Төле би туралы тың деректер

Дүйсенбі, 10 қыркүйек 2012 12:48

“Мәдени мұра” бағдарламасында ерекше ескеретін жай, Қазақстаннан тыс жерлердегі халқымыздың біртуар ұлдары мен қыздарының мәңгілік жай тапқан жерлері – мазарлары мен қабір тастарын қамқорлыққа алып, жөндеп күту қажет. Оларды атап айтар болсақ: Ташкенттегі Төле би мавзолейі мен Орал Таңсық­баевтың мұражайы, Самарқандтағы Жалаңтөс батыр саркофагы, Бұхарадағы Базар жырау  мен Астрахандағы Құрман­ғазы кесенесі, Челябідегі Шейбан әулет­терінің қабірстаны  Мәскеудегі Ғани Мұрат­баев пен генерал Шәкір Жексен­баевтың бейіттері, Қытайдағы Жәке би мен Таңжарықтың зираттары, Ресейдің Невель мен Псков қалаларындағы Әлия мен Мәншүктің ескерткіштері. Қазіргі ТМД елдерін қарастырса бұл тізімді әрі қарай толықтыра түсуге болады.

Дүйсенбі, 10 қыркүйек 2012 12:48

“Мәдени мұра” бағдарламасында ерекше ескеретін жай, Қазақстаннан тыс жерлердегі халқымыздың біртуар ұлдары мен қыздарының мәңгілік жай тапқан жерлері – мазарлары мен қабір тастарын қамқорлыққа алып, жөндеп күту қажет. Оларды атап айтар болсақ: Ташкенттегі Төле би мавзолейі мен Орал Таңсық­баевтың мұражайы, Самарқандтағы Жалаңтөс батыр саркофагы, Бұхарадағы Базар жырау  мен Астрахандағы Құрман­ғазы кесенесі, Челябідегі Шейбан әулет­терінің қабірстаны  Мәскеудегі Ғани Мұрат­баев пен генерал Шәкір Жексен­баевтың бейіттері, Қытайдағы Жәке би мен Таңжарықтың зираттары, Ресейдің Невель мен Псков қалаларындағы Әлия мен Мәншүктің ескерткіштері. Қазіргі ТМД елдерін қарастырса бұл тізімді әрі қарай толықтыра түсуге болады.

Шетте қалған мұраларымыздың ішін­дегі әрбір қазақтың жүрегіне жақын естілетіні – Ташкенттегі Төле би мав­золейі. Бірақ “соңғы уақытқа дейін ескі Ташкенттегі Қарлығаш (өзбектер Қарлы­ғаш би дейді – А.Т.) мавзолейін Төле бидікі деп қазақбайшылап айта салып жүрміз, ол мүлдем зерттелмеген”, деп бұқаралық ақпаратта (“Үйсін Төле бидің бейіті қайда?”) (“Қазақ елі”, 1996, 4 қараша) және ауызекі әңгімелерде айты­лып жүр. Бұған жауабымыз кезінде бұл тарихи мұра біршама зерттелген. 1982 жылы мамыр айында Мәдениет минис­трлігіне қарасты “Казпроектреставрация” институтының тапсырмасымен Ташкентке арнайы барып, мавзолейді өлшеп, суретке түсіріп, ғылыми паспортын жасаған едік. (А.Тоқтабаев “Төле би мавзолейінің пас­порты” А., 1982.)  (“Казпроектреставрация институтының архиві, “Ташкенттегі ша­тырлы мавзолей”) (Білім және еңбек, 1988. № 12, Төле би ғимараты) (“Азамат”, 1990.         № 3).  Сол 1982 жылы маусым айында біз ғимаратты ең алғаш зерттеген Орта Азия сәулет өнерінің ірі маманы Галина Анатольевна Пугаченковамен сөйлесіп, оның мән-жайын сұраған едік. Ол кісі біріншіден деді бұл ескерткіш көшпенділердікі екені даусыз, ортаазия­лық отырықшылық архитектура стиліне мүлдем ұқсамайды. Дала төсінде алыстан айғайлап көрінетін, бір камералы, күмбезі аспанмен астасып тұратын биікте, зәулім шатырлы мавзолейлерді көшпенділер ойлап тапқан. Мұндай мавзолейлер Орта Азияда ХІ ғасырларда пайда болады да (Айша бибі, Бабаджа-хатун, Манас күм­безі, т.б.) ХV ғасырда жоғалады, ал қазақ, қырғыздарда мұндай құрылыстар салу ХІХ-ХХ ғасырдың басына дейін жалғас­қан. Мен алдыма күмбезде кім жерлен­генін анықтау жөнінде мақсат қоймаған едім. Әлі есімде, 1950 жылдары ескерт­кішті реставрация жасауға жоба дайындап жүргенде, Бесағаш жақтан қазақтың 2-3 ақсақалы келіп (аттарын жазып алғанмын күнделігімде болуға тиіс), бұл жерде біздің бабамыз жерленген, атақты қолбасшы болған дегендері бар. Оны мен өз мақа­ламда жазғанмын. Әңгіме иесінің ол мақа­ласында мынадай жолдар  бар. “…По другой народной версии Калдыргаш бий был казахским военноначальником, казахи неоднакратно владели Ташкентом в ХVІ–ХVІІ в, не исключена возмож­ность, что для погребения их видного представителя был вторично использован полузабытый к этому времени мавзолей, архитектура которого своими формами была особенно близка к привычным над­могильными сооружениями пришедших из северо-туркестанских областей (из казахских степей — А.Т.) завоевателей (Пугаченкова Г.А. “Мавзолей Калдыргач-бия”) (Известия АН Каз ССР, серия архитектурная. Вып. 2, 1950).

