Еуропаны ереуіл елесі кезіп жүр

Сейсенбі, 20 қараша 2012 7:11

Төрт жылдан бері төрткүл дүниені дүрліктірген дағдарыс кәрі құрлықты тағы бір сілкініске ұшыратпай тынбайтын секілді. Сонау ХІХ ғасырда Карл Маркс «Еуропаны белгісіз бір елес кезіп жүр – коммунизм елесі», деп адамзат тарихының ХХ ғасырындағы ұлы төңкерісін дәл болжаған еді. Енді міне, ХХІ ғасырдың басында Еуропаны тағы да жаһандық бір жойқын елес кезіп кетті. Оның ақырының қайда апарып соғарын кім болжапты…

Сейсенбі, 20 қараша 2012 7:11

Төрт жылдан бері төрткүл дүниені дүрліктірген дағдарыс кәрі құрлықты тағы бір сілкініске ұшыратпай тынбайтын секілді. Сонау ХІХ ғасырда Карл Маркс «Еуропаны белгісіз бір елес кезіп жүр – коммунизм елесі», деп адамзат тарихының ХХ ғасырындағы ұлы төңкерісін дәл болжаған еді. Енді міне, ХХІ ғасырдың басында Еуропаны тағы да жаһандық бір жойқын елес кезіп кетті. Оның ақырының қайда апарып соғарын кім болжапты…

Иә, кәрі құрлықты құрсаулаған қарыз дағдарысы өркениет шо­ғырының алдыңғы легіндегі ел­дерді әбден титықтатып бітті. Еуроаймақты әбден сарсаңға салған бұл құбыжықтың таяу уа­қытта беті қайтатын түрі де кө­рінбейді. Ғасырлар бойы өркениет игілігін молынан тұтынып келген Еуропа мемлекеттерінің қабыл­даған шешімдері радикалдық сипатта емес. Сондықтан еуроай­мақтың созылмалы сырқатын жаза алмай отыр. Тіпті, еуроаймақ дағ­дарыс батпағынан шығу соқпағын табудың орнына, қайта сол түпсіз сорға тереңдей батып бара жатқан сияқты.
Еуропадағы дағдарыстың те­реңдеген бүгінгі сипатын тілге тиек етпестен бұрын, жаһандық эко­номиканың шешуші үлесін ие­ленетін Еуропалық Одақ дегеніміз не екеніне қысқаша тоқталып өтейік. Еуропалық Одақ (ЕО) – Еуропаның 27 мемлекетін бірікті­ретін экономикалық және саяси бірлестік болып табылады. ЕО құрамына Австрия, Бельгия, Болгария, Ұлыбритания, Венгрия, Гер­мания, Грекия, Дания, Ирландия, Испания, Италия, Кипр, Латвия, Литва, Люксембург, Мальта, Нидерланд, Польша, Португалия, Румыния, Словакия, Словения, Финляндия, Франция, Чехия, Швеция және Эстония мемлекеттері кіреді. Құрамына кіретін мемле­кеттердің экономикалық даму дең­гейінің әртүрлі болуына қарамас­тан, Еуропалық Одақ 500 миллионнан астам адамды біріктіретін әлемдегі ең бай экономикалық одақ болып табылады. Оның бі­ріккен ІЖӨ көлемі 15 триллион долларды құрайды. Бұл әлемнің ең ірі экономикасы – АҚШ-тың ішкі жалпы өнімінің көлемімен пара-пар. Соңғы жылдары Одақтың 17 мемлекеті айналымға бірыңғай валюта – еуроны енгізіп, еуроаймақ құрған болатын.

