Сонда бұ заманның өте туған, өркениеттің өрісіне шығып, ақпараттың алтын кілтін қолына ұстап отырған асыл ұрпағын иландыратын «Бейімбет Майлин ғұмыр кешкен заманның да, Бейімбеттей жазушының да енді тууы екіталай» деген айнымас уәж ғана бұған тоқтам бола алар-ды деп ойлаймын. Ардақты ұстазым, көрнекті ғалым Тұрсынбек Кәкішұлының: «Егер жер бетінен қазақ деген халық жойылып кетпесе, біз Бейімбетке үнемі орала беретін боламыз» деген өзім құбыланамадай қабылдаған тұжырымы кешегі мен бүгінгінің жемісті жалғасуына жол ашқан жаңа заманның ахуал-халінен және бір хабардар етсе керек.
Иісі қазақ баласы үшін Бейімбет Майлиндей мағыналы жазушының орны да, өрнегі де бөлек. Жұрттың бәрі Бейімбетті біледі, Бейімбетті айтсаң, кім болса да желпініп, сөйлегісі келіп, бір нәрсе айтқысы келіп тұрады. Жазушының атын естігенде кәрі де, жас та әнтек түрленіп, әлденелерді есіне түсіргендей, еріксіз сергіп сала береді.
Мұның ешбір ерекше сыры жоқ. Өйткені Бейімбет халыққа ерте танылған, өте өнімді еңбек еткен жазушы. Дәуірдің болмысы мен құндылықтары жаңарса да, Бейімбеттің халыққа қарата айтқан сөзі өзгеріссіз қалды, қай заманда да сол қазақы қалпында халқының жүрегіне құбылмай құйыла кетті. Сондықтан Бейімбеттің шығармаларын оқымаған да, оқымайтын да адам жоқ. Бұрын оқымаған адам – бәрібір оқиды; ал бұрын оқыған адам уақыт өте келе қайта оқиды. Бұл – дәлелдеуді керек етпейтін шындық және Бейімбетке бейіл оқырманның бойында бұрыннан бар құбылыс, жаңа заман да мұны теріс дей алмады.
Рас, Бейімбеттің өмір сүрген заманы да, араласқан адамы да, шығармашылық амалы да басқашалау болды. Соған орай кешегі жазып қалдырған бірсыпыра сөзінің бүгінгі мінбеге жараспауы бек мүмкін. Алайда жаратылысы бәрімізге ортақ алаш ұлының қилы-қилы күндердегі шартты да нақты бейнесін ана тіліміздің күллі байлығымен боямасыз мүсіндеп, сол риясыз ақкөңіл таныс-бейтаныс қазақтың тұтас тұлғасын алдағы жүзжылдықтармен мәңгілік жүздестірген құдіретті қаламын (қаламның киесін де, иесін де еске ұстай отырып) ешқашан бұрынғының бұлтарысында қалдырып кете алмайтынымыз анық. Бұл қауырсын кезінен ұлттық әдебиеттiң үдерісімен тығыз байланысты болған және қалыптасып, қатайғалы қазақтың көркемсөзі мен көсемсөзіне өлшеусiз әсер етiп келе жатқан һәм әсер ете беретін төселген, жүйрік, қайраткер қалам. Қазақы жұрттың Бейімбет шығармаларына, онымен дәуірлес қаламгерлердің мұрасына, со заманда сомдалған қалтқысыз әдеби кейіпкерлердің табиғатына қарайлай беретіні содан болса керек.
Бейімбеттей біртуар жазушының шығармашылық тағдыры мен адами тағдыры теңдес емес. Ол айтарын айтып үлгермеген, жазарын жазып тауыспаған, жүректегі батпан шерді тұтастай тарқатып бере алмай кеткен боздақ. ХХ ғасырдың отызыншы жылдарындағы лаулаған отқа зар заманның құйын-желі ұшырып түсіргенде, ақ мақтадай лап етіп жанып, отты шеңгелдің орамынан шыға алмай қала берген есіл ер.
