Baıaǵynyń bıleri taý qulatyp, jer terbetpese de, eldi ıitip, teli-tentekti tıyp, kem basqandy ilgeri ozdyryp, asqynǵandy tejep, órshigendi órelep, ata ǵuryppen, ana úlgisimen bárin jónge saldy. Ul men qyzdyń eteginen tartpaı, aýzynan qaqpaı, qyrandaı túletip otyrǵan. Sodan da shyǵar, «Aýzym jetkenshe sóıleımin, qolym jetkenshe sermeımin, aıaǵym jetkenshe júremin» dep 14 jasynda aýzynan ot shashyp: «El ebelek emes, er kebenek emes, dat!» dep dara tanylǵan Qazybek bıdiń Qońtajynyń tilin baılap, qatty sastyrǵany. Jeteli sózge jetesiz ǵana des bermeıdi.
Muhtar Áýezovtiń «Eńlik-Kebek» tragedıasyndaǵy Kóbeı men Espembettiń yrǵasýy, bıdiń bıligi, abyzdyń aıbyny, sońyndaǵy túıindi sheshim túıtkildi tarqatty. Osy eki kórinisten sóz salmaǵy aıqyn baıqalyp tur.
Biz muny nege dáıek etip otyrmyz. Sebebi bul kúnde sóz shirkin, aıtylýdaı aıtylyp ta, aq qaǵazǵa jazylyp ta, «kóksandyqtan» kórsetilip te, radıodan irkilissiz shertilip te júr. Biraq sózdiń qańbaq sekildi salmaǵy bolmaı bara jatqandaı. Oqıtyndar da, tyńdaıtyndar da joq dep aıta almaımyz. Degenmen, erkindik degen osy, aıta bersin, jaza bersin deıtinder bar.
Iá, aıtylǵan sózdiń ar jaǵyndaǵy aqıqatqa ekiushty qaraý ádildik emes. Jurt erikkeninen, jelikkeninen jazbaıdy. Árıne artyq aıtatyndar tabylar. Áıtse de urpaq tirligi úshin aıtylǵan sózge mán bermeý jaqsylyqtyń nyshany emes. Aıtylǵan sózdiń aq-qarasy anyqtalyp jatsa, kóp kemshilikke tyıym bolary anyq. Bul turǵydan kelgende keńes dáýirinde gazettegi syn maqala ǵana emes, beldi qyzmetkerdiń berekesizdigi, artyq asap, ózine jaǵdaı jasap alǵany sóz arasyna arqaý etilse, murttaı ushatyn. Qazir de aıtylǵan synǵa qulaq assa, osynyń arǵy jaǵynda bir bylyq jatqan joq pa degen suraqty zerdeden ótkizse, adyraıyp turǵan jemqorlyq tamyryna erte balta silteýge bolady.
Tildegi keıbir jeke sózderdiń taǵdyry qazir «kókparshylardyń» taqymynda júr. Máselen, «On dana jeńil járdem kóligi tapsyryldy» deıdi. Osyndaǵy dana sózi – artyq. Kólikti on sany aıqyndap tur. Ony aıtasyz, «Ittiń eńbegi erekshe» deıtinder tabyldy. «Júz balalardyń» dep jazyp, aıtyp júrgender de bar. Naqty san turǵan jerde kóptik jalǵaý jalǵanbaıtynyn nege eskermeımiz? Osynyń bári bilim berý isindegi júıesizdikten bolyp otyr. Oǵan qosa tilge degen qurmettiń álsireýi de, ózge tilderdiń basqynshylyǵy da, talaptyń álsizdigi de, qatań túrde «táıt» demeý de «septigin» az tıgizip otyrǵan joq.
«Sóz adamdy uly da qylady, masqara da qylady» (J.Balasaǵunı) degende sóz darıasyn tolqytqan Ábish Kekilbaıuly ǵana eske orala ma? Shatty-butty sóılep shatysyp, masqarasy shyǵyp júrgender de aramyzda órip júr.
Sóz tórkini til desek, sol tildegi termın máselesi de kóptiń kókeıinen shyqpaı júr edi. Keńes dáýirinde ózge tilden enip, ornyqqan sózderdi qaıta «tegine» aparý da oılandyra beretin. Jaqynda ulttyq termın týraly ataly sózdi akademık О́mirzaq Aıtbaıuly «Egemen Qazaqstan» basylymynda ashyq aıtty. Endi osyny qaǵys qaldyrmaı, eskersek eken.
