Өнердің шырақшысы
филология ғылымдарының кандидаты, профессор, музыкатанушы, сазгер Наум Шафер 27 мыңнан астам күйтабақ жинаған
– Наум Григорьевич, сіздің КазГУ-дің филология факультетін тәмамдағаныңызды білеміз. Соған қарамастан, өмір бойы музыкамен де айналысып келесіз…
– Мен үшін музыка мен әдебиет егіз. Жас кезімде музыкаға көбірек көңіл бөлсем де, филология факультетіне оқуға түстім. Пушкинді, Абайды, неміс жазушысы Лион Фейхтвангерді сүйсініп оқумен болдым. Ұлы Мұхтар Әуезовтің, атақты композитор Евгений Брусиловскийдің дәрістерін тыңдадым. Әндер жаздым. Жастық кезде бәріміз де сондаймыз ғой, өлең жазамыз, ән шығарамыз дегендей. Тіпті, кейбір әндерім кезінде радиоларда, концерттерде орындалып та жүрді. Исаак Дунаевскийдің шығармашылығына өте-мөте ден қойдым. Мен оның 400 күйтабағын жинадым.
филология ғылымдарының кандидаты, профессор, музыкатанушы, сазгер Наум Шафер 27 мыңнан астам күйтабақ жинаған
– Наум Григорьевич, сіздің КазГУ-дің филология факультетін тәмамдағаныңызды білеміз. Соған қарамастан, өмір бойы музыкамен де айналысып келесіз…
– Мен үшін музыка мен әдебиет егіз. Жас кезімде музыкаға көбірек көңіл бөлсем де, филология факультетіне оқуға түстім. Пушкинді, Абайды, неміс жазушысы Лион Фейхтвангерді сүйсініп оқумен болдым. Ұлы Мұхтар Әуезовтің, атақты композитор Евгений Брусиловскийдің дәрістерін тыңдадым. Әндер жаздым. Жастық кезде бәріміз де сондаймыз ғой, өлең жазамыз, ән шығарамыз дегендей. Тіпті, кейбір әндерім кезінде радиоларда, концерттерде орындалып та жүрді. Исаак Дунаевскийдің шығармашылығына өте-мөте ден қойдым. Мен оның 400 күйтабағын жинадым.
– Опера жаздыңыз ба?..
– Иә. Алматыда филармонияда қойылды да…
– Қандай?..
– «Печорин». Өзімнің либреттом бойынша жазып шықтым. Оны опера әншісі В.Мельцанский өзінің әріптестерімен орындап шықты. Ал, енді менің композиторлық қызметіме келсек, шығармаларымды Нами Гитин деген бүркеншік атпен жазып жүрдім.
– Нами Гитин болып, сонда қанша шығарма жаздыңыз?..
– 300-ге жуық. Евгений Брусиловский бір күні маған филфактың 4-курсында оқып жүргенімде музыкамен шындап айналысуға кеңес берді. Бірақ, мен құлақаса қоймадым. Соған кейін қатты өкіндім. Е.Брусиловский қазақ музыка өнерін дамытуға зор үлес қосқан тұлға, білікті ұстаз болатын. Оның шәкірттері – Бақытжан Байқадамов, А.Бычков, Кенжебек Күмісбеков, Құдыс Қожамияров, Н.Меңдіғалиев, Қапан Мусин, Сыдық Мұхамеджанов, Еркеғали Рахмадиев.
– Күйтабақтар жинаумен қай кезден айналыса бастадыңыз?
– Жарты ғасырдан астам уақыт өтті. Фонотекалық коллекциямда сирек кездесетін көптеген күйтабақтар бар. Бұрынғы облыс әкімі Бақытжан Сағынтаевтың тапсырмасымен «Шафердің музей үйі» үшін арнайы дыбыс жазу құрылғылары сатып алынды. Музейдің дыбыс режиссері Сергей Крыжановский патефон күйтабақ жазбаларын компьютерге көшірді. Бұл құрылғылар «Павлодар – біздің ортақ үйіміз» қоғамдық бірлестігі мен «Тамыр ПВ» қоғамдық қорының демеушілігімен АҚШ-тан жеткізілді. Олардың біреуі винил күйтабақтары жазбаларын сандық форматқа аударса, екіншісі патефон күйтабақтарын жазуға арналған. Мен өзім 1939 жылғы патефон күйтабағын жаңа құрылғы арқылы компьютерге жаздым. Бұл күйтабақты таңдап алуымның өзіндік себебі бар. Бұған жерлесіміз, Баянауыл ауданының тумасы Қали Байжановтың әндері жазылған. Ол қазақтың бас ақыны Абай Құнанбаев, әнші-сазгер Біржан салмен таныс болған. Жаңа құрылғылар ескі патефон күйтабақтарының жазбаларын сандық форматқа ауыстыруға мүмкіндік берумен қатар, жазба сапасын да жақсартуға септігін тигізеді.
