Al búginde halyq arasynda bilimdi, ónegeli, mádenıetti, zıaly, zıatker degen sekildi tirkester jıi qoldanylady. Baıqasańyz, aramyzda has batyr da, jan aıamas kúresker de, bárinen asqan bilimdi de, zıalylar da kóp kórinedi.
Sonaý bir jyldary halqynyń bolashaǵyn oılap, eli men jerin saqtap qalǵan Jumabek Táshenovteı zıaly jandardyń bir týarlyǵy nede? Abaı atamyz da «Asyl adam aınymas» dep, osyndaı jandardyń basyna qandaı kún týsa da, asyldyǵynan, ıaǵnı alǵan betinen qaıtpaıtyndyǵyn aıtqan shyǵar. О́ıtkeni Táshenov halqy úshin, eli, jeri úshin qarsy kelgen qaterden qaımyqqan joq. Sol aınymas asyl qasıetiniń arqasynda ol kezinde elimizdiń aımaqtyq tutastyǵynyń saqtalýyna orasan zor eńbek sińirdi.
Bárin tizbeı-aq, kezinde KSRO birinshi hatshysy bolǵan N.Hrýshevtiń josparyn júzege asyrmaı tastaǵan erligin aıtsa da jetip jatyr. Sol bir kezeńde Máskeýde elimizdiń soltústiktegi 5 oblysyn syrttaı biriktirip, «Tyń ólkesi» degen aımaq quryp, ony Reseıge qosý josparlanǵan. Sodan Hrýshev О́lkeniń basshylyǵyna Máskeýden T.Sokolov degen óz adamyn jiberipti. Ol «Tyń ólkesin» Reseıge ótkizý úshin Qazaqstan basshylyǵyna baǵynýdan bastartqan. Bul áreketti bilgen Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy J.Táshenov 1960 jyly kúzde «Tyń ólkesiniń» ortalyǵy bolǵan Selınograd qalasyna shuǵyl jetip, T.Sokolovty qyzmetinen alyp, 24 saǵattyń ishinde Qazaqstannan qýyp jiberetinin, jáne «Tyń ólkesi» eshqashan Reseıge berilmeıtinin shegelep eskertedi. Odan keıin Almatyda Úkimet májilisinde J.Táshenov Reseıdiń yqpalyna bura tartyp sóılegen Tyń ólkelik atqarý komıteti tóraǵasynyń birinshi orynbasary A.Kozlovqa: «Tyń ólkesi Qazaqstannyń quramynda, al Qazaqstandy onyń Ortalyq partıa komıteti men Úkimeti basqarady. Siz sol partıanyń múshesisiz. Mynadaı qyńyr minez ben isti qoımaıtyn bolsańyz, partıadan shyǵaryp, ornyńyzdan alamyz», degen eken. A.Kozlov máseleni uǵyp, sol jerde keshirim suraǵan. Osylaı J.Táshenov Máskeýdiń jibergen keýdemsoq adamdaryn táýbesine keltirip, Qazaqstannyń bes oblysynyń berilmeıtinin ashyq ta batyl málimdegen.
Muny nege aıtyp otyrmyz? Eger dál sonda Táshenovteı er azamat bolmaǵanda she? Demek, Táshenovtiń eli úshin atqarǵan asyl isi ushan-teńiz! Zıaly adamnyń isi degenimiz osy ǵoı. Al biz baıybyna barmastan zıaly sanaıtyn adamdarymyz jeme-jemge kelgende ne isteıdi? Mundaı áreketterdi tipti aıtýǵa da yńǵaısyz. Biraq jurttyń aýzyna qaqpaq bola almaısyz. Sondaıda adamdardyń kóre almaýshylyǵynan asqan qasiret joq shyǵar dep oılaısyz. О́ıtkeni sol adamdardyń qıanatqa baratyny óziniń ishki qalaýyn qalaıda qanaǵattandyrý essizdigi ǵoı. Al sol qalaýy, eger kerisinshe, ózgege tek jaqsylyq jasaý qushtarlyǵyna aınalsa qaıter edi. Onda olardan tek zıalylyqtyń ısi ǵana ańqıdy. Sózimizge dálel, kezinde Ilıas Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogıasyn ár qazaq izdep júrip, tamsana oqydy. Halyq jappaı qoldaý bildirgen soń trılogıa lenındik syılyqqa usynyldy. Irikteýden óte kelgende, eń sońynda eki úmitker retinde grýzın Dýmbadze men qazaq Esenberlın qalypty. Biraq sonda biletinderdiń aıtýynsha, Dýmbadzeni qoldaý úshin Máskeýge qaptap kelgen jaqtastary onyń lenındik syılyqqa laıyqty dara talant ekenin jappaı bildirse, bizdiń qazaqtar kerisinshe istepti. Esenberlındi qaralap, domalaq aryz burqyratypty. Sodan ne boldy deısiz ǵoı. Syılyqty Dýmbadze alǵanda, ár grýzın ózi alǵandaı qýanypty.
Iá bizdiń kisiligimizdi, birligimizdi, eldigimizdi asqaqtatyn isten artyq qandaı zııalylyq bolýǵa tıis? Sol eldiń, halyqtyń amandyǵy men bolashaǵynan artyq ne bar? Eń úlken maqtanysh degen sol ǵoı. El arasynda 1930 jj bolǵan myna bir oqıǵa bar. Bir kósh bas saýǵalap, basqa elge aýyp bara jatypty. Olardyń arasynda eki aǵaıyndy jigittiń biri shıraq minezdi, isker de, pysyq jan bolǵan. Al ekinshisi, ıaǵnı onyń aǵasy momyn eken. Sodan álgi aǵaıyndy jigittiń alǵyry, ıaǵnı kishisi arttarynan qýǵan qyzyl áskerı toptyń bir adamyn óltirip qoıypty. Áskerıler bulardy qorshap alǵan. Eger bizdiń sarbazdy kim óltirgenin aıtyp, ustap berseńizder, joldaryńyz ashyq deıdi. Sodan aǵasy «óltirgen men» dep aıypty óz moınyna alǵan. Sonda aǵasy inisiniń ornyna ózin nege ustap berdi deısiz ǵoı. Sóıtse, onyń inisi ózine qaraǵanda áldeqaıda alǵyr da isker ekenin túsingen. Ol kósh belgisiz jaqqa barǵanda olardyń odan ári ómir súrýine mindetti túrde dáneker bola alady. Al ondaı qaırat ózinde joq ekenin, sondyqtan bul ózi aman qalǵanymen kóshtiń ómirin saqtap qala alýy neǵaıbil ekenin sezgen. Qanshalyqty momyn, jýas degenimizben aǵasy aýylynyń bolashaǵy, onyń ósip-ónýi óz ómirine baılanysty ekenin tabanda uqqan. Iá ol has batyrdaı jalǵyz ózi jaýǵa shaýyp, attan sala almady. Biraq zııaly isimen halqynyń ómirin jalǵap ketti.
Al búginde biz zııaly dep kimdi aıta alamyz aǵaıyn? О́ıtkeni joqqa júırik jetpeıdi desek te, jumyssyzdyq júıkeni juqartqanda, jemqorlyq adamdy júdetkende, baspana basqa buıyrmaǵanda zııalylyqty kimnen kútemiz derińiz anyq áli.
Aleksandr TASBOLAT,
«Egemen Qazaqstan»
