Агрокешен мамандары технологиялық жетістіктердің нәтижесінде мол әрі сапалы өнім алу аса қиындық туғызбайтынын айтады. Бұрындары өнім түсімі ауа райымен болжанып отырса, бүгінде диқанның құрғақшылықта да, ылғалды кезде де өнім алу мүмкіншілігі артып келеді. Ал жинаған өнімді өткізудің машақаты өз алдына бөлек мәселе.
Техника ғылымдарының докторы, профессор Әбдіманап Оспанов ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде бидайдан өзге дақыл түрлерін көбейтудің маңызын алға тартады. Ел экономикасының алдында аграрлық салада шикізаттық емес экспортты дамыту міндеті тұр. Соя, бұршақ, жүгері, қарақұмық, тары, т.б. дәнді дақылдар әзірге мал азықтық сұраныстан арыға бара алмауда. Ал диқандарды дақылдардың бұл түрлеріне деген сұраныстың төмендігі алаңдатады.
Көп дақылды өндірісті дамытудың еліміз үшін пайдасы ұшан-теңіз, дейді Әбдіманап Әбубәкірұлы. Осы саладағы инновациялық жетістіктерді бірнеше жыл зерттеп, оның өндірістік тиімділігін дәлелдеген ғалым қазіргі кезде аграрлық университет базасындағы оқу ғылыми-өндірістік орталығында замануи жаңалықтарды өндіріске енгізу бағытында жұмыс істеуде.
Бүгінде Қазақстан астық экспортынан алдыңғы ондықта, ұн экспортынан бесінші орында тұр. Елбасы аграрлық саланың шикізаттық емес әлеуетін дамыта отырып, Еуразия кеңістігі үшін нан нарығына айналу мүмкіндігінің зор екендігін атап өткен болатын. Яғни, өнеркәсіп саласын ұн ғана емес, дайын нан өнімдерінің экспортына да бағыттау қажет.
Ә.Әбубәкірұлының айтуынша, көптеген шетелдер тәжірибесінде толық түрдегі (көп түрлі дәнді-дақылдар) дақыл өндірісі тиімділігін әлдеқашан дәлелдеген. Мысалы, Венгрияда бидайдан гөрі жүгері ұны тиімді болса, Қытай, Корея сияқты елдерде күріш ұны негізгі тағам. Ал Еуропа елдеріндегі нан өнімдері дәмділігімен қатар, құнарлығы жағынан да ерекшеленеді. Күнделікті тұрмыста біз күріш, жүгеріге қарағанда бидай, қара бидай ұнын көп тұтынамыз. Әрине, қазақтың қара даласы бидай үшін өте құнарлы аумақ. Сол құнарлы аймақтардың бүгінде тозып бара жатқаны өз алдына бір мәселе болса, толық түрдегі дақылды шаруашылықты дамытудың да келешегіне көп көңіл бөлген абзал.
Бүгінде республиканың астық нарығы ұн-жарма өнеркәсібінде шикізат ретінде пайдаланылатын көптеген дәнді-дақылдар, бұршақ түрлерін өндірумен сипатталады. Осындай жағдайда ұнның көптеген сұрыптары мен оның тағамдық, биологиялық құндылығы жоғары композитті қоспаларын алуға мүмкіндік мол.
«Қазақ қайта өңдеу және тағам өнеркәсіптері» ғылыми-зерттеу институтының директоры, профессор, техника ғылымдарының докторы Асан Оспановтың айтуынша, ауыл шаруашылығы өнімдерін, оның ішінде дақылдарды тереңдетіп өңдеу нарығын дамыту елімізде инновациялық бағыт болып саналады. «Аталған бағытты дамыту ауыл шаруашылығы кешеніндегі қайта өңдеу өнеркәсібіне қаржылай мүмкіндік беріп, халықаралық нарыққа шикізаттық емес агроөнімдерді экспорттауға мүмкіндік береді. Өсімдік шикізатын тереңдетіп өңдеуде астық және майлы дақылдар негізгі шикізат көзі» дейді ғалым. Оның пікірін құптаған «Қазақ қайта өңдеу және тағам өнеркәсіптері» ғылыми-зерттеу институтының Астана филиалының директоры, техника ғылымдарының докторы Нұржан Муслимов бүгінде азық-түлік нарығында пайдаланылатын крахмалдан жасалатын түрлі қоспалардың сұранысқа ие екенін айтады. Оның 90 пайызы импорттың үлесінде. Осы мәселені шешу үшін отандық ғалымдар дәнді дақылдар және қант соргосы негізінде (бидай, жүгері, күріш, тары, арпа, т.б.) крахмалды топтаманы, глюкоза, көкөністі шырындар алу технологиясын әзірледі. Бұл технология қолданыстағы әдістермен салыстырғанда отандық өнімдерге бағытталғанымен ерекшеленеді.
Енді толық түрдегі ұн алу өндірісіндегі көрсеткіштерге тоқталып көрелік: бидайды толық түрде ұнтақтағанда 96,2 пайыз таза ұн еленіп, азғантай пайызы кебекке айналады. Қара бидайда – 96,2 пайыз ұн, сұлыда – 68,8, арпада – 90, күріште – 77,6, тарыда – 78,5, қарақұмықта – 74,3, жүгеріде – 92,5, бұршақта – 93,3. Жүргізілген зерттеулердің жаңалығы, елімізде алғаш рет толық түрді дақылдардан ұн өндіру және оның негізінде композитті қосындылар алудың технологиялық тәртібі бекітілді. Тәжірибелік маңызының нәтижесінде технологиялық үрдістің тиімділігіне орай тағамдық және биологиялық құндылығы жоғары өнім алуға болады.
Көп түрлі (толық түрдегі) дақылдан алынған ұндардың стандартты ұннан пайдасы жоғары екені тәжірибеде дәлелденген. Стандартты ұнның түсі аппақ болғанымен, құрамы дәрумендерге жұтаң, байытылмаған болып келеді. Медициналық көрсеткіштер бойынша ақ ұннан пісірілген нан өнімдерінің адам ағзасында бар-жоғы 17 пайызы қорытылады. Стандартты ұнды майдалау үрдісінде құнды талшықтар үгітіліп, тіптен күйіп кетеді. ДДСҰ деректеріне сүйенсек, бидайды ұнтақтап, сұрыпын жоғарылатқанда В1, В6, PP және фолий қышқылы төмендейді. Ал бидайдың жоғары сұрыпты ұн өндірісінде қажетті дәрумендер жойылып кетеді деуге негіз бар. Осыған орай қазіргі кезде құрамында дәннің толық құрамы сақталатын интегрирленген (біріктірілген) – толық түрдегі және де кебектің табиғи жолмен ұнтақталған қоспасы бар өндірісіне сұраныс бар. Көп түрлі дақылдарды толық түрде ұнтақтағанда кебектің де биологиялық құндылығы толығымен сақталады. Ал кебекті диеталық тағамдарға пайдаланады.
Талшықтардың арнайы ас мәзіріндегі маңызына қатысты ғалымдардың заманауи физиологиялық зерттеулеріне орай көптеген елдерде ірі ұнтақты ұннан әзірленген нанды пайдалануға сұраныс артып келеді. Тіптен, дамыған елдерде ұн тағамдарының тізбесін тұрақты жетілдіріп отыру стратегиясы жолға қойылған. Бұл өсімдік ақуыздарын, микроэлементтерді тұрақты пайдалану мен ұн өнеркәсібін және оған қажетті шикізатты қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде дақылдарды өңдеу технологиясын өзгерту заманауи қадам. Республикамызда наубайхана өндірісінде әр түрлі дақылдардан жасалған толық түрді дақылдардан ұн тарту мүмкіндігін қарастырып, оны әзірлеудің энергиялық үнемді жолдарын ғылыми негізде жасау қажеттілігі уақыт күттірмейтін мәселе.
Ағзаға пайдалы ұндарды дайындаудың бірнеше сұрыпқа бөлінетін ұндардан айырмашылығы – азықтық талшықтар қабаты мен дәрумендерінің толық сақталатыны. Толық түрдегі алынған ұн өнімдері көптеген ауруларды, оның ішінде сусамырды емдеуде пайдасы зор. Толық түрдегі ұннан макарон өнімдерін дайындаудың да өзіндік ерекшелігі бар. Бүгінде дәстүрлі макарон өндірісінде пайдаланатын «дурум» түрлерінің тағамдық құны төмен әрі өндірісі қымбатқа түседі. Сондай-ақ экструзионды технология әдісін пайдалану арқылы жарма өндірісін дамыту, тағам түрлерін көбейту мақсатында көк өскіннен алынған дәмдеуіштерді тағамдық қоспа ретінде әзірлеудің мүмкіндігі зор.
Ғалымдардың пайымдауынша, Қазақстанда тауарлар қорын құру стратегиясында азық-түлік нарығын дамыту және қауіпсіздігін сақтау бәрінен бұрын импортқа тәуелді емес, жеке қор есебінен жүзеге асуы керек. Бұл бағытта көп дақылды ұн өндірісін әзірлеу, жылдам әзірленетін көп дақылды өндіріс технологиясын енгізу, астық шикізатынан алынған экстракты негізінде сусындар даярлау, ұзақ уақытқа сақтауға болатын көп дақылды экологиялық нан және макарон өнімдері өндірісін дамыту республика жұртшылығы денсаулығының кепілі ретінде қызмет ететіні сөзсіз.