– Біздер жастық шағымызда Апрелевка, Ленинград, Рига, Ташкенттің фабрикаларынан шыққан күйтабақтарды тыңдаушы едік…
– Музейден өзің көргендей, бұл әндерді қазір әркімнің келіп тыңдауға мүмкіндігі бар. Мен әндердің, музыканың коллекциясын жинадым. Шаляпинді де, Обухов, Максаков, Давыдов, Козловский, Утесовты, Шульженко, Высоцкий, Окуджава, Ленин, Сталин, Калинин, Луначарский, Коллонтай, Хрущев, Брежневтің дауыстарын, бәрін-бәрін тыңдай аласыз.
– «Евгений Онегин» романы толығымен жазылған ба?..
– Иә. Мұнан басқа да Чеховтың, Островскийдің пьесалары бойынша жазылған спектакльдердің, «Анна Каренинаның» да әдеби жазбалары сақталған.
Патефон күйтабақтарын 1918 жылы Ресейде шығара бастаған ғой. Алғашында оның тұтқасы қолмен бұралатын, кейін 1932-1969 жылға дейін электрлі қуат көзіне қосылатын болды. Сол 69 жылы шыққан патефон күйтабақтары музейде сақтаулы.
– Ең бірінші қазақ тіліндегі күйтабақ…
– Музейде тұр. Түпнұсқа күйінде сақталған. 1936 жылы қазақтың бірінші күйтабағына жазылған Құрманғазының «Кеңес» күйін Жаппас Қаламбаев пен Лұқпан Мұхитовтың орындауында біздің музейдің концерттік залында отырып тыңдауға болады. Музей ашылған он жыл ішінде Татьяна Корешкова басқарған музей қызметкерлері бірнеше ән жинақтарын шығарды. Олардың арасында «Күләш Байсейітова ән шырқайды», «Жамал Омарова ән салады» атты жинақтар бар. Біздің мұндай жинақтарды шығаруымызға қорда сақтаулы тұрған күйтабақтар көп көмегін тигізді.
– Қазақстан сіздің кіндік кескен жеріңіз бе?
– Мен 1931 жылы Кишиневте Молдавияда туыппын. 1941 жылдың көктемінде Қазақстанға жер аударылып бара жатқан біздерге 100 келі ғана заттарымызды алуға рұқсат берді. Мен кішкентай болсам да, әке-шешеміздің үйлену тойларына достары сыйлаған 30 күйтабақты қалдырмай ала кеттім. Онда орыстың тұрмыстық әндері, Глинканың романстары, Римский-Корсаковтың музыкалары, билердің әуендері жазылған. Олар осы күнге дейін музейде сақтаулы тұр, менің өмірдегі ең бір бағалы, құнды дүниелерім. Сөйтіп, қазақ жеріне күйтабақтарымды бірге ала келдім.
Соғыс кезінде он жасар баламын, колхозда жұмыс істедім, кеңседе жазу жаздым. Орта мектепті қазіргі Астана, сол кездегі Ақмолада бітірдім. Алматыдағы КазГУ-ге оқуға түстім.
– Қуғын-сүргін демекші, кезінде Роза Бағланованың да репертуарынан алынып тасталған әндер де болыпты ғой?..
– Қай әнді айтасыз?.. Ілияс Есенберлиннің сөзіне жазылған «Домбыра» деген әнді ме?.. Қазір біздің музейде Роза Бағланованың бұрын күйтабақта жазылып, бірақ айтылмаған бір әні сақталған. Шыны күйтабаққа жазылған үш минуттық осы әннің қазақтың мәдениет саласына қосар үлесі ерекше. Евгений Брусиловскийдің бұл әнін Роза Бағланова 1940 жылдардың орта кезінде орындапты. Әншінің өнеріне тәнті болған Брусиловский оған «Қыз арманы» деген әнді арнапты. Іле Роза апайдың өзіне орындатып, пластинкаға жазып алған. Пластинкасының сыртында әншінің суреті бар. «Домбыра» әні әншінің репертуарына кейіннен қайтадан қосылды, бірақ енді Тәжібаевтың сөзіне ән жазылды. Екі автордың сөзіне жазылған бір әннің екі бірдей жазбасы менің коллекциямда сақтаулы. Тіпті, Роза Бағланованың А.Корчевскийге берген сұхбатының жазбасының, оның ұмытылмас дауысының, сол сәттегі атақты артистермен, елдердің басшыларымен кездесулердегі сөздері де бар.
