Оның себебі жетерлік. Соның бірі ретінде, мамандар түрмелердің түзеу рөлінің төмендігін айтады. Кейбір деректерге қарағанда, сотталғандардың 70%-ға жуығы абақтыға қайта оралып, нағыз рецидивист, яғни кәнігі қылмыскерге айналады екен. Әрине, мұның бәрін түрме түйткілі деп жылы жауып қоя салуға болмайды. Бұл арада түрме олардың жандарына жаққандықтан оған қайта оралмайтыны белгілі. Айналасы сұрғылт дуалдармен, тікен сымдармен қоршалған, торлы тар терезелі қоңыр түсті ғимараттар кез келген жанның тұла бойын мұздатпай қоймайды. Ал оның ішіндегі тіршілік жағдайы айтпаса да түсінікті. Соны біле тұра қамшыдай қысқа ғұмырында, осы қапасты неге қайта-қайта баспана етер жандардың жағдайын кім жете білген дейсіз...
ҚАЖ мекемелерінде 2019 жылғы 1 ақпандағы есеп бойынша, 30 мыңдай адам жазасын өтеуде. Ал бір сотталғанды асырау үшін жылына миллионға жуық теңге жұмсалатын көрінеді... Бүгінде олардың түзеу мекемелеріндегі жағдайы өркениетті елдердегідей жақсара түсуі үшін, қылмыстық жазаны атқаруды әлемдік танылған стандарттарға жеткізу көзделіп отыр. Мәселен, өткен жылы қылмыстық-атқару жүйесін дамыту үшін әзірленген, 2019-2023 жылдарға арналған Жол картасына назар аударсақ, осы бағытқа 16,5 миллиард теңге жоспарланыпты. Осы орайда бұл қыруар қаржының қайтарымы қалай болатындығына, Жол картасы бойынша кәнігі сотталғандардың санын азайту мәселесі қалай шешімін табатынына қатысты қандайда бір пікір айту қиын.
Тиісті орындар сотталғандарды әлеуметтендіру, қоғамнан алшақтатпау жұмыстары олардың түзеу мекемелеріне түскен күнінен бастап жүргізілетінін әрі әрбір сотталушының неге бейім екендігі, психологиялық және әлеуметтік ахуалы, еңбекке қабілеттілігі ескеріліп, сол бойынша қажетті шаралар қабылданатындығын алға тартады. Тіпті қылмыс жасап, түзеу мекемесіне түскеннен кейін олардың көпшілігі жалпы орта білім беретін оқу орындарынан білім алып, жұмысшы мамандықтарын игерулеріне жағдай жасалған екен. Бұл өз кезегінде сотталушының бостандыққа шыққаннан кейін әрі қарай отбасын асырау немесе қоғамға араласуы жеңіл болып, кәсібіне сәйкес жұмыс табуға үлкен мүмкіндік береді. Десек те, шындығында солай ма? Біздің ойымызша, дәл солай емес тәрізді... Осы тұста кезінде түзеу мекемелерінде басшылық қызметтер атқарған, бұл күнде заңгерлік қызметпен айналысатын сарапшы Жасұлан Исаның пікіріне көз жүгіртсек.
«Жазасын өтеушілер екі санатқа бөлінеді. Алғашқылары, бірінші рет сотталған немесе қылмысты байқаусызда жасағандар болса, екіншілері бірнеше рет (рецидивті) сотталғандар. Бірінші санаттағылар, жазаларын өтеп шыққаннан соң, қалайда жұмысқа орналасуды қалайды. Егер олардың осы талабы орындалса, әрі қарайғы өмірлері дұрысталып кетеді. Ал жұмысқа орналаса алмаса, әрі-бері жүріп, екі қолға іс таппай, ақырында қайта қылмысқа ұрынады. Бұл рецидивистер санын көбейте түседі. Шынында, рецидивистер қоғамнан өз орындарын тауып кетеді деу қиын. Олардың көбісі, темір тордың «тәртібіне» еттері үйреніп алғаны соншалық, өз өмірлерін басқаша елестете алмаулары да мүмкін. Ондайлар демалысқа келгендей, бір-екі ай ғана бостандықта жүріп, сосын жаңа қылмыс жасап, үйренген жерлеріне қайта бара салады. Дегенмен, олардың арасынан түзеліп кететіндері табылып қалатындарын жоққа шығаруға болмайды.