ХХ ғасырдың басында қолына қауырсын қаламын алғанда ол жай ғана Бимұхамед Майлин еді. Сол ғасырдың астан-кестен, алағай-бұлағай, аумалы-төкпелі, қилы-қилы кезеңдері ұлтын риясыз сүйген кіршіксіз Бимұхамедтің жан дүниесін екіге бөлді. Өмір сүрген қоғамы бір Бейімбеттен екі Майлин өсіріп шығарды. Бірінші Майлин ХХ ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы ұлтжандылық арманымен алаңсыз ержетіп, балаң да балауса шығармашылығын осы арнамен алып жүрді; екінші Майлин – кешегі жетпiс жыл бойы бәріміз бастан кешірген таптық қоғамның танымдық таңбасын бойына берік сіңіріп, «бас жазушы» деген биікте тұрды.
Бірақ жазушының алашшыл арманы – кеңестік дәуірден өрісін таппады, ақыры осы үшін қуғын-сүргін құрбанына айналды. Ал кеңесшіл келбеті ғасырлар тоғысындағы бостан оймен бірден біте қайнасып кете алмады. Осы кезде Бейімбеттің өзіне, шығармаларының тарихына, тақырыбына, идеясына, ол жасаған кейіпкерлер табиғатына деген бұрыннан қалыптасқан көзқарастың әредік әрлене бастағаны сезілді. Әрине мұндай бірлі-жарым ой-пікірлер Бейімбеттің орныққан феноменін әлсірете қоймады әрі ұлттық қазынамызға айналған алтын қолды шығармаларының классикалық сапасына көлеңке түсіріп, келісімін бұза алмады. Бірақ ең бастысы – әдебиеттанудағы қаламгердiң өмірі мен шығармашылығын саясаттың аясында сараптайтын осы уақытқа дейін орныққан ескі әдістен бас тартатын кез келгенін ұқтырды.
Осы негізде Бейімбет сынды классиктердің күллі сөз мұрасы бұрынғыдай бөлшектенбей, тәуелсіз елінде біртұтас шығармашылық құбылыс ретiнде қарастырылуы керек деген тұжырымдама алға тартылды. Және Бейiмбет Майлиннiң шығармашылығын оқу мен оқытудың, зерттеу мен зерделеудiң ХХІ ғасырдағы жаңа ғылыми бағыты оның ағартушылық идеяны азаттық күресiне ұластырған алашшыл жазушы (1); жаңа пролетарлық әдебиет жасауға атсалысқан кеңес жазушысы (2); тәуелсiз елiнiң тарихында лайықты орны бар ұлт жазушысы (3) тұлғасына сай келетін үш тұрлаулы тезистен туындайтыны тиянақталды.
Жазушының өмірі мен шығармашылық мұрасын зерделеудің біз ұсынатын негізгі бес кезеңі де осы тұғырлы тезистер арқылы нақтыланады: Бiрiншi кезең – қолына қалам ұстаған сәттен бастап 1922 жылға дейiнгi аралық. Бұл оның патшалық Ресей боданындағы қазақ елiнде ұлт ұранын ұстанып, осы мақсатпен шығармалар туындатқан, 1917 жылғы қос төңкерiске тап болған, кейiн алаш қозғалысымен қанаттасатын шағы. Және де шығармашылық ғұмырының ұзақ уақыт ашып көрсетiлмеген көлеңкелі тұсы; екiншi кезең – 1922 жылдан басталып, 1937 жылдың ойранымен аяқталатын мезгiл. 1922 жылдан басталу себебi – дәл осы жылы ол партиялық-кеңестiк «Еңбекшiл қазақ» газетiнiң босағасынан аттады, бұрынғы идеялық мұраты өзгердi, жаңа қоғамды насихаттау жолына түстi. Жазушы шығармашылығының жемiстi шағы да осы кезең; үшiншi кезең – 1937-1957 жылдар арасы. Осы жиырма жыл iшiнде оның есiмi мен шығармашылығы «халық жауы» деген қара жамылғының астында жатты. Бұл кезеңде Бейімбет туралы мүлде сөз болған жоқ, ол ұрпақ санасынан сызып тасталды; төртiншi кезең – жазушы ақталып, шығармалары халқына қайтарылған 1957 жылдан бастап, әдеби-ғылыми зерттеулер арқылы қазақ кеңес әдебиетiнiң негiзiн қалаушылардың бiрi ретiнде кеңiнен насихатталып келген 1991 жылға дейiнгi аралықты қамтиды. Қазір жазушының өмірі мен шығармашылық мұрасын зерделеудің бесiншi, ең керекті кезеңiн бастан кешiрудеміз (Бұл жолғы сөзімізді бейнелі түрде «бесінші кезең баяндамасы» деп те атауға болар еді).
Бейімбет сан қырлы жазушы. Ол әдебиеттің барлық саласына араласып, барлық жанрда қалам тартқан адам. Әдетте, кез келген жазушының тырнақалды кезеңiнде отбасының ықпалы, үлкендердiң әңгiмесi, алғашқы туындылардың қызығы, елiктеу-солықтау, әр қиырға қалам салып байқау, ниеттес достар мен тәлiмгерлер әсерi тәрiздi айналып өтуге болмайтын заңды қажеттiлiктер болады. Бұл бiр ауыз сөзбен түйiндей салатын нәрселер емес. Жазушының болашақ ұстанымына негiз қалайтын, қаламгерлiктiң дұрыс жетiлуiне ықпал ететiн факторлар.
Ел iшiнiң өткiр сөзге өзгеше қарайтын әдетi жазушы шығармашылығынан бiршама бiлiнiп отырады. Көптеген шығармаларында кейiпкерлерiнiң аузына өлеңдетiп сөз салатын әдетi не есiнде жүрген ескi жырларды қосып жiберетiнi, әсiресе деректi шығармаларын байырғы әңгiмелермен «тұздықтап» отыратыны осыдан қалған. Шығармаларына түптұлға ретiнде пайдалануда да (Шаншар молда, Арғынбай қажы, т.б.) алғашқы ізденістерінің белгiлерi аз емес. Соған қарамастан, жазушы зертханасының осы тұсы тым көмескi. Бұл кезеңдегi көптеген балаң жырлары белгiсiздеу әрі сақталмаған. Ол «Айқап» журналы арқылы ұлы Абайдың, Ахмет Байтұрсыновтың, Мағжан Жұмабаевтың, Мiржақып Дулатовтың, Сәкен Сейфуллиннiң, Сәбит Дөнентаевтың жырларымен танысты: бұл қаламгерлiгiнiң қалыптасуына елеулi әсер еттi, талабын ұштады, санасына соны ой салды, қолына қалам алуға итермеледi.
Жазушы өз жазбаларында отызыншы жылдардың саяси қалпына сай кеңінен баяндай алмаса да, оның дүнияуи көзқарасының, «миллет үшiн» деген мәңгiлiк мақсатының iргетасы мықтап қаланған орта – «Ғалия» медресесi, өзі бастап шығарған «Садақ» қолжазба журналымен ұштасатын өмір кезеңі. «Қазақ» газетi де қаламгер үшін маңызды һәм мәнді. Бейімбеттің бұрынғы зерттеулер жәмиғатқа жариялай алмаған «Айқапты» көздің ағына, «Қазақ» газетін көздің қарасына теңеген пiкiрi бар. 1918 жылы «Қазақ» газетіне жарияланған «Алашордаға» өлеңінің тағдыр-талайы туралы да осылай тұжырымдауға болады. Бұл Бейімбеттің кешегi кеңес заманында «тап жыршысы» атануының заманға қарай жасалған мәжбүрлi амал екендiгiн байқататын, анығында Бейімбеттің де алғашқы күннен aлаш арыстары тәрiздi ұлтым деген ұлы арманын аялап өткенiн аңғартатын туынды. Осымен байланысты негiздеп айтатын тағы бір шындық – Ахмет Байтұрсыновтың өмiрi мен шығармашылығының Бейiмбет Майлиннiң қаламгер болып қалыптасуына елеулi ықпал еткендiгi. Бейiмбеттiң отызыншы жылдардың ойранында опат болуының ең басты себебi де осы өмiр тарихындағы алаш қозғалысымен қанаттас болған кезеңдерiне байланысты. Қуғын-сүргiн жылдары «бастапқы көзқарасымнан бас тарттым, адасқанымды түсiндiм» деп Ахаңа, бiр кезде өзi «көздiң қарасындай» деп бағалаған «Қазақ» газетiне амалсыздан ашына қарауға, үлкен әдебиетке алып келген сындарлы соқпақты айналып өтуге мәжбүр болса да, Бейімбет Майлиннің балапан қаламына Ахмет Байтұрсыновтың бата бергенi, ақындық бетiн бiрiншi болып ашқаны рас.
Б.Майлиннің 1937 жылғы «Қылмыстық ісінің» құжаттарында жазылғандай, мұрағат қорындағы «Бірлік туы», «Ұран», «Алаш», «Сарыарқа», т.б. осы сияқты газеттерде, ғасыр басындағы басқа да бейресми басылымдарда шығармалары кездеседі. Ал бір ауыз сөзбен тұжырымдайтын болсақ, бұл шығармалардың мазмұны мен идеясын ұзақ уақыт бойы кеңестік дәуір дәйектеген Б.Майлиннің тапшыл тұлғасымен шендестіру мүлде мүмкін емес, керісінше санаға сіңген ұлтқа қызмет ету мақсатының ақын жүрегінде түбегейлі тереңдей бастағаны байқалады. Отызыншы жылдардағы сыншылардың бірі Бейiмбеттің осы кезеңдегі жырлары туралы «Ақын өзiнiң кiм екенiн және ол кездегi саяси бағытының қандай екендiгiн ашық айтып отыр. Қазақ үшiн тудым, қазақ үшiн өлемiн, өзгенiң бәрi маған жау, онымен төбелесемiн дейдi. Алаш туын көтерiп, ұлт сойылын соқ дейдi. Ендеше бұл алашорданың iсiнен сырт қалғандық бола қояр ма екен? Бiздiңше, бола қоймайды…» деп жазғаны да қаперде болатын жәйіт.
Бейімбет Майлиннің көзі тірісінде 66 кітабы (қазақша, орысша, ұйғырша) жарық көрді; оның 49-ы өзінің төл авторлығымен шыққан еңбектері болса, қалғаны – басқа авторлармен бірлікте жазған, құрастырылған жинақтар (Бұлардың ішінде Қазақстан аумағында сақталмағандары да бар). Ал тұңғыш кітабы жайында айтқанда, «Еңбекші қазақ» газетінде редактор болып тұрған кезінде Смағұл Сәдуақасовтың 1925 жылы Бейiмбетке өлеңдер жинағын жасатып, өзi оған кiрiспе сөз (дәйектеме) жазып, тез бастыру үшiн Ақмешiт (қазiргi Қызылорда) баспаханасына ақынның өзін әдейі жiбергені дәлелді дерек бола алады. «Бұған дейiн Бейiмбеттiң ешбiр шығармасы кiтап боп басылған жоқ-ты» дейдi С.Мұқанов. Осы алғысөз әрі Б.Майлиннiң сөз өнерiндегi сыбағасына тиген ең бiрiншi баға. «Еңбекшi қазақ» кiтапханасы» айдарымен белгiлi қаламгерлердiң еңбектерiн жеке кiтапша етiп шығару дәстүрiн бастаған редактор С.Сәдуақасов оның бірінші өнімі етіп Бейімбеттің «От басында» жинағын шығарды. Сөйтіп, Бейiмбеттің екiншi жинағының жарық көруіне де Смағұл себепші болды. Және ол 1928 жылы «Молодой Казахстан» жинағында Бейімбеттің «Қырмызы» және «Күлпаш» әңгімелерін орыс тіліне аударып жариялады. Өткен ғасырдың 30-жылдары кеңестік әдеби сын осының бәрін ескере отырып, Бейімбетті «сәдуақасовшылдықтың» бағдарламасын жырлады деп аяусыз сынады. Бейімбеттің 1937 жылғы қылмыстық ісінің материалдарында Смағұл есімі жиі қайталанады. Тергеу хаттамаларынан өзінің Смағұл Сәдуақасовтың ұлтшылдық тобының мүшесі екендігін «растап» қол қойған сәттері кездеседі.