– Сіздердің қорларыңызда Бибігүл Төлегенованың әндері де бар ғой.
– Біздің музей «Бибігүл Төлегенова ән шырқайды. «Алматы көктемі» атты екінші дискінің тұсаукесерін өткізді. Онда «Алтын ай астында» атты бірінші дискі сияқты, өткен ғасырдың 50-60 жылдарындағы патефон күйтабақтарынан көшірілген жазбалар бар. Екінші дискіге Бибігүл Төлегенованың орындауында қазақ, орыс, неміс, татар, армян, латыш, қырғыз, украин тілдеріндегі әндер жазылған.
Мәскеу қаласында тұратын Қазақ КСР-нің байланыс министрінің бұрынғы орынбасары Юрий Ниловтың сұрауымен Бибігүлдің орындауындағы әндердің жазбаларын дайындап, сол жаққа жіберген едік. Бір күні жұбайы –Нелла Сергеевна Бондарчуктен хат алдық. «Сізге Бибігүл Төлегенова үшін алғыс айтқым келеді. Оның орындауындағы әндерді тыңдай отырып, жастық шағымызбен қайта қауышқандай болдық…», деп жазыпты ол.
Міне, сол кезде «Бибігүл Төлегенова ән шырқайды» деген тағы бір музей жобасын жасаудың идеясы туды. Оны Тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай әзірледік.
– Наум Григорьевич, жоғарыда сіз Мұхтар Әуезовтің дәрістеріне қатыстым дедіңіз. Осы жайында кеңірек әңгімелеп берсеңіз.
– Бұл ұзақ әңгіме. Ол кезде қазақ бөлімдеріне «Абайтанудан» дәріс оқитын еді. Біздер де дәріс басталған кезде олармен бірге барып отыра қалатынбыз. Жарым-жартылай түсінген боламыз. Жалғыз біздер емес, тарих, тіпті, физика-математика факультетінің студенттерін де көргенім бар. Ұлы жазушымен қай жерде кездесу болмасын, қалмай тыңдауға баратынбыз. Сол кезде қазақ тілін білмегеніме қатты өкінуші едім. Өзін тыңдауға келген біздерді жазушы сыйлап тұратын, бізге де бірдеңе жетсін дегендей.
– Оқу бітірген соң Алматыда қалдыңыз ба?
– Сол 1955 жылы филолог мамандығын алып, Наталья Михайловна екеуміз Шығыс Қазақстанның түкпіріндегі бір ауданға келдік. Мектепте сабақ бердім. Одан кейінгі өміріміз Целиноград қаласында, сондағы мектептерде жалғасты. 1957 жылы қызым Елизавета дүниеге келді. 1964 жылдан осы қаладағы педагогикалық институттың аға оқытушысы, ал, 1968 жылдан Павлодардағы педагогикалық институттың доценті болып қызмет еттім. Педагогикалық институтта студенттерге филология кафедрасының профессоры ретінде орыс филологиясынан дәріс оқимын. Осы уақытқа дейін Қазақстанның, Ресейдің, Германияның, Израильдің ұжымдық жинақтарында, газеттері мен журналдарында 400-ге жуық мақалам жарияланды.
– Одақ ыдырағаннан кейін тарихи Отанына оралғандар көп болды ғой. Сізді ондай ойлар мазалаған жоқ па?
– Жоқ. Кезінде Омбы облысының губернаторы Леонид Полежаев «бүкіл күйтабақтарыңмен, кітаптарыңмен қоса бірақ көшіріп әкелейік, жайлы пәтер береміз, жағдай жасаймыз», дегенде де қызықпадым, рақмет айтып, осы елде қалатынымды жеткіздім. 2001 жылы облыс әкімдігінің шешімімен Павлодарда «Наум Шафердің» музей үйі ашылды.
2006 жылы «Киноведческие заметки» – тарихи-теориялық журналында «Бақыт іздеушілер» фильмінің 70 жылдығына орай менің «В поисках еврейского счастья» деп аталатын мақалам жарық көрді. Осыдан кейін 2009 жылы Германияға, Нюрнберг қаласында өткен «Бақыт іздеу жолында. Орыс киноматографиясындағы еврей әлемі (1917-1999 жылдар)» Халықаралық симпозиумына шақырылдым. Бұл фильм 1936 жылы түсірілді, онда шетелден оралған еврей отбасының Еврей автономиялық облысының бір колхозында еңбек еткен тағдыры туралы. Ол фильмді экранға шығармаған кез де болды. Кейін М.С.Горбачевтің кезінде қайтадан көрсетіле бастады. Қазір оны кейбір кездері телеэкраннан көруге мүмкіндік бар. Маған жақындығы сол, фильмде Исаак Дунаевскийдің музыкасы ойналады.