«Шөміштен қысу» саясаты сілкіністерге бастайды
Міне, бүгінде осы еуроаймақ елдерінің әлеуметтік-экономи­ка­лық ахуалы өте шиеленісіп, халық­тың күнделікті тұрмыс жағдайы күрт төмендеп барады. Ұзақ жылдар бойы тұтыну деңгейінің жо­ғары дәрежесінде өмір сүріп келген кәрі құрлық тұрғындары дағ­дарыс салдарынан әлеуметтік жағдайларының төмендеуіне барынша қарсылық білдіруде. Қазір еуроаймаққа кіретін елдер аумағы тұтас бір ереуілдер алаңына айналып барады. Көп ретте бейбіт сипатта басталған шерулердің арты тәртіп сақшыларымен болатын қақтығыстарға ұласып, адамзат өркениетінің небір озық үлгілеріне куә болған тарихи қалалар қақты­ғыспен өрілген ереуілдер құша­ғында сілкініп-ақ тұр.
Үстіміздегі жылы 14 қарашада Еуропада соңғы онжылдықтар ішінде болып көрмеген ірі қар­сылық акциялары орын алды. Еу­ропалық кәсіподақтар конфедерациясы жариялаған жалпыға бірдей бұл күнгі ереуілге ЕО-ға қарасты 23 мемлекеттің тұрғындары тү­гелдей атсалысты. Еуропалық одаққа кіретін мемлекеттердің халқы осы елдердің үкіметтері қолға алып отырған мемлекеттік шығындарды қысқарту, зейнет жасын ұзарту және бюджетті үнем­деу шараларына қарсы көзқа­растарын осы ереуілдер арқылы білдіріп отыр. Әсіресе, Еуропаның оңтүстігінде қоныстанған Испания, Грекия, Португалия және Италия мемлекеттеріндегі ереуіл екпіні ерекше қатты болды.
Испания және Италия елде­рін­дегі ереуілдер полициямен ірі көлемдегі қақтығыстарға ұласты. Пиреней түбегіндегі елде орын алған осы көше қақтығыстарының салдарынан 74 адам ауыр жарақат алып, жүздеген ереуілшілер қа­мауға алынды. Соңғы уақытта болып көрмеген осындай бұқаралық қарсылықтар барысында Италияда ондаған тәртіп сақшылары жара­қат алды. Марио Монти басқа­ратын Италия үкіметінің бюджетті қатаң үнемдеу шаралары радикалшыл жастардың үзілді-кесілді қарсылығына тап болды. Рим және Турин қаласындағы бейбіт шерулер осындай жастардың бас­бұзар­лығына жалғасып, автокө­ліктер өртелді. Дүкен сөрелері тоналды.
Ереуіл шырқау шегіне жеткен күндері Еуропалық одаққа қарас­ты елдердің күнделікті өмірі тоқтап қалды. Қоғамдық көліктер жұмысын тоқтатып, білім беру және денсаулық сақтау мекемелері жабылды. Испания және Португалияда бүкіл темір жол және әуе қозғалысы тоқтады. Тек қана Испанияда 600-ден астам бағыттағы әуе сапарлары кейінге қалды­рылды. Кәрі құрлық елдерін түгел қамтыған осы ереуіл шерулерін Испания кәсіподағы «Еуроодақ тарихындағы шешуші кезең» деп атады.
Португалияда өткен ереуіл­дерге ірі кәсіпорындардың және мемлекеттік кәсіпорындардың 90 пайызға жуық еңбеккерлері қа­тысты. Тіпті бұл елде ереуіл­шілдерге тәртіп сақшылары да қосылды. Грекия, Испания, Португалия және Италия мемлекет­терінде орын алған осындай зор халықтық қарсылықтарға қара­мастан, бұл мемлекеттердің үкі­меттері «шөміштен қысу» саясатынан бас тартпай отыр. Осындай текетірестің салдарынан Португалияда ІЖӨ-нің төмендеуі қатары­нан 8 тоқсан бойы жалғасуда. Жұ­мыссыздық деңгейі өсуде. Ере­уілге шыққан халық билік басын­дағыларға қарапайым тұрғын­дардың есебінен бюджетті қатаң үнемдеу саясатының жақсылыққа апармайтынын барынша дәлелдеп бағуда. Дағдарыс зардабын барынша сезініп отырған елдердегі «қатаң үнемдеу» саясаты халықты көшеге шығарды. Үкімет пен тұрғындар арасындағы бұл теке­тірестер тек ереуілдермен ғана аяқталса жөн. Еуроаймақ халқын титықтатқан «шөміштен қысу» сая­саты ірі сілкіністерге ұрын­дырмаса жарады.

