Діңгектік жасушалар: ізденіс және тәжірибе

Бейсенбі, 1 қараша 2012 7:09

Қазіргі таңда әлемдік медицинаның, оған қоса қазақ медицинасының да күн санап дамып, жетіліп келе жатқанын дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Оған мысал ретінде елордадағы Ұлттық ғылыми медициналық орталықтың «Ғаламдық көшбасшылыққа жету» жобасы бойынша 2010 жылы орталық базасында FDA (АҚШ-тың дәрі-дәрмектер мен тағам өнімдерінің сапасын қадағалау агенттігі) сертификаты бар өндірістік қазақстандық-америкалық зертхана ашып, сонда діңгектік жасушалармен жұмыс істеп жатқанын айтуға болады.

Бейсенбі, 1 қараша 2012 7:09

Қазіргі таңда әлемдік медицинаның, оған қоса қазақ медицинасының да күн санап дамып, жетіліп келе жатқанын дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Оған мысал ретінде елордадағы Ұлттық ғылыми медициналық орталықтың «Ғаламдық көшбасшылыққа жету» жобасы бойынша 2010 жылы орталық базасында FDA (АҚШ-тың дәрі-дәрмектер мен тағам өнімдерінің сапасын қадағалау агенттігі) сертификаты бар өндірістік қазақстандық-америкалық зертхана ашып, сонда діңгектік жасушалармен жұмыс істеп жатқанын айтуға болады. Бұл жоба бойынша аталмыш орталық АҚШ-та қазақстандық жасуша технологияларын сынақтан өткізу мен халықаралық патенттер шығаруды да жоспарлап отыр. Біз бүгін осындағы тек өз еліміздің ғана емес, өзге де шет мемлекеттердің ауыр науқасқа шалдыққан тұрғындарын емдеуде өте тиімді нәтиже көрсетіп отырған діңгектік жасушалар зертханасының жұмысына тоқталуды жөн көрдік.

Діңгектік жасуша дегенді көпшілігіміз күнделікті естіп жүргеніміз рас. Оны денсаулық, әсемдік, мәңгілік жастық сыйлайтын дәрі – панацея деп те атай­ды. Жалпы, діңгектік жасуша дегеніміз – адам тіні мен бар­лық мүшесіндегі жасушалар­дың құрылуына негіз болатын жасуша. Ол ұрық дамуының бас­тап­қы сатысында мол болады, яғни, ұрықтың өз басы бүтіндей ажы­ратылмаған діңгектік жасушалардан тұрады. Нәресте өмір­ге келіп, одан ержете бастаған соң оның діңгектік жасушалары он есе азаяды. Ал ересек адам­дар­дың ағзасындағы бұл жасушалар тіпті аз, көбінесе қан құрамы мен сүйек кемік майында ғана кездеседі. Бұл жасу­ша­лардың негізгі қасиеті – адамның кез келген ағзасының және тіні­нің жасушаларының өсіп-дамуы­на себеп бола алатындығында. Егер ағзаның кез келген жерінде ақау пайда болса, медициналық жолмен енгізілген діңгектік жасушалар зақымдалған жасушаны алмастырады да, оның қызметі­нің қалыпқа келуіне себеп болады.

«Діңгектік жасушаларды прак­тикада қолдана бастағаны­мызға аз уақыт болғанымен, ғы­лыми зерттеулер осыдан он шақ­ты жыл бұрын басталып кеткен. Ол зерттеудің басында тұрған профессор Жақсылық Досқалиев екенін айтып кеткеніміз орынды. Әуелі Алматыда, одан Ақтөбе­дегі мемлекеттік медициналық академия базасында, сәл кейіні­рек елордадағы Ұлттық медици­налық ғылыми орталықта бұл зерттеулер жалғасын тапты. Көп шаруа атқарылды. Діңгектік жасуша дегенді материал дейтін болсақ, сол материалды алудың, сақтаудың тиімді, ғылымға не­гізделген жолдары ұсынылды. Бұны практикаға енгізу жолын­дағы Қазақстан ғалымдарының еңбектері әлемдегі көптеген бел­гілі ғылыми журналдарда жазылып жатыр. Оның жаңалық еке­нін дәлелдеу жолында жиырма шақты патент алынды. Феталдық жасушаларды дерттерді емдеу тәжірибесіне енгізуде Қазақстан ғалымдары бірінші болып жа­ңалық ашты деп сеніммен айта аламыз», – дейді Ұлттық ғы­лыми медициналық орталық бас директорының орынбасары, профессор Әлихан Досаханов.

Діңгектік жасушаны тәжіри­беде қолданып, науқастарды емдеп отырған мемлекеттердің арасында Қазақстанның орны бөлек екенін айтқымыз келеді. Расында, діңгектік жасушамен түп­кілікті емдеу соңғы он жылдықта пайда болды. Біздің елімізде ауруынан айығып кеткен мыңдаған адамдардың алғысы мен дәрі­герлердің батыл қадамдары дің­гектік жасушалармен емдеуді күн­нен күнге танымал әрі се­німді етуде.

Діңгектік жасушалармен ем­деудің тарихы тым қысқа екен деп тұжырым жасауға болмайды. Өйткені, медицина тарихында 1922 жылы түсік тінінен жасушалар алынып, науқастарға ал­ғашқы діңгектік жасушалар ауыстырып салынғаны (транс­плант­талғаны) мәлім. Сондай-ақ, 20-шы ғасырдың ортасында Адис­сон ауруына ұшыраған нау­қастардың бауырының астына феталды жасушалар ауыстырып салынып, олар ұзақ әрі тиімді те­рапевтік нәтиже бергені растал­ған. Оған қоса өткен ғасырдың қақ ортасында, 50-ші жылдары Е.Томастың ауыр лейкемияға ұшыраған науқасқа жілік майын ауыстырып салғаны да діңгектік жасуша тарихындағы жаңалық­тың бірегейі. Сондай-ақ, швед неврологтары 1985 жылы Паркинсон ауруына қарсы алғашқы жасушаларды сәтті ауыстырып салуды жариялағаны медицина тарихынан мәлім. Діңгектік жасушалармен жұмыс істеу қазіргі күнде дамыған мемлекеттерде реконструктивті нейрохирур­гия­ның арнайы бағытына айналды. 80-ші жылдардан бастап әлемнің дамыған мемлекеттерінде діңгек­тік жасушалардың қайталанбас құрамы мен ерекшелігін зерттеуде, оны клиникада қолдануда нақ­ты қадамдар жасалуда. Көп­теген ауруларды емдеу үшін жа­ңа мүмкіндіктер ашылуда. Ал біздің еліміз оны практикада қолдануды бастап та кеткені, ғалымдарымыздың үлкен энтузиазмы мақтаныш сезімін ұяла­тады. Өйткені, бұл көп шығын келтірмейтін әрі ота жасау сынды науқасқа біршама ауыртпа­лық әкелетін ем қатарында бол­мағандықтан, түптің түбінде кли­никада кеңінен қолданыла бастайтыны күдік келтірмейді. Сондықтан емдеудің осы саласында тер төгіп жүрген дәрігер-ғалымдарымызды атап өткеніміз абзал. Олар – жасушалық тех­нологиядағы қомақты бағдарла­маның ғылыми жетекшілері профессорлар Ж.Досқалиев пен   А.Байгенжин, зерттеуші профессорлар Б.Қаюпов, Ә.Жолдасбекова, А.Жүсіпова, С.Туғанбекова,  Ғ.Шаймарданова, К­­.Қа­лиас­қаро­ва, М.Асқаров, медицина ғы­лым­да­рының кандидаттары Д.Жұ­мания­зов, С.Сапарбаев, Н.Кри­воручко, Ә.Жұмахаева.

Медицинада діңгектік жасушаларды шыққан тегіне қарай эмбрионалды, феталды, кіндік­бау қанынан және үлкен адамдардан алатын жасуша деп бөледі. Эмбрионалды діңгектік жа­сушаны бластоцистадан (3-8 апталық ұрық) алады. Бұл жасушаларды әртүрлі типтегі ағза жасушаларына қолдануға болады. Бүгінгі таңда әлемде эмбрионалды жасушалардың он шақты түрі алынып отыр.

Ғалымдар феталды діңгектік жасушаларды 9-20 апталық гес­тациядан (түсіктен) алуға болатынын айтады. Бұл жасушалар­дың өсу қабілеті бар әрі арнайы тіндерде жетілу мүмкіндігі жоғары екен. Сондықтан үлкен адамдарға ауыстырып салғанда бүлінген не «өлген» ағзаның орнында жетіліп, дәл сол ағзаның қызметін атқаратыны дәлел­денген.

Діңгектік жасушаларды алуға болатын жолдың бірі, ол – бала туғаннан кейін жинап алынған плаценталық-кіндікбау қаны. Бұл қанның құрамында діңгектік жасушалар өте көп мөлшерде кездеседі. Оны діңгектік жасушалар криобанкісіне сақтаса, кейін бұл материалды кез келген тін мен органдарды қайта қал­пына келтіру үшін пайдалануға болады, сонымен қатар түрлі ауруларды, тіпті ісік ауруларын да емдеуге болады.

Медицинада үлкен адамдардан алынатын діңгектік жасушалар «жетілмейтін» ағзалар деп есептеледі. Өйткені, ол ересек адамның әбден жетілген тінінде кездеседі де, тіпті оны өзгеге ауыс­тырып салғанда да сол  жасуша алынған тінге салу қажет болады. Жалпы, ересек адамдардан алынатын діңгектік жасушалар аз мөлшерде кездеседі. Жоға­рыда айтқанымыздай, көбінесе кемік майы мен қан құрамынан алынады. Кемік майынан алынатын діңгектік жасушаны медицинада гемопоэздік  жасушалар деп те атайды. Ол әр адамның құр­сақтағы кезінен бастап сүйек кемігінде пайда болып, көбейеді. Олардан адам қанының барлық жасушалары: эритроциттер, лимфоциттер, миелоциттер дамиды. Ге­мопоэздік діңгектік жасушалар кө­бінесе лейкоз ауруымен ауыратын науқастарға трансплантталады.

2007 жылы «Ұлттық ғылыми медициналық орталығы» акцио­нерлік қоғамының базасында құрылған жасушалар технология­сы бөлімшесі 2010 жылы Жасуша технологиясы және трансплантация орталығы болып қай­та құрылды. Орталық ой-пікір­лері бір арнада тоғысқан биотехнологтарды, дәрігерлерді, ға­лым­­дарды топтастыра білді, басшысы медицина ғылымдарының докторы Болатбек Қаюпов. Ор­талық мақсаты – феталдық жасушалар мен аутологиялық жілік майынан жасушалар алу, сақтау және ажырату үшін тиімді технологиялар жасап шығару дейтін болсақ, бұл күнде мекеме сол жұмыстардың үдесінен шығып отыр. Мұнда аутогенді және феталды жасушалармен бөлек-бө­лек айналысатын екі бөлімше бар. «Ұлттық ғылыми медицина орталығы» АҚ бас директоры, профессор Абай Байгенжин діңгектік жасушалар алу үшін алдымен феталдық жасушалармен жұмыс істелгенін айтады. Феталдық жасушадан алынған материалды сақтау, оның ыл­ғалдық температурасын, қорша­ған орта деңгейін анықтау, сол арқылы сақтап қалудың барлық әдісі орталық мамандары тарапынан зерттеліп, практикаға ен­генін баяндады. «Діңгектік жасушаларды ауыстырып салу, клиникаларда көріп жүргеніміздей, тікелей қан құю сияқты процесс емес, дейді Абай Байгенжин.      – Медицина маманы емес адам­дарға түсінікті тілмен айтатын болсақ, алынған материалды сақтайтын орын керек. Біздегі мамандар алдымен сол орынды нақтылады, яғни, жасушалар криобанкін жасап, жасушалар қорын дайындады. Бұл үлкен жаңалық. Біздің бұл жаңалы­ғы­мыз АҚШ-тағы осы сала мамандарын да бей-жай қалдырған жоқ. Діңгектік жасушалар ар­қылы трансплантация жасаудың қауіпсіздігі мен нәтижелілігі бел­гілі болған соң АҚШ-тың Stemedika компаниясының өкіл­дері осында келіп, екі жақты қа­рым-қатынас жасалды. Ол бо­йын­ша нақты-нақты жоспарлар бар. Соның ішіндегі ең бір ма­ңыз­дысы – АҚШ тұрғында­рының біздің елімізде емделуі. Біз АҚШ тұрғындарына діңгек­тік жасушалар арқылы көмек көрсетуді Діңгектік жасуша және трансплантация орталығы ашыл­ған 2010 жылдан бастап кеттік. Қазіргі таңда көптеген шетелдік науқастар жазылып шықты. Оған қоса біз өз еліміздің тұрғын­дарына да қызмет көрсетеміз. Зертхана ашылғалы бері 3 жарым мыңдай науқасқа қызмет көрсеттік», – дейді профессор.

Әңгіме иесінің айтуынша, дің­гектік жасушамен емдеу 2005 жылдан бастап клиникаға енгі­зіл­ген. Сол кезде Денсаулық сақ­тау министрлігінің, Ғылыми кеңестің рұқсатымен алдымен азғантай адамға зерттеу жүр­гізуге, қолдануға рұқсат берілді. Онымен қатар жүргізіліп отыр­ған ғылыми жұмыстар осы кезге дейін бір сәт те толастамапты. Осы тұста айтылуы тиіс ең бір маңызды оқиға қазақстандық ға­лымдар өздері ашқан жасушалық технологиялар саласындағы жа­ңалықтарды пайдалана отырып, қазіргі таңда АҚШ, Ресей, Кувейт, Тайланд, Сауд Арабиясы сынды мемлекеттер мен өз еліміздің тұрғындарын әртүрлі дерттерден құтқарып отыр.

Орталықта діңгектік жасушаларды зерттеу бойынша жұмыс­тар көптеген салаға бөлінеді. Соның ішінде ми зақымдануын, шеткі жүйке жүйесі зақымда­нуын, 1,2 типті сусамырды, А, В класына жататын бауыр циррозын, бүйрек жеткіліксіздігі ауруларын емдеуде діңгектік жасушаларды қолдану тиімді нәтиже беруде. Әсіресе, түрлі жағдайдағы апаттар барысында ми, жүйке жүйесіне зақым келіп, жүре алмай қалған адамдар осы орта­лықта емделіп, жүріп кеткенін айғақтайтын құжаттар бар. Бұл туралы біз газетіміздің осы жылғы 10 тамыздағы нөмі­ріндегі «Көшбасшылыққа қадам» атты мақаламызда жазған болатынбыз. АҚШ-тың Stemedika ком­па­ниясының директоры Дэвид Хоу­дың, Ұлттық ғылыми медици­на­лық орталық басшыларының, сондай-ақ, шетелден келіп емделген бір топ азаматтардың қа­ты­суымен өткен баспасөз мәс­ли­хатынан жазылған сол материал негізінен орталықтың көш­бас­шылыққа ұмтылу барысын­дағы нәтижелі жұмыстары туралы еді.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: медицинада кез келген әдістің өзіне тән қиыншылық­тары болады. Бастысы бұл бағытта алғашқы қадамдар жасалды. Нәтижесі жаман емес. Олай болса жаңалыққа бірге қуанып, ары қарай ұзағынан сүйіндірсін деуді ғана айтқымыз келеді.

Айгүл СЕЙІЛОВА,

«Егемен Қазақстан».