Қазіргі сәулет өнері теоретиктері ғи­марат ХV ғасырда салынған, сондықтан ХVІІІ ғасырда өмір кешкен Төле биге қа­тыс­ты емес дейді. Жоғарыда айтқаны­мыздай, бірақ өткен замандардың архи­тектуралық пошымын қайталау қазақтарда ежелден бар. Мысалы: Сарыарқадағы Алаша хан мазарының формасын ХІХ ғасырдың ортасында салынған Дүзен Сандыбайұлының мавзолейі толық қайта­лайды. Ел аузындағы әңгімелерде құры­лысшы Алаша хан мен Дүзеннің арасында бір адамды атпен шаптыртып қойып, қандай кірпіштің қалай қаланғанын айтқызып тұрған. Төле бидің 1756 жылы Ташкентте қайтыс болғанына ешқандай шүбә келтіруге болмайды, оған Ташкент, Бостандық ауданы қарияларының сөздері дәлел. Тұтас ХVІІІ ғасырда Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігінде қала құрылысы мен сәулет өнерінің құлдыраған кезі, мұндай құрылыс салына қоюы да қиын. Сол себепті қазақтың Хақназар заманынан келе жатқан мазарына Төле биді жерлеуі әбден ықтимал. “1920 жылдары бала ке­зімде, – деп еске алады Ташкент тұрғы­ны марқұм Тойбазар Аухауов, (Ташкент уезінде атақты Бұзау болыстың тұқымын, қазақтар атын атамай құрметпен “аухау” – деп айтатын болған – А.Т.) мазарда екі қабір болғанын көзім көрді”, – дейді.

Төленің неліктен “Қарлығаш” деп ата­луы жөнінде аңыз көп, солардың ішіндегі айтуға тұрарлығы Байболов Қазанқаптың Ғылым академиясы кітапханасының сирек қолжазбалар қорында сақталған “Төле би тарихы” дастаны. Аумалы-төкпелі заманда Ташкент маңайындағы қазақтар тұтқиыл­дан келген жаудан үрке көшкенде Төле би Ақбұрқан жайлауында көшпей отырып қалады. Бір күні жоңғар қонтайшысының жаушылары келіп, Төлеге сені хан көшсін деп жатыр дейді. Сонда Төле би айтыпты: “Ата-бабамыздың әдеті бойыша шаңыраққа ұя салған қарлығаш балапандарын ұшыр­ғанша көшпей отыра береді.  Мен ол салтты бұза алмаймын. Ханыңа солай айта бар” деп­ті. Хабарды естіген хан ойланып: “Ойпы­рай-ай, ә, мынасы бір жақсы дәстүр екен, жарайды, тимей-ақ қойыңдар”, — десе керек.