Жаппай жұмыссыздық жарға жықпасын
Қаржы дағдарысынан қиналған халықты жаппай белең алған жұмыссыздық та титықтатып бітті. Еуропадағы жұмыссыздық деңгейі биылғы жылы соңғы 17 жыл ішінде болып көрмеген биік дең­гейге жетті. Еуропалық Одақтың статистикалық басқармасының деректері бойынша, ЕО-ға мүше 27 мемлекеттегі жұмыссыздар саны 25,5 миллион адамнан асты. Әсіресе, Испаниядағы жағдай өте күрделі болып отыр. Бүгінде бұл елдің еңбекке қабілетті тұрғын­дарының 25 пайыздан астамы еңбек биржаларының кезегінде тұр. Халықты күйзеліске ұшырат­қан жұмыссыздық кеселінің дең­гейі жөнінен одақ бойынша екінші орынды эллиндер ұрпағы иеленуде. Бұл елдегі жұмыссыздық халықтың 24,5 пайызын қамтиды.
«Жұмыссыздық деңгейі барған сайын өсуде. Оны тоқтату шаралары байқалмайды. Алдағы уақытта жұмыссыздықтың беті қайтатын­дығына мүлде сенім жоқ. Бүгінде бұл кесел тек әлсіз мемлекеттердің ғана емес, Германия сияқты барынша дамыған елдердің де еңбек рыногын жаулап барады», дейді Брюссельдегі NG Group аға эко­номисі Карстен Бржеск. Blo­omberg-тің хабарлауынша, еуро­палық компаниялар әлемдік эко­номикалық өсімнің тежелуінен, бюджеттік қатаң үнемдеу шараларынан және рецессия қаупінен қорғанып инвестициялық шешім­дердің қабылдануын кейінге қал­дыруда. Соның салдарынан экономикада ешқандай алға басушылық байқалмайды. Deutsche Bank AG, PSA Peugeot Citroen and Air France-KLM Group сияқты әлемдік ірі компаниялар да осындай саясатты ұстануда.
Өткен жылы Еуроодақ елде­рінде жалпы жұмыссыздық дең­гейі 70 пайызға өсті. «Ланта-банк» АКБ-ның инвестициялық басқар­масының бастығы Олег Поддым­никовтің айтуынша, көп ретте дағдарыстан шектен тыс қорған­ған компаниялар жұмыссыз­дық­тың белең алуына жағдай жасауда. Егер биылғы жылдың қалған бір-екі айында Еуропа елдеріндегі жұмыссыздық көлемі осындай қарқынмен өсе беретін болса, онда келесі жылы кәрі құрлықтың әлеуметтік-экономикалық ахуалында үлкен әлеуметтік сілкініс орын алатындығы айқын.

