ері атағына ұсынылды. Сол ұсыныстың бірін трестің партия комитетінің хатшысы болып жүргенімде мен өз қолыммен толтырдым. Бірақ Мәскеудегі Одақтық Геология министрінің орынбасары А.Рясной «Бұл марапатқа оның еңбегі әлі сіңген жоқ» деген сылтаумен ұсынысымызға қол қоймай қайтарды. Бұл сол кездегі жергілікті кадрларға деген шовинистік көзқарастың салқыны екені белгілі. Кейінірек Халел Жағыпарұлы министрдің орынбасары болып кеткеннен кейін «ММГБ» тресін аяқтан тұрғызуға сіңірген еңбегі үшін Ленин орденін алды. Ол кісіге одан үлкен марапат тимеді. Әрине «аты мүлде елеусіз қалды» дей алмаймыз. Оның мұнай саласының мамандарын даярлаудағы еңбегі ескерілген болуы керек, Ақтаудағы орта кәсіптік білім беретін оқу орнына есімі беріліпті. Тұрған үйіне ескерткіш тақта қойылды. Бірақ бүкіл Қазақстанның байлығын еселеп, дағдарыстың тырнағынан алып шыққан мұнай көзін тапқан адам үшін жасалған бұл құрмет тым аз.
Осының бәрін ескере отырып, мен Халел Жағыпарұлының қызмет жолын жақсы білетін, оның елге қалдырған мол мұрасына куә болған жан ретінде мынадай ұсыныс айтқым келеді. Бүгінде Маңғыстауда Өзен, Жетібай, Қаламқас, Қаражанбас секілді ірі мұнай көздерін қосқанда, алпысқа жуық мұнай-газ кеніші бар. Міне, осы кен орындарының бәрін барлап, көзін табуға Халекеңнің еңбегі әбден сіңген. Тәуелсіздік жылдары мұнай-газ барлау ісіне тиісті көңіл бөлінген жоқ, тиісінше жаңа мұнай көздері ашылған күнде оның бәрі – Х.Өзбекқалиев тресті басқарып тұрған немесе ол Геология министрлігінде қызмет істеген жылдары жүргізілген геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесінде ғана мүмкін болған нәрсе. Сондықтан үлкен мұнай көздері болмаса да, шағын кен орындарының біріне Халел Өзбекқалиевтің есімін беру әділеттік болар еді. Бұдан бөлек өзі кезінде «ММГБ» тресін көшіру арқылы елді қоныстандырып, өсіп-дамуына көмектескен Қарақия ауданының орталығы Құрық ауылында да асыл азаматтың атында аллея ашып, ескерткіш орнату да көп күшті қажет етпесе керек-ті. Бұл Х.Өзбекқалиевтің 90 жылдық мерейтойына лайықты тарту болар еді.
Пірімтай АРЫСТАНОВ,
мұнай саласының ардагері, Қарақия ауданының
құрметті азаматы