Aıtýly ǵalym ult tilin ǵylym tiline aınaldyrýdy, búkil bilim salasyndaǵy oqýlyq qazaq tilinde jaryq kórip, urpaqty qazaq tilinde oqytýdy, ol is Keńes dáýirinde negizi qalanǵanyn, sol bilim berýmen-aq búgingi jaqsylardyń deni aýyldan ósip shyqqanyn, úsh tilde oqytý, jaratylystaný pánderin aǵylshyn tilinde berý, qazaq tiliniń ǵylym tili retindegi qyzmetin shekteıtinin alǵa tartady. Bul qazaq tilin qaıtadan otbasy tiline aparatynyn ókinishpen tilge tıek etedi. Al úsh tuǵyrly til jobasy bolashaqty oılaǵan oıdan týǵan bastama ekenin dáıekteıdi. Ár ata-ana aǵylshyn tilin aqyly oqytýdy ózderi-aq qolǵa ala bastaǵanyn, al aldyńǵy qadamdardy: «Aǵylshyn tilin til retinde oqytý men pándi aǵylshyn tilinde oqytý bar. Biz osy ekeýiniń arasyn aıyryp alaıyq. Bilim jáne ǵylym mınıstrligi ádeıi jurtqa osy ekeýiniń arasyn ajyratpaı usyný arqyly kóz aldap, eldi adastyryp otyr», degen baılamyn eske salady. Jaratylystaný pánderiniń oqýlyǵy aǵylshyn tilinde joq ekenin, ondaı jaǵdaıda sapaly bilim bola ma, jaqsy maman qalaı daıyndalady degen suraqty tótesinen qoıady. «Halyqaralyq termın degenimiz ne?» dep ol týraly da óziniń baılamyn atap, bekitilgen halyqaralyq termın joq ekenin aıtyp, «Demek, mundaı nıettegi adamdardyń teris pıǵyly – halyqaralyq termınderdi aýdarýǵa bolmaıdy degen jeleýmen qazaq tilindegi termın shyǵarmashylyǵyna shekteý qoıyp, orys-eýropa tilderiniń ústemdigin saqtap qalý. Sondyqtan kez kelgen máselege keńestik kózildirikpen qaraıtyn eski daǵdydan arylý kerek. Táýelsiz oılap, qazaq tiliniń qýaty men bolashaǵyna senim artpasaq, damyǵan otyz eldiń qataryna qosyl ýbylaı tursyn, osy qalpymyzdy saqtap qalýdyń ózi muń bolýy múmkin» degen túıin jasaıdy.
Oń-terisine qaramaı, termınderdi san qubyltyp, qyryq túrlendirgennen qazaq sóziniń salmaǵy artpaıdy, qaıta alashubar til aıaqqa oralǵy bolady. Batpandap kire bastaǵan keselden mysqaldap arylý kerek bolyp tur. Iá, ultqa qajet, búgingi-erteńgi urpaqqa kerek. Bul is basyndaǵy azamattardy oılandyrýy qajet. Aıta bersin degen qaǵaberis oı qazir tıimdi kóringenmen, erteń tarıh tarazysy ústinde sarapqa salynǵanda keıingi tolqyndy bul qalaı bolǵan degizbeı qoımaıdy. Alash arystary aıtqandaı búgin bitiretin isti erteńniń enshisine qaldyrmaıyq.
Súleımen MÁMET,
«Egemen Qazaqstan»
Қасым-Жомарт Тоқаев: Бүгінгі жастар – еліміздің ертеңі, ұлтымыздың болашағы
Президент • Бүгін, 12:34
Құрманғазы оркестрі Бейжіңде өткен Дүниежүзілік музыка ЭКСПО-сына қатысты
Қазақстан • Бүгін, 12:27
Мемлекетке тән емес қызметтер жайы талқыланды
Аймақтар • Бүгін, 12:22
Туберкулез дерті екі сағатта анықталады
Медицина • Бүгін, 12:20
Шайбалы хоккей: «Барыс» «Авангардты» ұтты
Хоккей • Бүгін, 12:13
Жаңаөзенде барлық сала мамандары ашық есік күнінде кеңес берді
Аймақтар • Бүгін, 12:11
Ауыр атлеттер Катарға аттанады
Ауыр атлетика • Бүгін, 12:08
Елордада Тәуелсіздік күніне орай қандай іс-шаралар өтеді?