Біздің ойымызша осы оқиға шын бол­ғанға ұқсайды. 1723 жылы жоңғар шапқын­шылары қазақ жерін түгел басып, қазақ хандығының астанасы – Түркістанды алып, қасиетті Қожа Ахмет Ясауидың көк күм­безінде Галдан-Цереннің ставкасы тұрғаны тарихтан мәлім. Енді қалың жау Ташкентке бет­тегенде күші бірнеше есе жаумен қарсы­ласудың мәнсіз екенін түсінген Төле би жоңғарлармен бітімге келіп, өзінің вассал екенін мойындайды. Сөйтіп Ташкентті қи­раудан, маңайындағы елді қуғын-сүргіннен аман алып қалады, тек алым-салық төлеп тұрады. Бұл орыс-қытай деректерінде бар тарихи шындық. Ал, жаңағы “қарлығаштың ұясын” мысалға келтіруі жоңғарлармен мәмілеге келудің бастамасы болған. Ежелден аң-құспен, белгілі бір заттармен тұспалдап, оспақтап мәмілеге келу көшпенділерде бар дәстүр. Мысалы, Геродот жазатын скиф­тердің Дарий патшаға жебе, құс, тышқан жіберуін алайық. Ал “шаңырақтағы ұя” оқиғаcынан кейін Төле бидің халық алдын­дағы абыройы өсіп, “Қарлығаш” аты қалың қазаққа аңыз болып тараған, қазақтан өз­бекке, тәжікке ауысқан.  Халық енді сүйікті биін “Қарлығаш би”  деп атай бастаған.

Төле би бабамыз туралы аңыз-әңгіме­лерді былай қойғанда тарихи жазба дерек­тердің өзін толық білмейміз. Мәскеудегі В.И. Ленин атындағы кітапханадан алынған “Русский архив” журналының 1888 жылғы 3-ші кітабында 1741-1742 жылдары орыс көпестері Арасланов пен Юсуповтың Таш­кентке сауда жасай барғандағы сапарна­малық естеліктері жарияланған. Көпестердің Төле бидің үйінде қонақ болғаны, бидің екі баласының бұларды Ташкентке апарғаны, ақыры Ташкенттің бегі Көсекбектің (халық арасындағы Көсеубек деп айтылады – А.Т.), ажал тырнағынан Төленің құтқарғаны шым-шытырық романдағыдай жазылған. Қолжазбада Төле бидің асқан адамгершілігі, халық арасындағы абыройы, бүкіл Ташкент атырабын билеп тұрған жан-жақты, көреген басшы екені көрінеді.

Авторлар былай деп көрсетеді: “…Прежде Ташкентом владел хан Юлбарс, из киргиз-кайсацкой орды (Жолбарыс хан – А.Т.), “обще” с Тюле бием у которого есть дом в Ташкенте откуда и жена его родом. Тогда Ташкент был подчинен большой киргиз-кайсацкой Орде, Тюле бий с своими старшинами брал с Ташкента ежегодную дан. 40 тысяч “тенек” (теңге сол кездегі Орта Азия­дағы ақша. 20 теңге – 1 орыс рубіліне тең болған – А.Т.). Несколько лет тому назад Юлбарса “не стало не знаем убит, не знаем выгнан вон от тутошних сартов. В этом темном деле главную роль играл Кусек бек, который и завладел Ташкентом… Хотя Кусек выжил Тюле бия из города, но не мог ли­шить его прежних прав на Ташкентское ханство, так что Тюле бий и старшины Большой орды по прежнему получают с Ташкент дань…” (Путешествие русских куп­цов в Ташкент в 1741-1742 годах)  (Русский архив издаваемый Петром Бартеневым. М., 1888. книга 2. С. 413.) Бұл фактілерден Төле би мен Ұлы жүздің ханы Жолбарыстың 1739-1740 жылдарға дейін Ташкентті бірге билеп тұрғаны айдан анық көрінеді.