Грекияның ертеңі бұлыңғыр
Қарыз дағдарысынан тұн­шық­қан Грекия үкіметі елдің дефолтқа ұрыну шегіне жеткенін ашық мойындауда. Мемлекет қазынасында мүлде қаржы жоқ. Ал Еуропалық орталық банк елдің қарызды қай­тару мерзімін шегеруге мүмкіндік берер емес. Осы қадамдары ар­қылы банк бұл елге қарыз беруші үштіктің қалған екі мүшесі – Еурокомиссия мен Халықаралық валюта қорын грек қарызын қыс­қарту шегін белгілеу жөнінде жылдамырақ шешім қабылдауға мәжбүрлемек. Бұл Грекия үшін көптен күткен кезекті қарыз траншы – 31,3 миллиард еуроны алуға мүмкіндік берер еді. Айта кетер болсақ, 2010 жылы Грекияға беріл­ген 110 миллиард еуро көлеміндегі бірінші көмек қаржысы бұл елді рецессиядан құтқара алмады. Еуроодақтың қаржылық көлемінің екінші траншы бойынша Афина 130 миллиард еуро қаржыға ие болды. Бұл бағдарламаның стра­тегиялық мақсаты Грекияның мемлекеттік қарызын 2020 жылы ІЖӨ-нің 120,5 пайызына жеткізу болып табылатын. Сонымен бірге, осы келісім шеңберінде Грекия­ның жеке меншік банктерге деген қарызын 53,5 пайызға қайта құрылымдау туралы келісімге қол жеткізілді. Ал бұл қарыз деңгейі 230 миллиард еуродан асып кеткен болатын. Қазірдің өзінде мәлім болғанындай, Грекияға жасалған көмек шаралары бұл елдің қа­рызын 2020 жылы ІЖӨ-нің 120,5 пайызына дейін төмендете алмайды. Сондықтан еуроаймақтың же­текші мемлекеттері Грекияны құт­қарудың үшінші траншын беруге мәжбүр. Бұл Грекияны құтқаруға арналған кезекті қаржы траншы 31,3 миллиард еуроны құрамақ.
Алайда, осы бір қаржыны беруді үштік әлі емексітіп отырса, оны күтуден Грекия үкіметі де шаршаған сияқты. Еуроаймақ мем­лекеттері Грекияға беретін бұл көмекті тағы да кейінге қалдырып, оның шешімін 26 қарашада болатын еуроаймақ мемлекеттері қар­жы министрлерінің кездесуіне қалдырып отыр. Алайда, Грекияны қаржы құрсауынан құтқаратын негізгі үштіктің арасында бір­ауызды келісім жоқ. Үштіктің екеуі – Еурокомиссия мен Халық­аралық валюта қоры Грекияның қарызын қандай мөлшерге дейін қысқарту және мүмкін болатын шығындарға кім жауап беретіндігі жөнінде әлі келісе алмай келеді.
Халықаралық валюта қоры Грекия мемлекетінің рецессиядан шығу мүмкіндіктері өте әлсіз деп санайды. Сонымен бірге, ол бұл елде мүлікті жекешелендіру барысында жиналуы мүмкін 50 миллиард еуро қаржыға да сенімсіздік білдіреді. Сөйтіп, Грекияның мем­лекеттік қарызын 2020 жылға дейін азайту жөніндегі Халық­аралық валюта қоры мен Еуро­комис­сия арасында бірауызды ше­шім болмай отыр. Оның үстіне Халықаралық валюта қоры Гре­кия­ның мемлекеттік қарызын 2020 жылға дейін ІЖӨ-нің 120 пайызына дейін қысқартылуы керек десе, Еурокомиссия одан гөрі жұмса­ғырақ көзқарасты – елдің мем­лекеттік қарызы 2022 жылға дейін 125 пайызға дейін қысқартылуы керек деген ұстанымды басшы­лыққа алады.
Ал Грекия үкіметі болса, несие берушілердің дегенінен шығу үшін бюджетті үнемдеуді одан әрі жалғастырып, онсыз да бүйірі солған әлеуметтік шығындарды қысып жатыр. Бұл елде зейнетақы, еңбекақы және әлеуметтік төлем­дер мөлшері бұрын-соңды болма­ған деңгейге дейін қысқартылды. Несие берушілердің талабы бойынша алдағы екі жылда бюджеттің мұндай шығындары тағы да 13,5 миллиард еуроға дейін қысқар­тылып, 2016 жылға дейін елде еңбек реформасы жүзеге асырылып, салық мөлшері артуы керек. «Барар жер, басар тауы» қалмаған Грекия үкіметі келесі жылы әлеуметтік бюджетті тағы да 9,2 миллиард еуроға қысқартып, ең­беккерлердің зейнеткерлікке шы­ғатын жас мерзімін 65-тен 67 жасқа дейін көтеруді жоспарлап отыр.