Қазақстан • Бүгін, 12:01
Аймақтар • Бүгін, 11:49
«Еңбек» бағдарламасы өз нәтижесін беруде
Қазақстан • Бүгін, 11:46
Аймақтар • Бүгін, 11:41
Шайбалы хоккей: Даррен Диц «Жұлдыздар матчында» ойнайды
Хоккей • Бүгін, 11:35
Ұлттық банк Алматыдан Нұр-Сұлтанға 2020 жылдың көктемінде көшеді
Қазақстан • Бүгін, 11:24
Кеңесте жастар мәселесі талқыланды
Аймақтар • Бүгін, 11:15
Кен алыбында қайғылы оқиға болды
Аймақтар • Бүгін, 10:58
Рудный қаласында 12 күн бойы жоғалған бала көрші ауылдан табылды
Аймақтар • Бүгін, 10:53
Нұрлан Ноғаев: «Жемқорлықпен күрестің ең нәтижелі құралдарының бірі – цифрландыру»
Аймақтар • Бүгін, 10:41
Шымкент 2020 жылғы ТМД елдерінің мәдени астанасы эстафетасын қабылдап алды
Қазақстан • Бүгін, 10:37
Күрес • Бүгін, 10:23
Алматыда әлеуметтік аз қамтылған отбасыларға төмен пайызбен несие беріле бастады
Аймақтар • Бүгін, 10:16
Киелі жерлерге саяхат сабағы өтті
Аймақтар • Бүгін, 10:13
«Қарапайым заттар экономикасы» елорданың бизнесін қалай дамытып жатыр
Қоғам • Бүгін, 10:03
Қостанайда журналистер арналған семинар-тренинг өтті
Аймақтар • Бүгін, 09:58
Руханият • Бүгін, 09:45
Алматыдағы бокс кешінде үш легионер күш сынасады
Бокс • Бүгін, 09:36
Алматыда «Құрбан болған тұлғалар» атты көрме ашылды
Қазақстан • Бүгін, 09:27
Қазақ үшін Желтоқсан жылдың басы...
Қазақстан • Бүгін, 09:21
Асқар Мамин жұмыс сапарымен АҚШ-қа барды
Үкімет • Бүгін, 09:02
Ұлттық спорт үздіктері анықталды
• Бүгін, 07:50
Студенттер жатақханасы: төлемақы құны көңілге қонымды ма?
Қоғам • Бүгін, 07:44
Руханият • Бүгін, 07:41
Несие алып, несібесін арттырған отбасы
Қоғам • Бүгін, 07:39
Армениямен ынтымақтастық дамиды
Парламент • Бүгін, 07:37
Жолдаудың тиімділігі арттырылуы тиіс
Президент • Бүгін, 07:34
Қоғам • Бүгін, 07:33
Руханият • Бүгін, 07:23
Қоғам • Бүгін, 07:18
Балама энергетикаға басымдық беріледі
Экономика • Бүгін, 07:15
Қоғам • Бүгін, 07:13
Жазушылар одағының мерейлі белесі
Әдебиет • Бүгін, 07:11
Темір жолды жағалап топ бала жүр
Аймақтар • Бүгін, 07:08
Президент • Бүгін, 07:04
Әулиекөлде екі бүлдіршін тілсіз жаудың құрбаны болды
Аймақтар • Кеше
Елбасы Бибігүл Төлегенованы 90 жасқа толған мерейтойымен құттықтады
Қазақстан • Кеше
Мәжілісте жаңа жәрдемақы жайы талқыланды
Парламент • Кеше
Қарағандыда энергетикалық форум өтіп жатыр
Қазақстан • Кеше
Отбасында теңдік болмай, қоғамда теңдік болмас
Қоғам • Кеше
Жүзу: Дмитрий Баландин күміс медаль иеленді
Спорт • Кеше
Елордада «JYR AMANAT» концерт-спектаклі өтті
Руханият • Кеше
Спорт • Кеше
Каратэ: Жерлестеріміз үш алтын алды
Спорт • Кеше
Қарағандыда «Жыл мұғалімі» байқауының жеңімпазы анықталды
Аймақтар • Кеше
Ұқсас жаңалықтар