Жолбарыс хан 1739 жылдан бастап Абылай ханмен тізе қоса отырып, қазақ жерінің оңтүстігін жоңғарлардан азат ету үшін қарулы күрес жүргізді, бірақ мақсатын аяқтай алмады. 1740 жылғы 5 сәуірде Ташкентте мешітте намаз оқып отырған жерінде опасыздықпен бауыздалып өлтірілді. (Ерофеева И.В. Казахские ханы и ханские династии в ХVІІІ – середине ХІХ вв. // Культура и история Центральной Азии и Казахстана: проблемы и перспективы ис­следования. А., 1979. С.111-112). Жолбарыс ханның сүйегі, Қожа Ахмет Ясауи ғимара­тының ішіне жерленген, қабірінің басына архардың мүйізі қойылған. Жолбарыс хан­ның өлімі біраз тарихи зерттеулерде баяндалады, бірақ оны нақты өлтіргендердің аты белгісіз болатын. Мұнда сол сұраққа жауап табылып тұр, яғни ол Көсеубектің нұсқауымен орындалғаны көрінеді. Төленің әйелі ташкенттік болғаны, онда оның үйі бары айтылады. Ал, ауызекі әңгімелерде Төленің Ташкентте екі үйі болған, біреуі Бесағашта, біреуі Қарақамыста (сол кездегі қаланың бөліктері – А.Т.). Сонымен қатар, Төле Ташкенттен бектіктен кеткенімен, бүкіл Ташкент атырабын билеп, қаладан алым-салық алып тұрғаны көрсетіледі. Мұның екі себебі бар еді дейді орыс көпестері, қаланы қалың қазақ қоршап алған, шаһардың егістіктері мен ағаш дайындайтын жерлері бәрі қазақтың қолында деп жазады. Ең бастысы Төле би Шыршық өзенінің Ташкентке бұрылатын тоғандарына екінші қала салып, Ташкенттен Көсеубектен қашқандарды сол жерге қоныстандырып, өзіне егін еккізген. “Төле бидің құдіреті сонда – деп жазады саяхатшылар, ол кез келген уақытта каналдарды жауып қаланы шөл мен аштықта қалдыра алады” (көрсетілген еңбек, 414-бет).

“… Тюле бий, которого Кусек выжил из Ташкента, питает к своему врагу большую ненависть. Он много раз “войною” наступал на Ташкент, убил нескольких родичей Кусека и замышлял убить самого пользуясь услугами Ташкентских сартов…

… Тюле бий не прочь и сейчас начать войну с Кусеком, но боится идти против Зюнгарского владельца Галдан-Церена, которому подчинены теперь как Ташкент, так и Большая Киргизская Орда…”.

Бұл фактіден біз Галдан-Цереннің өзіндік еркін саясат ұстаған Төле биді биліктен тайдырып, өзінің қара басын ғана ойлайтын  Көсеубекпен ауыстырғанын кө­реміз. Сонымен, бұл құжатта Төле бидің жеті ағайынды екені, бір інісінің аты Абдулла, екі ер жеткен, билікке араласа бастаған бала­лары бар екені айтылады. Қорыта айтқанда бұл жолжазба Төле бидің тірі кезінде көз көргендердің қолымен жазылғандықтан даңқты бабамыздың өмірі мен қызметін зерттеуге баға жетпес мұра болып табылады.

Төле бидің Ташкент билеушісінен кеткені 1740 жылдан бұрынырақ бір немесе әрі кеткенде екі жыл сияқты. Себебі, орыс көпестері Ташкентке келгенде Көсеубектің қаланы билегені үш жылдан асып бара жатқаны айтылады, яғни Ұлы жүздің ханы Жолбарыс Галдан-Церенге 1739 жылы қарсы шықса, Төле би де бейжай отыра алмаған. Сондықтан Галдан-Церен оңтүстік өлкесін ұстап тұра алмаса да, Ташкентті уысынан шығармас үшін Төлені Көсеубекпен ауыс­тырған. Қытай деректері Әлібекұлы Төле би жасақтарының Ташкентті қоршап тұрғанын айтады. (Хафизова К.Ш. Китайская дипломатия в Центральной Азии (ХІV-ХІХ вв.) А., 1995. С.179).  Бұл 1744-1745 жылдары Галдан-Церен өлген кезде болғанға ұқсайды. Соңынан орыс деректері, атап айтқанда Орынбор көпесінің приказчигі Төле бидің Ташкенттің толық билеушісі екенін, баласын Қытайға аманатқа бергенін баяндайды (бұл да сонда. 179-б.). Ал бұл оқиға 1750 жылдарға саяды.