Өкінішке қарай, бұл елдің алдағы жылдардағы экономикалық ахуалының болжамы да көңіл көншітерлік емес. Reuters агент­тігінің болжамы бойынша, келесі жылы ІЖӨ-нің төмендеуі 3,8-4 пайызды құрайды. Үстіміздегі жылы бұл елдегі экономиканың құл­дырауы 7 пайыз болмақ. Сонымен бірге, еуроаймақ елдері ішінде Грекиямен бірге Португалияның, Испанияның және Италияның да экономикалары құлдырау кезеңде­рін бастан кешуде. Сарапшы­лардың пікірінше, бұл мемлекет­тердегі ІЖӨ-нің төмендеуі жыл­дың аяғына дейін жалғасатын болады.
2012 жылдың ІІІ тоқсанындағы мәліметтер бойынша, Испанияның еңбекке қабілетті әрбір төртінші тұрғыны жұмыссыз қалған. Жұ­мыссыздықтың 25 пайыздық межеге жетуі ел үкіметін мүлде тығырыққа тірейді. Үкіметтің бюджет шығындарын барынша үнемдеу жөніндегі саясаты ахуалды одан әрі шиеленістіре түсуде. Испанияда қазір орын алып отырған жұмыссыздық деңгейі 1970 жылы диктатор Франсиско Франконың билік құру дәуірінде болған межеге жетті. Елдегі жұ­мыссыздар саны 5,8 миллионнан асып жығылады. Reuters агент­тігінің болжамы бойынша, биылғы жылы бұл елдегі жұмыссыздық деңгейі өсуін одан әрі жалғас­тыратын болады. Испания экономикасы өткен жылдың соңында рецессияға ұшырағанын білеміз. Сарапшылар алдағы 2013 жылы да бұл елдің экономикасының оңалуы неғайбыл деген пікірде.

Алаңдатқан қауіпті ахуал
Әлем сарапшылары Еуроодақ­тың дағдарыстан шығу кезеңін болжап, қара тер болып жатқанда, Еуропаның оңтүстік бөлігі үкімет­ке қарсы шерулерге толды. Қатаң үнемдеу саясаты елдің шын мәнін­дегі ашу-ызасын тудырды. Жағдай осылай шиеленісе беретін болса, кейбір дуалы ауыз сарапшылардың айтуынша, алдағы уақытта Еуро­паның басты проблемасы экономика емес, саясат болуы әбден мүм­кін. Қазірдің өзінде бір, тіпті бірнеше мемлекетте үкіметті қа­уіпті радикалдар басып алуы мүмкін. Үстіміздегі жылдың шілде айындағы Еуропалық орталық банктің басшысы Марио Драги «еуроны құтқару үшін қолдан келгеннің бәрін жасаймын» деген уәдесінде тұрып, ортақ валютаның жағдайын біршама түзегендей болды. Еуроны доллармен салыс­тырғандағы бағамы 10 пайызға көтерілді. Еуропа банк және фискалдық одақтар құру жөнінде де біршама жетістіктерге қол жеткізді. Бұл өз кезегінде кәрі құрлықтың өркениетті елін бір­шама қанағаттандырғандай болды. Осыдан кейін іле өткен сайлаулар барысында халық Антонис Самарас және Мариано Рахой сияқты сабырлы саясаткерлерді сайлап, ұстамдылық танытты.