Кеңестік заманда «бас жазушы» атанған Бейімбет шығармалары әсіресе 1933-1936 жылдары баспасөзде өте көп жарияланды, кiтаптары да жиi шықты. Бірақ өзінің шығармашылық тәжiрибесi туралы жазып қалдырғаны аз. Бұл орайда қанағат тұтатынымыз – ұзақ уақыт қайта жарияланбай келген «Мен қалай жаздым?» және «Екi оқушыға жауабым» деген тарихи мәнi бар екі мақаласы ғана. «Қазақ совет әдебиетінің тоқырау кезеңі» (Т.Кәкішұлы) деп бағаланған 1930-1933 жылдар Бейімбет үшін белгілі бір шығармашылық бетбұрыстың қарсаңы болды. 1930 жылы шыққан «Қалқоз» (автордың өзі осылай жазған, «Колхоз» емес) жинағымен жедел әрi жиi жазылатын дәстүрлі шағын әңгiмелеріне нүкте қойды.
Отызыншы жылдардың бас кезiндегi қалқоздастырудың қайшылықтары, елдiң жаппай аштыққа ұрынуы шығармаларының табиғатын күрт өзгертті. Кейiнгi еңбектерінде («Он бес үй», «Асулардан асқанда», «Берен», т.б.) бұл тақырыпқа басқаша қарай бастады. Оның алпыстан астам әңгiмесінiң ең соңғыларының 1930 жылы жазылған «Қалқоз қорасында», «Қызыл әскердің үйі» атануы кездейсоқ емес. Қолдан жасалған таптық күрестің қазақ баласы тап болған трагедиясын Бейімбет 1929-1930 жылдары «Арыстанбайдың Мұқышы», «Даудың басы – Дайрабайдың көк сиыры», «Қара шелек», «Қанды кек», «Сары ала тон», «Әлiштiң пырағы», «Зәкiржан молда» және т.б. осы сияқты («Қалқоз» жинағындағы) кейін классикалық мұраға айналған әңгімелерін жазу барысында бұрынғыдан да тереңірек сезінді деп бағамдауға болар еді.
«Мен қара сөзге айналдым, – деп жазды Б.Майлин. – Сонда осы олқылыққа түгел тығын болдым деп мақтанатын кiсiң мен емес, менiкi – шығармамның түрiн бiрөңкей соған қарай аударып көру едi. Аудардым да. Жаман болсын, жақсы болсын, сол 30-жылдан берi қара сөзбен едәуiр нәрсе жазып тастаған сияқтымын. Бұдан былай да қолымнан келгенше, күштi осы қара сөзге салсам ба деймiн. Өлеңнен гөрi iстелуi ауыр болғанмен, икемiм осыған ауды»,
Оның өз шығармашылығына сын көзiмен қарап, жалпы поэзия жөнiндегi ойлары, әдеби сын мен сыншы жайындағы пiкiрлерi, бiрыңғай прозалық шығармалар жазуға бағыт алуы осы кезеңнің атаулы ерекшелiгi. Отызыншы жылдар өлеңдерiнiң белең алып бара жатқан «ширпотребтiк» астарын да Бейiмбет Майлин ерте аңғарды. Бiр кездегi өзінің жалаң ұраншыл кейбiр жырларына «менiң жазған өлеңiмнiң iшiнде таңдай оярлық тәттiсi бола қойды ма екен?» деп сын көзiмен қарады. Шығармаларының ескiргенiн алдымен жазушының өзi сезiнуi керек дейтiн Ғабит Мүсiрепов ғибратының ақиқаты осында. Оқырман да мұны сезiнбей қалмақ емес-ті. Жазушының белгiсiз шығармаларының бiрiнде, міне нақ осы жәйіт сөз болады.
...1935 жылдың маусым айында Қазақстанға келген Ленинград жазушыларымен бiрге шығармашылық сапарға шыққан Бейiмбет Майлин Балқаш жұмысшыларымен болған кездесуге қатысады. Кездесу үстiнде оған бiрнеше сауал берiледi, соның iшiнде «Бiздегi пролетариат ақындарының өлеңдерi байшыл ақындардың өлеңдерiндей неге сұлу шықпайды?» деген сұрау түседi. «Осы сұрауды берген жiгiттiң бетiне мен қадала қарадым, – деп жазды кейін Б.Майлин. – Жас қана жiгiт. Бұл сұрауды қандай оймен берiп тұрғанын кiм бiлсiн. Ойнап сұрағанға шындап жауап бер деген ғой: шындап жауап беруге тура келдi».
Әрине, жазушы қаншама шындап жауап бердiм десе де, сол тұстың талабы деңгейiнен аса алмады. «Кеше мәдениет iскерлерiнiң съезiн ашарда байшыл жазушылардың шығармаларымен салыстырғанда бiздiң кеңес ақын-жазушыларының шығармаларының салмағы түр жағынан болсын, мазмұны жағынан болсын қаншалықты басым жатқандығын Ораз жолдас айтып өттi» деп Жандосовтың сөзiне сүйендi; «Темiрбек жолдас баяндамасында бiр кезде «даңқы жер жарған» Мыржақыптың, Мағжанның өлеңдерiмен, бiр кезде батырақ боп жүрген Сәбиттiң өлеңiн салыстырып, қайсысының сұлу екендiгiн көзге елестетiп бергендей болды» деп Жүргеновтiң пiкiрiн алға тартты.
«Сылдыр-сылдыр,
Жүректi өртедiң құрғыр…» деп Мағжан бiр кезде қыз үшiн күйiнсе, ендi «Ақ аюдағы» Сәбиттiң:
«Жарылса жар, теңiзге кеме батса,
Техника кемдiгi ол уақытша.
Түптегенде табиғат тұсаулы ат,
Табиғат құл, түбiнде адам патша!»
деген өлеңiн оқығанда iшi өртенер. Сұлудың сұлуын, көркем сөздiң кестесiн келтiрiп отырған кеңес әдебиетi, кеңес ақын-жазушылары…» деп түйiндейдi Бейімбет. Соған қарамастан бәрiбiр «пролетариат ақындары өлеңдерiнiң байшыл ақындардың өлеңдерiндей неге сұлу шықпайтыны» ашылмай қалады. Мұны сұрау қоюшы жас жiгiт те, жауап берушi Бейiмбет Майлин де сезген, бірақ ешқайсысы да әрі қарай ашып айта алмаған.
Белгілі «Сот алдында» әңгімесі – Семей өңіріне сапарының жемісі. Әңгіменің бастауында өкіл Ермұқамбетұлының науқан жөніндегі баяндамасы туралы айтылады. Ол Тасқұдық аулының кедей-батырақтарының осы науқанды көңілдегідей өткіземіз деген қаулы алуымен жалғасады. Ал әңгімедегі тартыс Байғұл байға мың пұт артық астығыңды он күн ішінде өкіметке тапсыр деген қаулыдан шығады. Бұған, әрине қарсы әрекет туады. Нәтижесінде ел асып қашпақ болған байлар тобы қолға түседі. Қылмысты деп табылған он бес адамға Ащыөзек басында көрнекті сот құрылып, байлардың мал-мүлкі қазынаға алынып, өздері жер аударылады.Отызыншы жылдардың мүддесінен қарағанда, әңгіменің бұлайша түйінделуі, кедей-батырақтың жеңіп шығуы әрі қажеттілік, әрі заңдылық.Тап тартысының осындай иірімдерін көрсете отырып, жазушы оның қарама-қарсы қырын да ұмыт қалдырмайды. Ауыл кедейлерінің басын қосып, артель құрмақ ойын білдірген Ыбырашқа көпшілік атынан айтылатын мына жолдар:
«– Жарылқайтын болса, осының өзін неге жарылқамайды, ә? Тақымың жылтылдап былтырдан бері шабумен жүрсің, не істеген кәсібің жоқ, не тапқан табысың жоқ; қатын-балаң шұбырып, кім көрінгеннің есігінде жүр...» немесе астық жасырды деп сотқа тартылатынын білген соң қарсы әрекет жасауға көшпек болған Байғұл байдың қырау шалған сақалын тұтамдап отырып:
«– Қайтейін, шырағым, бір зауалын берер-тағы» деген сөздері бұрынғы жүгіртіп оқыған оқырманға білінбегенмен, бүгінгі қайта оқыған адамды басқаша сезімге бөлейді. Жазушы отызыншы жылдардың өзінде осындай сырт көз бірден сезе қоймайтын, бірақ ішкі астары қат-қабат түпкі ойын сыналап болса да сіңіре алыпты.
Серікқали БАЙМЕНШЕ,
филология ғылымдарының докторы, Қазақстанның құрметті журналисі, бейімбеттанушы
МӘСКЕУ