Сөйтіп өмірінің соңғы жылдарында Төле би өзінің Ташкенттің билеушісі екенін қытайға да, орысқа да таныта білді. Бұған халықаралық жағдайлар да әсер етті. Ең басты себебі 1845 жылы Галдан-Церен өлді.1750 жылдары Абылай бастаған қазақ жасақтары жоңғарлардан елді толық тазар­тып, 1755 жылдары қазіргі Қытайдағы Шәуешек қамалын қоршағанын көреміз. Сондықтан да1744-1745 жылдардан 1756 жылғы өмірінің ақырына дейін Төле би Ташкенттің билеушісі болды деп айта аламыз.

Ал, 1756 жылы Төле би қайтыс болған­нан кейін қазақтардың билігі Ташкентке жүре қоймаған, оны орыс деректері де растайды.

“… Во второй половине ХVІІІ века кир­гиз-кайсаки (казахи А.Т.) потеряли власть над Ташкентом; султаны двинулись на вос­ток … попали в Семиреченскую область с ними пришла часть рода Канлы, остальные и поныне живут на своих старых местах, где-то в Ташкентском уезде…”. (Материалы по обследованию туземного и русского сто­ро­жильческого хозяйства и земле­поль­зова­ния в Семиреченской области СПб., 1913. т.2. Копальский уезд. С.62). Қазіргі Алматы, Талдықорған маңында тұратын қаңлы рулары сол заманда Ташкент жақтан көшіп келген. Бұл фактіні академик Әбдуәли Қай­дари да растады. Ал қаңлылардың негізгі бөлігі әлі күнге дейін Бостандық ауданында тұрып жатыр.

Тағы бір ескеретін жай Ташкент билеу­шілерінің барлығы да қазақ батырларына сүйенген. Төле бидің қарсыласы Көсеубек қазақтан шыққан Шүкір батырды арқа тұтқан. Тіпті Шүкір батырдың Көсеубекке қарсы астыртын сөз байласқандарды талқандап, оны өлімнен алып қалғаны сөз болады (Русс­кий архив, 1888. Книга вторая. С.414).Төле биден кейінірек Ташкентті билеген Жүніс қожа да қазақ батырларына сүйенген “… Өз әс­кер­лерін, сондай-ақ жігіттерін Жүніс қожа тек қазақтардан ғана сайлай алды. Бұған қаңлы, шанышқылы, сол сияқты бағыс жә­не рамадан бөлім­де­рінің қазақтары енді. Жүніс қожа әскер­леріне мына адамдар басшылық етті… (әр рудан шыққан бар­лығы 24 батырдың есімдері айтылады – А.Т.) (Ә,Диваев. Азия­лық Ташкент қаласы­ның пайда болуы жө­нінде аңыз // Тарту. А., 1992. 216-217-беттер). Орыс пен қы­тай арасында тамаша мәмлегерлік жүргізген Абылай хан өмірінің соңғы жылдары оң­түстік саясатын қай­тадан бастады. 1773-1775 жылдары оңтүс­тікке бірнеше сәтті жо­рықтар жасады. Әу­лие­ата бекінісін қал­пына келтірді. Шымкент, Сайрам, Мер­ке, Ташкент қала­ларына өз адамдарын қойды. Бұдан кейін Ташкент М.Тынышпаевтың жазуынша 1798 жылға дейін қазақтардың билігінде болған. [М.Тынышпаев. Материалы к истории киргиз-казахского народа // Великие бедствия... А., 1992. С.66].

1741-1742 жылдары Төле би Көсеубекке ерегісіп, Шыршық өзенін Ташкентке бұратын жеріне екінші қала салып, жазда Шыршықтың бойын өрлеп көшіп-қонып жүрген. Шежірелерде Төле бидің жазғы­тұрым жайлауға шыққанда  Шыршық өзені­нің жағасындағы үлкен алып бәйтеректің жанында киіз үйін тігіп отыратыны, бәй­теректің астына жүздеген адам еркін сыйып қымыз ішетіні әңгіме болады. Бірде бидің жылқысын жау қуып ала жөнеліпті. Ел: “Енді не істейміз”, деп аңтарылып тұрғанда: “Ана шынардың түбінде байлаулы тұрған қасқа айғырды қыл бұрау салып шыңғыр­тыңдар, сонда жылқы өзі-ақ қайтады”, депті би. Жігіттер аяғы тасырқап табынға ілесе алмай қалған қасқа айғырды қыл арқан салып шыңғыртады. Қасқа айғырдың арқы­раған ащы дауысын естісімен,  Қаржан­таудан асып бара жатқан қалың жылқы нөпір болып қайта кері шауыпты. Ал, ұрылар жылқы тұяғының астында тапталып өлген көрінеді (Т.Өмірбеков. Бостандық ауданы қазақтарының шежіресі, 1960 ж. тапсырылған) (Ш.Уәлиханов атындағы Та­рих және этнология институтының шежіре қоры).

