«Jeti jarǵy» jıen jaıly ne deıdi?

Qazaqqa tán osy minezdiń baıybyna úńilsek, munyń artynda qyz ataýlyǵa jasalǵan qurmet jatyr. Babalarymyz qyzyn týǵan úıinde az kún qonaq dep qadirlep, bar asylyn boıyna taǵyp, qyz bosaǵada otyrmaıdy dep joǵary shyǵarypty. «Qyz ketken soń aýyldan qyzyq keter» dep, árbir uzatylǵan qyzdyń baqytty bolýyna úmit artyp, aýyly bos qalǵandaı kórinedi eken. Barǵan eline kelin bolǵan qyzǵa tórkin jurty da sondaı ystyq tartyp, týǵan balasynyń júreginde naǵashylaryna degen mahabbatty ege bilipti. 

Kelin degen sózdiń tórkininde ózge jurtqa kelip engen uǵymy jatsa, jıen degen sózde «naǵashyńnyń malyna en salyp qaıt, jıǵan endi aldyǵa salyp, mal alyp qaıt» degennen «jı-en», «en jıýshy» uǵymynan jıen sózi shyǵypty deıdi. Arsalańdaı jetken jıenine de naǵashylar: «qanyńda qanym bar, janyńda janym bar, qaryndasym, ıá ápkem qursaǵynda «kóterip, janyńdy jaryq dúnıege alyp kelmese, seni biler me edik», dep jıeni aryndaǵanda kishireıgen ústine kishireıip, birdeńe dese uzatylǵan qaryndasynyń kóńiline kireýke túsetindeı jıeniniń erkeligin kótere bilipti. Paryqtap, baıyrqalaǵan janǵa jıen qurmetteýdiń astarynda qaryndastyń, qyzdyń qadiri jatyr.

Tipti «Jeti jarǵyda» naǵashynyń jıenine «qyryq serkesh» berýi kórsetilipti. Jıeni naǵashysyna qyryq serkeshimdi alýǵa keldim dep arnaıylap barǵanda, ony qur qol qaıtarmaı, qalaǵanyn berýiniń ózindik máni bar. Ertede bir jıen naǵashysyna: – Naǵashy, bıyl qyryq serkeshimdi alamyn, depti. – Eee, ala ǵoı, qolyńdy kim qaǵypty, enińdi sal dese, jıen turyp, – joq, qazir emes, alda týar erkek qozynyń bári meniki bolsyn, kúzde kelemin, – depti. Kóktem kelip, saqman bolǵanda álgi baı naǵashynyń barlyq qoıy qozdap, túgeldeı erkek týypty. «Jıendi urǵannyń qoly qaltyraıdy», jıenniń nazasyna qalý jaramaıdy degen naǵashy emes pe, jıen solaısha bir jylǵy týǵan tóldi túgeldeı aldyna salyp aıdap áketipti deıdi.

Qazaq kelindi de qadirleı bilgen. Aýyl úıde úlken qaınaǵanyń biri áıeline ashýlanyp jatqany estilgende kórshi úıdegi esti ene jelegi jelbiregen kelindi álgi úıge jiberedi eken. Syzyla túsip, bosaǵadan sálem salǵan kelindi kórgende kárine mingen qaınaǵa sabasyna túsip, kelin aldynda jibekteı esilip, batasyn berip, ashýyn umytqan. Qyz ben jas kelin taqqan taǵym syldyry úlkenderdi qaryndasym, qyzym, kelinim keledi degizip jınaı túsetin, jınaqylandyratyn. Osylaısha qyz da, kelin de eldiń uıaty, ary men abyroıynyń bólshegindeı bolypty. Qyzdy, jalpy áıel zatyn qadirleı bilgiń kelse, qazaq dástúrine úńil, qazaqtan úıren deıtindeı.
Zamannyń ózgerýinen be, qazir qyzdarǵa degen kózqaras ózgere bastaǵan. Osy túrlegen túrdi balaǵyn kesip, saqalyn jibergen baýyrlar údete túsýde. Áıel erkekten bir bas tómen, áıel eriniń júzine qaramasyn, eki ret aıtyp, úshinshisinde sabap al, áıel óz ornyn bilýi tıis degen yńǵaıda kóptegen áńgime aıtylady. Búginde qazaqtyń qyzyn áıel ústine áıel esebinde, nekelep alyp, artynan «talaq» aıtyp júre berip, qyz nalasy men obalyna qalý ardyń isi emes tárizdi. 

Qazaq qyzy men áıelinde o bastan qanynda ákeni, jardy, aǵany, inini qurmetteý bar  ekeni, solardyń jolynda qurban bolaıyn deýi «aınalaıyn» degen emirengen sózden de kórinbeı me? Seniń basyńa keler qıyndyqty men aınalyp, boıyma alaıyn, sen aman júr, jarym, ulym, baýyrym deıtin qazaq áıeli týdyrǵan «aınalaıyn» sózi sonyń aıǵaǵy ekenin umytyp bara jatqandaımyz.

Qazaq qyzyn o bastan tumshalamaǵan, erkin ósirip, az kúngi qonaǵyn aıalap, mápelegen. Esti qyz erkeligin bile júrip, olaq salaq bolmaı, sharýanyń retin bilip, kózin salyp, ıini kelgen sharýany atqarysyp, barǵan jerinde «aqsaýsaq kelin» atanbaýdyń qamyn óz úıinde júrip-aq úırengen. Qadirli bola júrip, barǵan jerinde qadirin arttyrýdyń negizin úıinde qalaǵan. Osyndaı jalǵastyq jibin úzip, qyz qadirin túsirgennen kim utty? Bilgen janǵa áıel zatyn aıalaǵan ult utady. О́ıtkeni, ulttyń úzilip túserdeı názik jeri de, durys baǵyttamasa urpaǵyńdy buzar osal jeri de áıelde jatyr. «Qurmet kórmegennen kurmet dámetpe», deıdi halyq. «Áıel bir qolymen besikti, bir qolymen álemdi terbeıdi» dep beker aıtylmaǵan bolýy kerek. Búgingi búldirshin qyz, boıjetken qaryndas --erteńgi – ult anasy. Qazaq jıenin qadirleı bilgende osyny qaperde ustaǵan.