– Былтыр ма, қашан, сізге «Еуразиялық еврейлік конгрестің» ордені табыс етілді ғой?
– Иә. Осы ұйым бас кеңесінің мүшесі Александр Барон марапат көрсету кезінде көп ұлтты Қазақстанның мәдениетінің дамуына қосқан үлесімді атап өтті. Композитор Исаак Дунаевский мен жазушы Михаил Булгаковтың шығармашылығын зерттегенімнің өзі бір төбе. Естуімше, «Еуразиялық еврейлік конгрестің» орденін алған төртінші қазақстандық екенмін.
– 2000 жылы Исаак Дунаевскийдің 100 жылдығына Мәскеуге бардым деп едіңіз?
– Шақырғанда жайдан-жай емес, кеңесші ретінде бардым. Михаил Булгаков пен Исаак Дунаевскийдің шығармашылық достық қарым-қатынастарын зерттеумен шұғылданғанымды білесіз. Сонымен бірге, «Дунаевский Булгаковта қонақта» деген атпен күйтабақтарды жинақтадым. Яғни, Эйнштейн, Пастернак, Дунаевский болмасаң да, бәрібір де сенің қадірлі екендігіңе, өзіңді қоршаған адамдарға қажет екендігіңе әрі олардың сүйіктісіне айналуыңа мүмкіндігің бар деген осы қызым. Өмір бақи сараң боп жүргенше, жомарт сері боп өт: дүниені өзің үшін жинамай, адамдар үшін жинау қажет.
– Наум Григорьевич, сізді білетіндер кеңес киносының жұлдызы Любовь Орловамен кездескеніңізді жыр қылып айтады. Соны өз аузыңыздан естісек.
– О… о!.. Ол кездесудің жөні бір бөлек! Аңыз-адам, ғажайып актриса. Ақсүйектер әулетінен шыққан, сұлулық символы Любовь Орлованың туғанына да 110 жыл толды. Ол кеңес киносына «жұлдыз» деген ұғымды әкелді. Менің коллекциямда Орлованың өте сирек кездесетін бірегей дыбыс жазбалары бар. Ол күйтабақты 1946 жылы Ақмола базарында сатып алдым. Атақты әншіні 1968 жылы Целиноград қаласына концерттік бригадамен келгенде көрдім. Ән жазылған күйтабақты алып жүгіре жеттім. Бір ауыз тілдесіп те үлгердім, қолтаңбасын алдым. Күйтабақ қазір музейде. Патефонға қойып естуге болады. Бұл жаңағы өзің айтып отырған – «Цирк» кинофильміндегі «Спи, мой бэби» әні еді және алғашқы варианты. Кейін бұл ән қайта көшіріліп жазылмады. Екінші рет 1970 жылы Любовь Орловамен тағы бір кездесудің сәті түсті. Композитор Исаак Дунаевскийдің 70 жылдық мерейтойына арналған Ленинградта өткен кеште ол «Цирк» кинофильмінен «Танец на пушкені» орындап, жиналғандарды таңғалдырды. Сол кезде актриса 68 жаста еді!..
– Атақты адамдардан тағы кімдермен араластыңыз?
– Дунаевскийдің 90 жылдығына арналған іс-шаралар кезінде Ошанинмен кездестім. 1943 жылы жазылған өзінің «Ты скажешь ей» өлеңінің қалай шыққанын айтып берді. Әннің нотасының жинақтарда бар-жоғын анықтауымды сұрады. Павлодарға келген соң әннің нотасын Дунаевскийдің шығармалар жинағынан тауып алдым. Көшірмесін Лев Ошанинге жібердім.
Ақын Лев Ошаниннің өлеңдеріне 400-ден астам ән жазылды. Соның екі жүздейі біздің музейдің фонотекасында сақтаулы.
– Иә, кешегі күнсіз бүгін жоқ…
– Қазақстанның, біздің еліміздің болашағы жарқын. «Егемен Қазақстанның» оқырмандарын «Шафер музейіне» келіп, өткен жылдар әуендерін тыңдауға шақырамын.
Әңгімелескен Фарида БЫҚАЙ,
«Егемен Қазақстан».
ПАВЛОДАР.