Осы әңгіме бізді өте қызықтырды. Төле бидің бәйтерегі әлі күнге дейін бар ма екен деп Шыршық өзенін жоғары өрлей елден сұрастыра келе, өзеннің жоғары ағысындағы, Шарбақ ГЭС-нің тұсындағы алып шынар ағашына тоқтадық. Себебі шежіреде “бәйтерек” деп атағанымен, Төленің сөзінде “шынар” деп айтылады. Сонымен бірге, қазақта кез келген дара тұрған, көп жасаған ағашты түріне қарамай “бәйтерек”  деп поэтикалық атаумен бейнелеу қалыптасқан, бұл сонау түркі-моңғол заманынан қалып­тасқан ағашқа табыну, ағаштың культін көрсетеді. Мысалы, қазіргі Астананы Елба­сы­мыздың жобасымен жасаған “Бәйтерек­сіз” елестету қиын ғой. “Қозы-Көрпеш-Баян-Сұлу” жырындағы Шоқтеректі алайық, шын мәнінде дара тұрған көп жасаған кәрі ағаштардың саясында көшпенділер жаздың аптап ыстығында дем алған, жауын-шашыннан қорғанған, сол себепті қадірлеп-қасиеттеген.

1872 жылы Ташкент генерал-губернаторы фон Кауфман Петербург пен Мәскеуден келген ұлы князьдар мен генералдар баста­ған жүзден астам адамды Шыршық өзенінің жағасындағы әйдік шынар ағашының саясында банкет жасап қарсы алды деп жазылған “Түркістан ведомствосы” газетінде. Қаланың сән-салтанатты сарайларын көріп жүрген қонақтарға Кауфман өзінше ерекше экзотика көрсеткен ғой. Осы ақпардан кейін бұл шынар ағашының Төле бидің бәйтерегі екеніне күмәніміз болмады. Төле бидің заманында жүздеген адам қымыз ішетін, Кауфманның заманында жүздеген адам банкетке отыратын бұл маңда мұндай ағаш жоқ. (А.Тоқтабай, “600 жыл жасаған шы­нар”) (“Аңызға айналған жерлер” А: “Аруна” 2002. 8-9 беттер).

Төле биге байланысты жер аттарының және аңыз-әңгімелердің көмескі тартып, ұмытыла бастауы аумалы-төкпелі заман болды, бұрын қазақ-өзбек деп бөлінбей тек мұсылманбыз деп жүретін халықтар жеке мемлекет болды, ол мемлекетте Төле би насихатталмады.

Төле би мавзолейін “Қар­лығаш би” деп неге аталды десек, фольклоршы В.Я. Пропптың мы­на сөздері еске түседі. Халық­тың жа­дын­да оқиға­ның бар­лық мән-жайы сақталмайды, халықтың санасына ерекше әсер еткен эпизодтар, белгілер, штрихтар қалады. Қазақ дала­сында халықтың атауымен аталған ескерт­кіштерді көптеп кездестіруге болады. Мысалы: Қызылорда облысындағы Іңкәрдариядағы  Баршын қыз мазарын халық – Сырлытам, Сарыарқадағы Төлек мазарын – Сұлутам, Тараздағы Дәуітбек мазарын Тектұрмас (сыңғырлаған күй­дірілген кірпіштен қаланған, биік төбенің басында акустикасы жоғары болған, жел­мен гуілдеп тек тұрмай дыбыс шығарып тұрған), орта ғасырдағы түркі билеуші­лерінің сарай-замогын – Ақыртас (колон­налардың басына кигізілетін тас біліктер, жем салатын ақырға ұқсас), Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданындағы Ноғайбайдың бейітін  – Дөңгелек бейіт, Сегізбай бидің бейітін  – Шошақ бейіт, Сарыарқадағы сұлтан Ахмет ханның мазарын – Алашахан (қазақта Алаша хан деген хан болмаған, Сұлтан Ахметхан қалмақтарды жеңіп, малын, жанын алғандықтан Алаш, Алаша хан деп атаған, екінші версия бойынша мазардың сыртындағы алашаға ұқсас ою-өрнекке байланысты делініп жүр). Демек, көп ескерткіштерде халықтың фантазиясына байланысты жанама, екінші аты болған.