Сотталғандардың мерзімінен бұрын босаулары мен жазаларын өтеу жағдайына сай мінез-құлқын жақсартуды қадағалап отыру және орташа қауіпсіз мекемеден, қауіпсіздігі барынша төмен мекемеге ауыстыру – тікелей қылмыстық атқару жүйесінің қызметкерлеріне байланысты маңызды іс. Сотталғанның айыбын түсініп, түзелуге бет алуы – оларды көтермелеу шараларының дұрыс үздіксіз жүргізілуінің нәтижесі. Бұл жерде, өздерін «белсенді» қылып көрсеткендер ғана алғыс, марапат, тағы басқа да көтермелеу шараларына ие болып жатады. Ал өздерін көрсете алмағандар, кез келген көтермелеу шараларынан тыс қалады. Міне, сондықтан біртоға мінезді, бір ізбен ғана жүретін сотталушының ішкі көзқарасы түзу екенін байқай алып, соған сай көтермелеу жолдарын қарастыруы керек-ақ», дейді заңгер.
Сотталғандардың қайта қылмысқа баруына баспанасының болмауы, жұмыстың жоқтығы, криминалды істен қол үзбеуі, әлеуметтік-отбасылық байланыстың әлсіреуі сияқты бірнеше фактор әсер ететіні анық. Бұларға қосымша, ішкілікке, есірткіге салыну, бас бостандығынан айыру орындарында ұзақ мерзім отыруына байланысты туындаған теріс психологиялық әсерлер жазасын өтеп шыққандарды қайтадан қылмыс жасауға итермелейді. Бұл жерде жоғарыда айтылып өткендей, криминалды істен қол үзбеуі деген сөз, олардың толық түзелмегенін айғақтайды. Ендеше, осы жағдайларды болдырмас үшін 2016 жылдың соңында «Пробация туралы» заң әзірленген еді. Сонымен қатар Президенттің 2016 жылғы 8 желтоқсандағы Жарлығымен бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың 2017-2019 жылдарға арналған кешенді стратегиясын жүзеге асыру бойынша іс-шаралар жоспары бекітілген болатын. Өйткені пенитенциарлық жүйеде тәрбие процесіне мән берілуі тиіс.
Біз айтып отырған мәселенің заңды талаптарға сай екендігін Конституциялық Кеңес мүшесі Үнзила Шапақ та қуаттайды. Ол: «Бостандыққа шыққанда әртүрлі өмірлік жағдайларда орынды шешім қабылдау дағдысы өзгереді, әлеуметтік-тұрмыстық байланыста қолданатын мінез-құлқын көрсету нысаны да өзгереді. Сондықтан қайта құқық бұзушылыққа баратын адамдардың жеке тұлғасына психологиялық сипаттама берген кезде, олардың жүріс-тұрысынан басқа адамдардан өзгеше сипаттарына мән беру қажет. Өйткені сотталушылардың мұндай мінез-құлықты түзеу мекемесінде болған басқа да сотталғандардың әртүрлі оғаш қылықтарынан үлгі етіп, бойына сіңіріп алуы ықтимал. Бұл сотталушылардың қайта құқық бұзушы әрекеттерге баруының алғышарты. Ендеше, түзеу мекемесінің сыртында, қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, саяси және идеологиялық құбылыстарға дұрыс баға беру, соған лайық сотталғанның жүріс-тұрысын сәйкестендіру мәселесі бейімделу кезеңінде назардан тыс қалмауы қажет», дейді.
Босап шыққан соң түзеу мекемесіне қайта түсу жағдайлары жастар мен жасөспірімдер арасында да кездесіп жатады. Өткен жылдары 20-ға жуық жасөспірім қайтадан аяқтарын шалыс басса, 10-нан аса жасөспірім үшінші рет, тіпті қайсыбірі төртінші рет заң бұзған. Мұның тағы да негізгі себебі, түрмеден оралған жастардың көбі үлкен өмірден қол үзіп қалғандықтан туысқандарымен қарым-қатынасты жоғалтып, түрлі тұрмыс ауыртпалықтарымен бетпе-бет жалғыз қалуынан.
Иә, қалай десек те, пенитенциарлық жүйенің проблемаларына, түзеу мекемелерінде жазасын өтеп жатқан адамдармен және жазасын өтеп шыққан азаматтармен жұмыс істеу мәселесіне жіті назар аудару қажет-ақ. Сондай-ақ мемлекеттің бір міндеті түрмедегі адамдар санын азайту болса, қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды орындау институтын дамытып, жазасын өтеп шыққан адамдарды әлеуметке түпкілікті кіріктіру, сөйтіп қоғамға бейімдеу бойынша жүргізілетін шараларды міндетті түрде іске асыра алу түрме түйткілдерінен арылудың маңызды қадамы екенін түсінгеніміз жөн.
Александр ТАСБОЛАТ,
«Egemen Qazaqstan»
