Ол кісінің екі елдегі үйінде де болып, сан мәрте сыр шертіскенбіз. Соңғы жолы мені Түркияға қонақ етіп шақырып, жаз айында отбасымызбен бір айға жуық әйгілі Бодрум шипажайына жақын Өздередегі үйінде болдық. Талай әңгіменің тиегін ағыттық. Сол жолы Измир қаласына сапарлап барып, сонау 1954 жылы алғаш рет Түркияға келгенінде шағын мешіт түбінде нөсер жауынның астында бүрсең қағып тұрған бозбала сәтін еске алып, сол маңда паналаған жерін көрсетіп еді. Қазақстаннан арнайы қонақ келді деп, Измир қаласына жақын Салихлыдағы ағайындарын шақырып, таныстырған болатын. Солардың бірі − Түркияның Қазақ ауылы деп атап кеткен елді мекенінде киіз үйлер тігіп, ұлтымызды ұйыстырған Шеризат Доғыру деген азамат болды. Ол кісінің есімі Түркиядағы кәсіпкер атанып, сол өлкеде жылқы бағып, бие байлап, қымыз өндіріп, қазақтың атын талай елге танытып жүрген азамат ретінде белгілі еді. Өткен жылы ол кісі де өмірден өтті.
Хасен Оралтай ағамыздың Батыс Германияның Мюнхендегі және Түркияның Измир қаласы маңындағы Өздередегі үйлерінде Қазақ энциклопедиясынан бастап небір құнды кітаптар мен халқымыздың арғы-бергі тарихына қатысты бай мұраларға толы болатын. Олар – қазақ, түрік, неміс, ағылшын, орыс, көне шағатай тіліндегі, төте жазумен және латын алфавитімен жазылған кітаптар еді. Сол бағалы дүниелерді ара-тұра қызы Нұркамал қарап жүретін. Ол да «Азаттық» радиосында қызмет істеген-ді. Хасекең өмірден өткен соң жылдық асына арнайы барып қатысып, Измир маңындағы Өздереде үйінде болдық. Сондағы вилласының екінші қабатында мұрты бұзылмай сықасып тұрған кітаптарды көрдім. Содан кейін бірер жыл өткен соң қызы Нұркамал да науқастанып, қайтыс болды.
Ал Хасекеңнің Мюнхендегі үйінде ұзақ жылдар жинаған мол мұрасының біраз бөлігін өзінің құрдасы, академик ғалым Рымғали Нұрғалиға аманаттап тапсырып, осыдан біраз жыл бұрын Астанадағы Еуразия университетіне жіберген еді. Хасекеңің аманатын өзінің құрдасы, сырлас, пікірлес досы елге әкеп, Астанадағы университетке тапсырып, бір уһ дегені бар. Амал не, ол кісі де Хасекеңмен шамалас, өмірден озды.
Тағдырдың жазуымен, заман ағымымен шетелде жүріп, қиын-қыстауда шыңдалып, мың өліп, мың тіріліп, Шығыс Түркістаннан Түркияға, Түркиядан Еуропаға жетіп, алыста жүрсе де азаттық үшін күресіп, Әлихан, Міржақып, Мұстафа Шоқай сынды арыстардың идеяларын жалғастырып, солардың аңсаған арманы – Қазақстанның тәуелсіздігіне қол жеткізгенін көзімен көріп, соған сүбелі үлес қоса білген, еліне келіп, аунап-қунап жүре алған, Хасен ағамыздың соңында сондай мол мұра қалды.
Амал қанша, Хасекең көзі тірісінде екі ұлының кейінгі тағдырын ойлап, қатты толғанатын. Осылар неміс болып кететін болды-ау, менің жазғанымды, жиған-терген мұрамды бұлар оқымайды ғой. Өздері Қазақстанға барғысы жоқ, тым болмаса қазақтың қызына үйленсе екен деп армандаушы еді. Бүгінде Хасекеңнің Мюнхенде тұратын сол Жәнібек, Бөгембай есімді балалары тіпті қазақша білмейді, немістеніп, түріктеніп кеткен. Әйелі Хадише жеңгей болса, қартайған, өзі де аурушаң кісі. Енді сол Хасекеңнен қалған бай мұралар қайда қалды, не болды деп жиі ойға қаламын.
Саясат БЕЙІСБАЙ,
журналист