1982 жылы Төле би мавзолейі жайын­да мәселе көтерілгенде академик Әлкей Марғұлан өзінің досы М.Е. Массонға жазған хатында былай дейді: “…К ним в частности относятся старинные мавзолеи, где хранятся останки выдающихся деяте­лей Казахстана. Ими особенно отличаются древние пантеоны Ташкента. Академик В.Бартольд отмечает, что Таш­кент и многие города Средней и Нижней Сырдарьи на протяжении значительного времени находились во владении Казах­ского Ханства (Бартольд. Т.V. С.220). По описаниям Дженкинсона Ташкентом владел казахский хан Хакназар, сын Ка­сым хана и его потомки, мудрейшим бием Хакназара и его сыновей был Калдыргаш би. В ХVІ веке важнейшую роль в Ташкенте сыграл казахский Турсун хан с катаганами, в ХVІІІ веке знаменитый би Тауке хана Толе би один из создателей казахского кодекса “Жеты жаргы”.

Остатки мавзолея Толе бия находятся в пантеоне Шайхантаур. Старые ташкентские жители (узбеки, казахи) это хорошо знает, было бы замечательно, если вы написали небольшую заметку о Толе бий для публикации в казахстанской печати. С глубоким уважением А.Х. Маргулан. 20 апреля 1982 (Өзбекстан Республикасының мемлекеттік архиві. Ф. 2773. Оп. 1, дело №741. 17-18 беттер).  Енді осы хатқа М.Е. Массонның жауабы болуға тиіс, оны А.Марғұланның архивінен қараса табылып қалуы мүмкін.

1985 жылы майдың аяғында Таш­кентке барғанымызда, мавзолейдің шырақшысы жақында Д.А.Қонаев сол кездегі Өзбекстан Республикасының бірінші хатшысы Усманходжаевпен бірге келіп Төле биге тәу етіп кетті деп отырды. Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 1995 жылы 20 мамырдағы Өзбекстан күндерінің Қазақстандағы ашылуына орай барған сапарында кілем сыйға тартып, ескерткішті түбегейлі зерттеу қажеттігін ескерткен екен. Президент Ислам Кари­мов өзінің бір сөзінде Төле биге жоғары баға бере отырып, былай деген еді: “…Истинным провидцем был Тула-бий, которого вы, наши казахские братья, называете еще и Карлыгаш бием, кото­рый призывал переселившихся на узбек­ские земли казахов жить в мире и дружбе с узбеками, соблюдать законы узбеков.

Последняя воля Тула-бия была такова: он завещал себя похоронить в таш­кентской святыне Шейхантохур, сделав тем самым нашу столицу местом палом­ничества и для узбеков, и для наших казахских братьев…” (И.Каримов. Родина священна для каждого. Ташкент: “Узбекистон”, 1995. С.258.).

Президент Ислам Әбдіғаниұлының осы сөзін Өзбекстанның Мәдениет министрлігі және Ташкент әкімшілігінің шенеуніктері орындамай отыр. Төле би бабамыздың басы халықтың тәу ететін, ғибадат орнына айналмай келеді. Қашан барсаң да қара құлып қарсы алады. Шы­рақшы жоқ, мемориалдық тақта алынып тасталған. Төле би ұрпағы Қалымовтар салған үй жабық тұр. Осы орайда “Мәдени мұра” бағдарламасына сәйкес бұл мәселені ең жоғарғы деңгейде шешу қажет. Сондай-ақ Төле би өмірі мен қызметіне қатысты деректерді Мәскеу, Санкт-Петербург, Ташкент қалаларына арнайы барып зерттеу қажет.

Ахмет ТОҚТАБАЙ,
Ш.Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология институтының
аға ғылыми қызметкері.

31 желтоқсан 2003 жыл.