Белгілі экономист Барри Эйченгрин, Калифорния универси­тетінің профессоры Беркли сияқты сарапшылардың айтуы бойынша, кәрі құрлықтағы дағдарыс алдағы уақытта да тереңдей түседі. Сөй­тіп, мемлекеттердің тізгінін ұс­таған қазіргі үкіметтер халықтың қолдауынан айырылады. Міне, осындай шиеленісті жағдайларда Еуропа мемлекеттерінің үкімет басына радикалдар мен ұлтшыл­дардың келу мүмкіндігі барынша жоғарылап отыр.
Бюджеттің әлеуметтік шығын­дарын шексіз қысқарта беру, салық деңгейін көтеру онсыз да тығы­рыққа тірелген халықты ашындырады. Қалыптасқан осындай жағ­дайды пайдаланған әсіре саясатшылар халық санасын баурап алуы мүмкін. Соңғы уақытта Грекияда осындай жағдай орын алды. «Алтын арай» атты радикалдық партия халықтың қолдауы тұрғы­сынан үшінші орынды иеленді. Еуро­па­ның еңбек рыногында қа­лыптасқан қазіргі ахуал саясат сахнасына қауіпті ойыншылардың шығуына барынша мүмкіндік туғызып отыр. Әсіресе, бұл елдерде жұмыссыз қалған жастардың жағдайы ерекше алаңдаушылық туғызуда. Португалия, Грекия, Испания және Италия мемлекет­терінде жастардың 50-55 пайызына дейін жұмыссыз қалып отыр. Міне, осындай жағдайда құр­ғақ уәдеге бай радикалды партиялар жастарды өздерінің көкейкесті пиғылдары үшін пайдаланады. Бүгінде Грекия парламентінде «Алтын арай» партиясы 18 дауыс­ты иеленіп отыр. Сарапшы­лардың пайымдауынша, келесі сайлауда бұл партияның жеңіске жетуі әбден мүмкін.

Дамудың соны соқпағы керек
Дүние жүзінің өркениетті ақыл-ойы бүгінде Еуропаны дағ­дарыстан шығарып, экономиканы даму жолына бағыттауды басты мақсат тұтып отыр. Бұл ретте кәрі құрлықты дағдарыс тұзағынан құтқарудың тиімді жолы экономи­калық дамудың жаңа бағыттарын белгілеп, еңбек өнімділігін арт­тыруға барынша бетбұрыс жасау қажеттігіне саяды. Еуропа «шө­міш­тен қысу» саясатынан құты­лып, өндірістік даму жолына түсуі керек. Еуропа экономикалық қатынастардың ескірген тетікте­рінен құтылып, дамудың инно­вациялық жаңа жолдарын табуы қажет. Англияның премьер-ми­нистрі Дэвид Кэмеронның пікірін­ше, еуропалық мемлекеттер эко­номикалық жағынан жылдам дамып бара жатқан мемлекеттермен әріптестік қатынастар жасап, келісімдерге жол беруі керек. Ал Испания үкіметінің төрағасы Мариано Рахой өзінің парламент­шілер алдындағы сөзінде, «біздің заңдық базамыз бұдан 30 жыл бұрын қабылданған. Біз жаңа дәуірде өмір сүріп отырмыз, өткен­­нің салма­ғынан құтылып, бәсекелестікті арттыруымыз керек. Менің ойымша, жаңа реформалар шағын және орта бизнес өкіл­деріне, жұмысшыларға, әсіресе, жастарға кең мүмкіндіктер ашып, еңбек өнімділігін арттыруға жол салуы керек», деп атап көрсетті. Еуропаның экономикалық ахуалын терең зерделеген сарап­шылардың да, саясатшылардың да бір­ауыздан мойындап отырға­нын­дай, бұл құрлықта белең алған экономикалық дағдарыстан шы­ғудың тиімді жолдарының бірі қордаланған инвестициялық бағ­дар­ламаларға серпін беріп, еңбек өнімділігін барынша арттыру болып табылады.
Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан».